Юқумли касалликлар тарихи. Эпидемиология асослари - Медицина - Рефераты

Юқумли касалликлар тарихи. Эпидемиология асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

270 KB

Юқумли касалликлар тарихи. Эпидемиология асослари Юқумли касалликлар инсониятга қадим замонлардан буён маълум. Кўпгина юқумли касалликлар қадимда ғоят кенг тарқалган, оғир кечган ва минглаб одамларнинг ёстиғини қуритган. Ўша даврдаёқ етук олимлар вабо, чин чечак, ўлат каби касалликларни юқумли эканлигини таъкидлаб, уларни тирик қўзғатувчилари бўлиши мумкинлигини гумон қилганлар. Буқрот уларни «миазма»лар деб атаган. Хатто касалликдан сақланишнинг оддий эхтиёт чоралари ишлаб чиқилган. Табобат илмини бобокалони Абу Али ибн Сино (980-1037) ўзининг «Тиб қонунлари» китобида «Касалликдан баъзилари юқумли бўлади» деб кўрсатади. «Булар, мохов, қутир, чечак, вабо иситмаси, йиринглаган яралар каби ҳасталиклардир». Ундан беш аср кейингина италиялик шифокор Д.Фракастро (1483-1553) «Контагиялар ва контагиоз касалликлар» деб номланган китобида юқумли касаллик қцзғатувчиларини тирик мавжудотлар «онтагиялар» деб атаган. Ўша даврдаги Фан ва техника тараққиёти алоҳида юқумли касалликнинг қцзғатувчисини аниқ топиш имконини бермаган. Шу боисдан яна бир неча асргача бу касалликларни «тирик мавжудотлар қцзғатади», деган фикр мавхум бўлиб қолаверган. XVII асрда голланд табиатшуноси Антоний ва Левенгук микроскопни кашф этиши микроблар дунёсини ўрганишда оламшумул аҳамиятга эга бўлади. Ана шу кашфиётдан кейин ҳам айрим микроблар маълум юқумли касаллик қцзғатувчиси экани исботлангунча 2 аср муддат ўтди. Шу даврдан ҳам кўпгина юқумли касалликлар алоҳида номга эга бўлмай, умумлаштирган ҳолда «иситма касалликлари» ёки безгак деб аталарди. ХIХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб патоген микробларнинг у ёки бу юқумли касалликларнинг келиб чиқишига сабабчи эканлиги исботлана бошланди. 1875 йилда амебиоз касаллиги қцзғатувчилари, 1880 йилда эса безгак ва ич терлама, 1998 йилда

лейшманиоз касаллигини қцзғатувчиси аниқланди. Бу тадқиқотларга француз олими Луи Пастер (1822-1895), немис олими Роберт Кох (1843-1910), рус олимлари И.И.Мечников (1845-1949), П.Ф.Боровский (1863-1932) салмоқли хисса қўшдилар. И.Мечниковни фагоцитоз назарияси учун Нобел мукофотига сазовор бўлган. Юқумли касалликлар қцзғатувчиларининг аниқланиши, ҳар бир касалликнинг келиб чиқиши, тарқалиш ҳусусиятлари, патогенези, клиникаси ва профилактикасининг ўрганиш ва амалиётга тадбиқ этиш тадбирларини осонлаштирди. Шунингдек, касалликларда иммунитет жараёнини ўрганиш учун имконият яратилди. Иммунитет қонуниятларига асосланиб даволаш ва профилактика мақсадида ишлатиладиган зардоб ва вакциналар кашф этилди. Дифтерия ва ботулизм касалликларини даволашда ханузгача уларга қарши антитоксик зардоб қўлланиб келмоқда. Болаларни кўпгина юқумли касалликлардан сақлаш мақсадида махсус тақвим (календар) асосида уларни сил, полиомиелит, дифтерия, кўк йўтал, кокшол, қизамиқ, тепки касалликларига қарши эмланади. Кейинги йилларда профилактика мақсадида вирусли В гепатитига қарши вакцина ҳам қўлланилмоқда. Юқумли касалликларни даволашда антибиотиклар ҳам қўлланади. Уларни ишлатиш натижасида юқумли касалликлар сони ҳам, ўлим ходисалари ҳам муттасил камайиб бормоқда, бактерия ташувчилик ҳолати ривожланиши камайди. 1940 йилларга келиб махаллий халқ орасидан етишиб чиққан олимлар илмий изланишлар олиб бордилар. Дастлабки вақтларда М.С.Софиев, С.Н.Бобожонов, А.Б.Иноғомовлар илмий ишлари ўша даврда тарқалган паразитар касалликларга бағишланган. Юқумли касалликлар бўйича бевосита илмий иш олиб борган ва кўплаб илмий ходимлар тайёрлаган, олимлардан И.К.Мусабоев, Т.Х.Нажмитдинов, В.М.Мажидовлар ҳисобланади. Улар тиф-паратиф касаллариклари, ичбуруғ, вабо, вирусли гепатитлар дифтерия касаллигининг патогенезини ўрганиш ва

даволаш усулларини такомиллаштиришда тадқиқот ишларини олиб боришган. Ўзбекистон Фанлар академиясининг мухбир аъзоси А.О.Обидовнинг микробиология ва иммунология соҳасидаги, профессор-вирусолог С.С.Махсумовнинг вирусологияга оид илмий ишлари мухим аҳамиятга эга. Юқумли касалликларга қарши курашиш барча тиббиёт ходимларининг вазифаси ҳисобланади. Чунки, касаллик тарқалмаслиги учун уни ўз вақтида аниқлаб, беморни алоҳидалаш лозим. Шунинг учун барча тиббиёт ходимлари бу касалликларнинг асосий белгилари, айниқса дастлабки аломатларини яхши билиши шарт. Ўрта тиббиёт ходими ўзини ҳам касаллик юқиб қолишидан мухофаза қилиши лозим. Юқумли касалликлар билан муттасил ишлайдиган тиббиёт ходимлари режали равишда айрим касалликларга қарши эмланиб туриши ҳам профилактика мақсадида ўтказилади. Барча шифокорлар ва ўрта тиббиёт ходимлари, аҳоли ўртасида тирғибот ишларини олиб боришлари керак. Оилада, боғча ва мактабларда болаларни ёшлигиданоқ озода бўлишга, қўлни тез-тез ювишга одатлантириш зарур. Атроф мухитни тоза тутиш, оқар сувлар ифлосланишига йўл қўймаслик юумли касалларни олдини олишда мухим ахамиятга эга. Баъзи микроблар одам организмида узоқ вақт зарар келтирмай яшаши мумкин, одам организмининг куч-қуввати пасайганда касаллик ривожланиши мумкин. Бу сапрофит микроблар энди патоген микробларга айланиб қолади. Шундай қилиб аутоинфекциялар ёки эндоген инфекцион касалликлар организмда яшаб турган микроблар таъсири натижасида пайдо бўлади. Юқумли касалликлар бошқа касалликлардан ўзининг 4 хусусияти билан фарқ қилади: Юқумли касалликни тирик патоген микроблар қўзғатади.

Бемор ўз навбатида касаллик манбаи бўлади ва уни бошқаларга юқтириши мумкин. Бемор қайси юқумли касаллик билан оғриб ўтса, унинг организмида ўша касалликка қарши иммунитет ҳосил бўлади, бу касалликни қайтадан юқишига қаршилик кўрсатади. Алгид босқичида бцлган вабога чалинган беморнинг ташқи кцриниши Юқумли касалликлар муайян даврлар билан яъни циклик тарзда ривожланади ва сунади. Патоген микроб организмга тери, шиллиқ парда орқали киради. Микроорганизм ўзининг химоя механизмлари ёрдамида бегона унсур (микробнинг) кўпайишига, тарқалишига боғлиқ бўладиган чора тадбирларни кўради. Фагоцитлар элементлар, антителалар сафарбар қилинади. Организмнинг бу химоя ва мосланиш реакциялари то патоген микроб оргаизмдан бутунлай йўқолгунча давом этаверади. Бу организмнинг табиий, наслдан наслга ўтадиган хусусиятдир. Патоген микроб ўзини ҳар қандай қарши кучлардан сақлашга ўринади, озгина шароит бўлса тез кўпаяди, фагоцитларга қарши мосланади (капсула ҳосил қилади, агрессин,

антифагин, вирулин каби моддалар ишлаб чиқаради). Патоген микробларнинг асосий хусусиятлари уларнинг вирулентлиги ва таксигенлигидир. Микробнинг организмга кириши, кўпайиши ва микроорганизмнинг химоя механизмларини енгиб, ўзининг зарарли таъсирини кўрсата олиши вирулентлигидир. Микробнинг токсин (захарли модда) ишлаб чиқариш қобилиятига токсигенлик дейилади. Микробнинг токсинини муайян бир органга ёки системага таъсир ўткзиш хусусиятига тропизм дейилади. Токсинлар кимёвий тузилишига қараб аксари ферментларга ўхшаб кетади. Ўз ҳаёт фаолиятида микроб токсинни ташқарига ишлаб чиқарса экзотоксин, баъзи микробларда эса токсин микроб хўжайраси ичида ҳосил бўлиб, микроб парчаланганда ажралиб чиқади – бунда эндотоксин дейилади. Масалан, экзотоксин ишлаб чиқарувчи микробларга: дифтерия, қоқшол, ичбуруғ, ботулизм, стрептококк, стафилакокк. Эндотоксин ишлаб чиқарувчи микробларга: ич терлама, вабо вибриони киради. Микроб организмга тушган организмда турлича ўзгариш натижасида турлича якунланиши мумкин. Микроб микроорганизм химоя воситалари таъсирида халок бўлади. Микроб ўзига қулай шароит топиб, қисман кўпайиб, организм қаршилигига бардош бериб узоқ вақт тирик сақланади. Бундай холларда организмни кучи микробни йўқ қилишига етарли бўлмайди. Бу эса касалликни латент (яширин) субклиник ва симптомсиз формаси кўринишида ўтишига сабаб бўлади. Патоген микроб организмда жуда тез кўпайиб патоген хусусиятини намоён қилади, авж олиб касаллик белгиси яққол кўринади. Юқумли касалликни авж олишида қуйидаги омиллар асосий рол ўйнайди. 1. Патоген микробнинг миқдори 2. Патоген микробнинг вирулентлиги

3. Одам организмининг реактивлик хусусияти Бир хилдаги патоген микроб қцзғатган юқумли касаллик моноинфекция ейилади. Бир неча хил микроблар таъсирида пайдо бўладиган касалликга микстинфекция дейилади. Юқумли касаллик давом этиб турганда унга бошқаси қўшилса буни иккиламчи инфекция дейилади. Организмга патоген микроб тушгач мураккаб кураш жараёни натижаси (оқибати) 3 хил бўлади: 1. Беморнинг соғайиши 2. Касалликнинг сурункали формага ўтиши 3. Беморнинг халок бўлиши Юқумли касаллик кўпинча беморнинг соғайиши билан тугалланади. Соғайиш ўз мохияти жихатидан 3 га бўлинади. А) бактериологик соғайиш (организм бутунлай патоген микробдан халос бўлади) Б) анатомик соғайиш (зарарланган органдаги яллиғланиш ўрнида ямоқ, чандиқлар қолиши мумкин) В) клиник соғайиш (юқумли касаллик аломатлари йўқолиб тузалиши кўзда тутилади). Клиник соғайишда органда патоген микроб узоқ вақт сақланиб қолиш натижасида (ойлаб, йиллаб) келиб чиқадиган холатга бактерия ташувчилик деб аталади. Хужайрани хар томонлама ўрганиш микроскопнинг кашф этилишига боғлиқ. Роберт Гук 1665 йилда катталаштириб кўрсатувчи оптик асбоб- микроскоп ёрдамида пукакнинг кесимини ўрганди ва унинг уячалар, катакчалардан ташкил топганлиги аниқланди. 1838-39 йилларда немис олимлари ботаник М.Шлейден ва зоолог Т.Ванн организмларнинг хужайра тузилиши тўғрисидаги ҳамма тўпланган илмий маълумотларни умумлаштириб хужайра назариясини яратдилар. Хужайраларни ўрганиш методлари ёруғлик микроскоплари объектни 3000 мартагача катталаштириш

имконини беради. Тирик хужайраларнигина эмас, балки тирк хужайраларни ҳам ўрганиш мумкин. Тирик хужайраларни ўрганишда фазо-контраст, поляризацион, люминесцент микроскоплардан фойдаланилади.электрон микроскопларнинг кашф этилиши хужайра тузилиши тўғрисидаги билимларни кенгайишига сабаб бўлди. Электрон микроскоплар юз минг, хатто миллион марта катталаштиришга имкон беради. Хужайранинг тузилиши, кимёвий таркиби ва бажарадиган функцияларини ўрганиш фақат биология қонуниятларини тўғри тушуниш учунгина эмас балки тиббиётда, ветеринарияда, қишлоқ хужалигида ҳам катта аҳамиятга эга. Одамларда учрайдиган кўпгина касалликларнинг асосида хужайра фаолиятининг издан чиқиши ётади. Қандли диабет касаллигининг сабаби организмда углевод алмашинишни бошқарувчи гармонлардан бири инсулин ишлаб чиқарувчи ошқозон ости безининг айрим хужайралари фаолиятининг бузилишидир. Кўпгина юқумли касалликларнинг қцзғатувчилари бир хужайрали паразитлар; организмларда безгак паразити, токсоплазма, дизентерия амёбаси ва бошқалар ҳисобланади. Бу касалликларни даволаш ва олдини олиш учун уларнинг қцзғатувчилари бир хужайрали содда ҳайвонларнинг биологиясини яхши билиш зарур. Хаётнинг хужайрасиз шаклларига вируслар киради. Улар жуда майда хатто бактериялар ҳам ўта олмайдиган филтрлардан ўта олганлиги учун филтрланувчи вируслар дейилади. Вирусларни 1892 йилда рус ботаниги Д.И.Ивановский кашф қилган. Вируслар майда организмлар бўлиб, уларнинг ўлчами 20-30 нм (нонометр) га тенг бўлади (1 нонометр микрометрнинг 1/1000 қисмига тенг). Вируслар тирик организмга хос бўлган хусусиятларни фақат хужайра ичига киргандагина намоён қила олади. Улар хужайра ичи паразитлари бўлиб, хужайрадан ташқарида кўпая олмайди. Оддий вируслар нуклеин кислота ва оқсил молекуласидан ташкил топган. Мураккаб тузилган вируслар қўшимча оқсил ёки липопротеид- қобиқларидан тузилган бўлади.

Грипп, герпес вируслари мураккаб тузилишига эга. Вирус хужайрага киргач вирус геноми икки хисса ортади ва оқсил қобиқ ҳосил қилади. Натижада янги ҳосил бўлган синтезланган нуклеин кислота молекуласи оқсил қобиқ билан ўралади. Вирус заррачалар тўплангандан кейин хужайра ёрилиб, вирус ташқарисига чиқади ва бошқа хужайралар ичига киради. Вируслар хужайралар, ҳайвонлар, ўсимликлар, бактерияларда (бактериофаглар) паразитлик қилиб reg касалликларига сабабчи бўлади. Одамларда вируслар қцзғатадиган касалликларга: қизамиқ, грипп, гепатит, полиомелит, чечак касалликлари киради. Одамда ва ҳайвонларда учрайдиган баъзи ёмон сифатли ўсма (рак) касалликлари ҳам вируслар томонидан қцзғалиши аниқланган. Бактериофаглар (бактерия) вирусларидан дизентерия, қорин тифи, вабо ва бошқа касалликларни даволашда, шунингдек генетик инженерияда кенг фойдаланилмоқда. Бактериялар. Хаёт жараёнида спора ҳосил қилиш хусусиятига эга бўлмаган таёқчасимонларга бактериялар дейилади. Спора ҳосил қилувчиларга эса бациллалар дейилади. Бактериялар ташқи кўринишида шар ёки цилиндир шаклида бўлиб, ҳамма жойда тарқалган (сув остида, тоғда, тупроқда, ҳавода). Бактериялардан энг соддаси шарсимонлар бўлиб, уларнинг ўзини бир неча гуруҳларга бўлинади. А) микрококк ( Micrococcus ) – сапрофит организмлар, сув ва ҳавода тарқалган, мухитда 1 тадан тарқалган. Б) диплококклар ( Diplococcus ) – кўпайиш жараёнида хужайра иккига бўлинса, тарқалиб кетмай жуфт-жуфт бўлиб жойлашади. В) стрептококклар ( Streptococcus ) – шарсимон хужайралар бир бирига занжирга ўхшаб туташган бўлади. Г) тетракокклар ( Tetracoccus ) – хужайра бўлиниши туфайли 4 та шарсимон бўлакча ҳосил қилади.

Д) сарцинлар ( Sarcina ) – шарсимон хужайраларнинг 8, 16, 32 ва 64 та бўлакчага бўлиниб бир-бирига ку кўринишида бирлашади. Е) стафилакокклар ( Staphilococcus ) – шарсимон хужайраларнинг бўлиниши жараёнида ҳосил қилинган хужайралар бир-бирига тартибсиз равишда боғланган, узум шингилига ўхшайди. Бациллалар ноқулай шароитга тушганда хужайра ичидаги цитоплазманинг ҳаммаси ёки бир қисмини қуюқлашиб шар ёки эллипс шаклида тўплам ҳосил бўлишига спора дейилади. Бактерияларда жуда майда (буйи 1 мкм дан 10 мкм гача) бўлади. Бактерия ҳужайраси ташқи томондан пишиқ парда билан ўралган бўлади, баъзиларида эса яна шилимшиқ капсула билан ўралган бўлади. Бактериялар хужайраси иккига бўлиниши йўли билан кўпаяди, қулай шароит тўғилганда баъзи бактериялар ҳар 20 минутда кўпаяди. Бактериялар хужайрасида ферментлар, биологик актив моддалар, антибиоктиклар бўлади. Этил, бутил спиртлари, сирка кислотаси, ацетон каби кимёвий бирикмалар бактериялар фаолияти натижасида ҳосил бўлади. Бошқа бактериялар ҳар хил касалликлар дизентерия, қорин типи қцзғатувчилари бўлиб одам ва ҳайвонларга зарар етказади. Замбуруғлар – тўқимасида хлорофилл моддасини сақламайдиган тубан ўсимликлардир. Замбуруғлар орасида сопрофит, паразит ва факултатив паразитлар мавжуд бўлиб, улар ўсимлик, инсон ва ҳайвонларда турли касалликларни қцзғайди. Пенецил замбуруғлари махсус пишлоқ тайёрлашда ишлатилади. Сахаромицетеслар турушлар пиво, вино, қимиз тайёрлашда, нон заводларида қўлланади. Мукаммаллашмаган замбуруғлари одамларда, ҳайвонлар ва ўсимликларда касалликлар тарқатади. Гелминтоз юнонча helmius – курт сўзидан олинган бцлиб, касалликларнинг келиб чиқишига одам организмида ўрнашиб олган, текинхцр сифатида яшайдиган чувалчанглар – гижжалар сабаб бўлади. Касаллик турли мамлакатлар аҳолиси ўртасида ҳар хил, бирида кўпроқ

бирида камроқ тарқалишининг сабаблари шахсий гигиена, санитария маданиятининг аҳволи, ижтимоий ва тиббий омилларга боғлиқдир. Гелментозлар билан катта ёшдаги болалар кўпроқ касалланади. Касалликнинг юқиши ҳамма вақт ташқи мухит орқали юз беради. Гелментлар асосан ичакларда текинхцрлик қилиб яшайди. Аммо улар мушаклар, суяк, ўпка ва бошқа тана аъзоларида ҳам бўлади. Улар одам танасининг шимралари, тўқималар билан озиқланиб, моддалар алмашинувининг бузилишига, натижада организмнинг витаминлар, минерал моддалар билан таъминланишида етишмовчиликларга ва касаллик юзага келишига сабаб бўлади. Моддалар алмашинуви бузилишидан ҳосил бўладиган маҳсулотлар, гижжаларнинг механик равишдаги таъсири, улар халок бўлганида пайдо бўладиган парчаланиш маҳсулотларнинг зарарли таъсиридан болалар бошқа юқумли касалликларга берилувчан бўлади. Хамма гелментлар 3 синфга бўлинади: 1. nematode – думалоқ чувалчанглар 2. trematoda – с ц рувчилар 3. cestoda – лентасимон чувалчанглар гелментозаларнинг барча турида беморнинг иштахаси ёмонлашади, холсизланади, хар хил зарарли омилларга барқарорлик қобилиятининг пасайиши, уйқуси бузилади, кўгнли айнийди, қоринда оғриқ хуружсимон бўлиб, терига эшакем тошади. Гижжаларни юқиши асосан ёз ва куз фаслига тўғри келади. Санитария қоидаларига риоя қилинмаган ҳолларда гижжа тухумлари мева ва забзавотлар, сув ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари билан одам организмига тушади. Меваларга чивин , пашшалар ўтириши натижасида гижжалар уруғи билан зарарланади . I. Миграция даври Зарарланган мева орқали оғиз , озиқдан ичакларга тухумлари тушади . Ичакда ташқи пардаси эриб личинка чиқади . Ичак шиллиқ пардасини тешиб

қон томир веналарига ўтади . Ыон орқали ўпка ва нафас йўлларига тушиб оғизга келади . сўлак орқали қайта ютилади . II. Ичакдаги даври Личинка ошқозонга , ундан ичакларга тушиб вояга етган гелментга айланиб ичакда текинхцрлик қилиб яшайди , тухум қуяди . Гелмент ( аскариданинг ) ривожланиш жараёни Энтеобиоз - острица ичакларда йўғон ичакда , кўр ичак , юқори кўтарилувчи чамбар ичакда яшайди . Острица тухумлари одам организмидан ташқарида вояга етади . Пашшалар гижжа тухумларини ташқи мухитга рўзғор буюмлари , ўйинчоқлар , озиқ - овқатлар , сувга тарқалади ; ўрин - кўрпа йиғилганда тухумлари ҳавога кўтарилиб оғиз , бурун шиллиқ пардаларига ўтириб қолади . Болани ифлосланган қўли орқали бола оғзига тушиши ҳам мумкин . Урғочи гижжалар тўғри ичакга ўтиб уйқу вақтида орқа чиқарув тешигидан ўрмалаб чиқади ва бурмаларига 5000 дан 15000 та гача тухум қуяди , 4-6 соат давомида личинкалар бўлиб етилади . Эхинококкоз - тасмасимон чувалчанглар пайдо қиладиган касаллик Бцри, ит, мушук ичакларида, одам ва уй ҳайвонлари ичагида текинхцрлик қилади. Итлардан юқади, итларга касалланган ҳайвонларни аъзоларини еганда юқади. Эхинококк одамдан одамга бевосита юқмайди. Ташқи мухитга тушган эхинококк тухуми сув билан, ифлосланган озиқ-овқат билан одамга ўтиши мумкин. Одам ошқзонида тухум қобиғи эриб личинка ингичка ичак деворларини тешиб қонга тушади, қон орқали жигар, ўпка, чарви, бош мия каби аъзоларга тарқалиб эхинококк пуфакчаларига айланади, пуфакчалар ўсиб катталашиб тана аъзолари тўқималарини сиқади, фаолиятини бузади. Пуфакчалар ёрилиб кетиб касаллик қўшни аъзоларига ҳам тарқалади, пуфакча ичидаги суюқлик йиринглаши ҳам мумкин. Бундан

ташқари пуфакча суюқлигининг қонга сурилиши натижасида организм зарарланади, беморда аллергия пайдо бўлади. Гелминтозларни олдини олиш чоралари Энг мухим омилларидан бири болаларни боғча, мактабларга қабул қилишда тиббий кўрикдан ўтказиш, лаборатория текширувидан ўтказишдир. Бадантарбия, санитария-гигиена қоидаларига доимо риоя қилиш, қўллар, озиқ-овқат маҳсулотларини, мева ва сабзавотларни яхшилаб ювиш, сут, сувни қайнатиб ичиш, кийим-кечак, ўрин-кўрпа бериш керак. Уйларда ховли- жойга ахлат туширмаслик чораларини кўриш ва пашшаларга қарши курашиш зарур. Юқумли касаллик манбаига қараб касалликлар 2 гуруҳга бўлинади: 1. Антропонозлар: касаллик манбаи одам, фақат одамлар касалланади. 2. Зоонозлар: касаллик манбаи ҳайвон, ҳайвонлардан касаллик одамларга ва ҳайвонларга юқиши мумкин. Юқумли касалликка йўлиққан одамларнинг кўп ёки озлигига қараб эпидемиологик жараённинг турли хилларга ажратилади: 1) Спорадик касалликлар. Касал кишилар сони кўп бўлмайди ва беморлар онда-сонда учрайди. 2) Эпидемия – юқумли касалликнинг биронта ўлка, вилоятда, мамлакатда кенг тарқалиб кетиши. Беморлар сони одатдагидан 5-10 марта кўп бўлади. 3) Пандемия – бир вақтда халқаро миқёсда бир неча мамлакат ва қитъаларда юқумли касалликнинг тақалиши (вабо, грипп, тошмали терлама). 4) Эндемия – муайян ҳудудда бирорта юқумли касалликни доимий учраб туриши. 5) Эпизоотия – биронта жойда яшовчи ҳайвонлар орасида биронта юқумли касалликни доимий учраб туриши (ўлат, лейшманиоз).

6) Эпизоотия – ҳайвонлар орасида биронта юқумли касалликни кенг тарқалишига айтилади. 7) Экзотик касалликлар – хориждан келтирилган юқумли касаллик (безгак касаллиги – шарқ мамлакатларида учрайдиган касаллик). Эпидемик жараёнга таъсир қилувчи социал омиллар: а) аҳоли зичлиги; б) тумуш шароити; в) моддий таъминланганлиги; г) овқатланиш тартиби; д) маданий савияси; е) санитария ва гигиена қоидалари. Эпидемик жараённи асосий қонуниятлари: 1. Юқумли касаллик маълум давр оралаб кўпайиб-озайиб туради. Масалан: қизамиқ ҳар 2-3 йилда скарлатина: ҳар 5-9 йилда кўк йўтал: ҳар 3-4 йилда кўпайиб туради. 2. Юқумли касаллик йил давомида мавсумга қараб кўпайиб-озайиб туради. 3. Уруш, очарчилик ва шунга ўхшаш аҳоли турмуш шароитини ночор қилиб қўядиган омиллар касалликлар эпидемиясига шароит тўғдиради. Демак, касаллик манбаидан инфекциянинг юқиши ва тарқалиши учун тегишли шароит мавжуд бўлганда ва шу инфекцияга берилувчан одамлар бўлган тақдирдагина эпидемик жараён вужудга келади.

Эпидемик қайталама тиф. Ыонда спирохеталарнинг кцриниши. Кайталама тифга олинади Шу вақтгача ер юзида маълум бўлган ва ўрганиб чиқилган юқумли касалликларнинг сони 1060 дан ортиши ва уларнинг баъзилари вақти-вақти билан эпидемия хатто пандемия шаклида кенг тарқалиши мумкин. Юқумли касалликлар ҳақидаги таълимот микробиология, эпидемиология, паразитология, иммунология, экспериментал химия терапия ва патологик анатомия билан богланган. 2 чи томондан ички касалликларни ажралмас қисми ҳисобланади. Врач ички касалликлар ҳақида яхши билимга эга бўлмасдан туриб инфекционист бўла олмайди. Мамлакатимизда баъзи юқумли касалликлар бутунлай тугатилди. Масалан: Чинчечак, қайталама терлама, лейишманиоз. Инфекциянинг авж олиши мураккаб ижтимоий биологик жараён бўлиб, микроб билан макроорганизмнинг ўзаро таъсири натижасига боғлиқ. Патоген бактерия кирганда одам организмида патологик ўзгаришлар, мосланиш ва химояланиш жараёни юз беради, (касаллик ривожланади). Патоген микроб одам организмига тушгач, ривожланиш бир томондан микроб вирументлигига ва 2 чи томондан одам организмининг шу касалликга мойиллиги ва реактивлигига боғлиқ.

Баъзи микроблар одам организмида узоқ вақт зарар келтирмай яшаши мумкин, одам организмининг куч – қуввати пасайганда касаллик микроблар энди патоген микробларга айланиб қолади. Шундай қилиб аутоинфек ц иялар ёки эндоген инфекцион касалликлар организмда яшаб турган микроблар таъсири натижасида пайдо бўлади. Юқумли касалликлар бошқа касалликлардан қуйидаги 4 ҳусусияти билан фарқ қилади: 1) Юқумли касалликни тирик патоген микроб қўзғотади. 2) Бемор ўз навбатида касаллик манбаи бўлади ва уни бошқаларга юқтириши мумкин. 3) Бемор қайси юқумли касаллик билан оғриб ўтса, унинг организмида ўша касалликка қарши иммунитет ҳосил бўлади, бу касалликни қайтадан юқишига қаршилик кўрсатади. 4) Юқумли касалликлар муайян даврлар билан, яъни циклик тарзда ривожланади ва сўнади. Патоген микроб организмга тери, шиллиқ парда орқали киради. Микроорганизм ўзининг химоя механизмлари ёрдамида бегона унсур (микробнинг) кўпайишига, тарқалишига тўсиқ бўладиган чора тадбирларни кўради. Фагоцитар элементлар, антителолар сафарбар қилинади. Организмнинг бу химоя ва мосланиш реакциялари то патоген микроб организмдан бутунлай йўколгунча давом этаверади. Бу организмнинг табиий, наслдан-наслга ўтадиган ҳусусиятидир. Патоген микроб ўзини ҳар қандай қарши кучлардан сақлашга уринади, озгина шароит бўлса тез кўпаяди, фагоцитларга қарши мосланади (капсула ҳосил қилади, ретикуло- эндотелиал системаси, антифагин, вирулин каби моддалар ишлаб чиқарилади). Патоген микробларнинг асосий ҳусусиятлари уларнинг вирулентлиги ва токсигенлигидир. Микробнинг организмга кириши, кўпайиши ва микроорганизмнинг химоя механизмларини енгиб, ўзининг зарарли таъсирини кўрсата олишига вирулентлик дейилади.

Микробнинг токсин (заҳарли модда) ишлаб чиқариш қобилиятига токсигенлик дейилади. Микробнинг токсини муайян бир органга ёки системага таъсир ўтказиш ҳусусиятига тропизм дейилади. (1 та органга кўпроқ куч билан таъсир қилишга айтилади). Токсинлар кимёвий тузилишига қараб аксари ферментларга ўхшаб кетади. Ўз ҳаёт фаолиятида микроб токсинни ташқарига ишлаб чиқарса экзотоксин , баъзи микробларнинг эса токсини микроб хўжайраси ичида ҳосил бўлиб, микроб парчаланганда ажралиб чиқади – бунга эндотоксин дейилади. Масалан: а) Экзотоксин ишлаб чиқарувчи микробларга: Дифтерия, кокшол, ичбуруғ, ботулизм, стрептококк, стафилококк. б) Эндотоксин ишлаб чиқариш микробларга: ич терлама, вабо вибриони. Микроб организмга тушган организмда турлича ўзгариш натижасида турлича якунланиши мумкин. 1) Микроб макроорганизм химоя воситалари таъсирида ҳалок бўлади. 2) Миркоб ўзига қулай шароит топиб, қисман кўпайиб, организм каршилигига бардош бериб, узоқ вақт тирик сақланади. Бундай холларда организмнинг кучи микробни йўқ қилишга етарли бўлмайди ва касалликнинг латент (яширин) субклиник ва симптомсиз формаси кўринишда ўтади. 3) Патоген микроб организмда жуда тез кўпайиб патоген ҳусусиятини намоён қилади, авж олиб касаллик белгиси яққол кўринади. Юқумли касалликнинг авж олишида қуйидаги омиллар асосий рол ўйнайди. 1) Патоген микробнинг миқдори. 2) Патоген микробнинг вирулентлиги. 3) Одам организмининг реактивлик ҳусусияти. Бир хилдаги патоген микроб қўзғотган юқумли касаллик моноинфек ц ия дейилади.

Бир нечта микроблар таъсирида пайдо бўладиган касалликни микетинфек ц ия дейилади. Юқумли касаллик давом этиб турганда унга бошқаси қўшилса буни 2 ламчи инфекция дейилади. Организмга патоген микроб тушган мураккаб кураш жараёни натижаси (оқибати) 3 хил бўлади: 1) Беморнинг соғайиши. 2) Касалликни сурункали формага ўтиши. 3) Беморни ҳалок бўлиши. Юқумли касаллик кўпинча беморнинг соғайиши билан тугалланади. Соғайиш ўз моҳияти жиҳатидан 3 га бўлинади: а) бактериологик соғайиш (организмга бутунлай потоген микробларидан халос бўлади). б) анатомик соғайиш (зараланган организмда яллиғланиш ўрнида ямоқ чандиқлар қолиши мумкин). в) клиник соғайиш (юкумли касаллилар аломтлари йўқолиб беморни тузалиши кўзда тутилади). Клиник соғайишда бирор органда патоген микроб узоқ вақт сақланиб қолиши натижасида (ойлаб, йиллаб) келиб чиқадиган холатга бактериал ташувчилик деб аталади. Юқумли касалликларнинг одамлар орасида пайдо бўлиши, авж олиб бориш ва тарқалиши – эпидемик жараён дейилади. Хар қандай юқумли касаллик пайдо бўлиши, авж олиши ва тарқалиши учун 3 та омил мавжуд бўлиши шарт. 1. Касалликни юқтирадиган манба. 2. Касалликнинг юқиш ва тарқалиш йўллари. 3. Ана шу юқумли касалликка берилувчан одамлар бўлиши. I. Юқумли касалликлар манбаи: беморлар, бактерия тошиб юрувчилар ва ҳайвонлардир. II. Касалликни юқиш йўллари:

а) бемор аҳлати, сийдиги ва сўлаги зарралари билан микробларни ташқарига чиқарилиши. б) патоген микробнинг ташқи муҳитда сақланиши. в) одам организмига кириши. Фақат одамларда учрайдиган юқумли касалликларда ( Антропоноз ) микроблар, вируслар одам организмига 4 хил йўл билан кириши мумкин: 1) ҳаво – томчи йўли. 2) Алиметар йўл ( оғиз орқали ). 3) Трансмиссив йўл ( қон орқали, чивин чақиши ). 4) Контакт йўли ( тери, шиллиқ парда орқали ). III . Эпидемик жараённинг 3 омили – юкумли касалликларга одам организмининг берилувчанлиги. Патоген микробни киришига жавоб бериши ва натижада инфекцион жараён ривожланиши организмнинг юқумли касалликларга берилувчанлигидир. Бу жараён ҳар хил формада намоён бўлиши мумкин. Антропоноз касалликларда инфекция манбаи бемор ёки бактерия тошиб юрувчи ҳисобланади. Юқумли касалликлар билан оғриган бемор аҳволи оғир бўлса у касалхонага ётқизилади, шу кундан бошлаб ундан касаллик бошқаларга юқмайди. Агар беморни аҳволи яхши бўлса (енгил бўлса) у кўпинча врачга мурожаат қилмайди, касалликни оёқда ўтказади. Бундай шахслар юқумли касалликлар манбаи бўлиб атрофдаги соғлом одамларга ҳавф тўғдирадилар. Баъзан инфекцион касалликдан соғайган бемор бир неча вақтгача юқумли бўлиб қолаверади. (реканвалесцент). Реконвалесцент 3 ойгача бактерия ташиб юрса уни ўткир бактерия ташиб юрувчи деб аталади. 3 ойдан кўп муддат бактерия ташиб юрса уни сурункали бактерия ташиб юрувчи дейилади. Бактерия ташиб юрувчилик бу юқумли касалликларнинг субклиник формасидир. (Қ орин тифида реконвалесцент умрбод бактерия ташиб юрувчи бўлиши мумкин). Юқумли касалликлар манбаига қараб касалликлар 2 гуруҳга бўлинади.

1) Антропонозлар: касаллик манбаи одам, фақат одамлар касалланади. 2) Зоонозлар: касаллик манбаи ҳайвон, ҳайвонлардан касаллик одамларга ва ҳайвонларга юкиши мумкин. Юқумли касалликларга йўлиққан одамларнинг кўп ёки озлигига қараб эпидемиологик жараённи турли хиллари ажратилади: 1. Спорадик касалликлар. Касал кишилар сони кўп бўлмайди ва беморлар онда-сонда учрайди. 2. Эпидемия – юқумли касалликларнинг биронта ўлка, вилоятда, мамлакатда кенг тарқалиб кетиши. Беморлар сони одатдагидан 5–10 марта кўп бўлади. 3. Пандемия – бир вақтда халқаро миқёсда бир неча мамлакат ва қитъаларда юқумли касалликларнинг тарқалиши (холера, грипп, тепкили, терлама). 4. Эндемия – муайян худудда бирорта юқумли касалликларнинг доимий учраб туриши. 5. Энзоотия – бирорта жойда яшовчи ҳайвонлар орасида бирорта юкумли касалликларни доимий учраб туриши (ўлат, лейшманиоз). 6. Эпизоотия – ҳайвонлар орасида бирор юқумли касалликларнинг кенг тарқалиши. 7. Экзотик касалликлар – хориждан келтирилган юқумли касалликлар Масалан: безгак касаллиги (Шарқ мамлакатларида учрайдиган касаллик). Эпидемик жараёнга социал факторлар: а) Аҳоли зичлиги. б) Турмуш шароити. в) Моддий таъминланиши. г) Овқатланиш тартиби. д) Маданий савияси. е) санитария ва гигиена қоидалари хам таъсир қилади.

Холера вибрионларининг кцриниши ВАбо Эпидемик жараённинг асосий қонунлари: 1) Юқумли касалликлар маълум давр оралаб, кўпайб-озайиб туради. Масалан: қизамиқ ҳар 2–3 йилда. Скарлатина ҳар 5-9 йилда кўкйўтал ҳар 3-4 йилда кўпайиб туради . 2) Юқумли касалликлар йил давомида мавсумга қараб кўпайиб-озайиб туради. 3) Уруш, очарчилик ва шунга ўхшаш аҳоли турмуш шароитини ночор қилиб қўядиган омиллар касалликлар эпидемиясига шароит тўғдиради. Демак, касаллик манбаидан инфекциянинг юқиш ва тарқалиши учун тегишли шароит мавжуд бўлганда ва шу инфекцияга берилувчан одамлар бўлган тақдирдагина эпидемик жараён вужудга келади. Профилактика ҳалигача ер юзида ҳар йили 1 миллиарддан кўп одам турли юқумли касалликлар билан оғрийди. 30 дан ортиқ мамлакатларда вабо билан касалланиш холлари маълум. Юқумли касалликларга қарши курашда амалга ошириладиган тадбирларни 2 га бўлиш мумкин: 1) умумий чоралар 2) махсус чоралар

Умумий чора тадбирлар давлат томонидан амалга оширилади. Бунга аҳоли турмуш шароитини яхшилаш, медицина хизматини такомиллаштириш, одамларни ишлаш ва дам олиш шароитини яхшилаш, уй-жой шароитини талабга жавоб берадиган қилиш. Махсус чоралар эса соғлиқни сақлаш органлари томонидан амалга оширилади. Зарурият тўғилганда эса: ветеринария ходимлари, қишлоқ хўжалик ташкилотлари иштирок этадилар. Алоҳида хатарли юкумли касалликлар (вабо, ўлат)га қарши кураш чоралари хорижий мамлакатлар билан ҳамкорликда амалга оширилади. Профилактика чоралари 3 йўналишда олиб борилади: 1) инфек ц ия манбаини зарарсизлантириш; 2) касалликни нг юқиш йўлларини қирқиш; 3) одамларда юқумли касалликларга қарши иммунитет ҳосил қилиш. I касаллик манбаини зарарсизлантиришда аввало «Диагностика»ни барвақт аниқлаш, беморларни касалхонага жойлаб, касал организмдаги патоген микробни йўқотиш зарур. Бактерия ташиб юрувчилар назоратга олиниб даволанадилар. Бемор фойдаланган идиш-товоқлар, сочиқ, кийим-кечаклар ва бемор ётган хона дезинфекция қилинади. Беморлар билан мулоқотда бўлган кишилар алоҳида назоратда бўладилар. Бу назорат юқумли касалликлар инкубацион даври муддатига қараб аниқланади. Алоҳида ҳавфли касалликларда бемор билан контактда бўлган ҳамма одамлар махсус изоляторга ётқизилади. (обсервация қилинади). Изоляторда сақлаш муддати касалликни инкубацион даврига боғлиқ. Масалан: улатда 6 кун, вабода 5 кун II. Касаллик юқиш йўлларини қирқиш. Бу йўналишда бажариладиган профилактик тадбир чоралар 3 гуруҳга бўлинади: а) санитария ва гигиенага таалуқли чора-тадбирлар;

б) дезинфекция в) дезинсекция Аҳоли ўртасида санитария ва гигиена соҳасидаги билими ва маданий савиясини кўтариш энг муҳими ҳисобланади. Дезинфекция инфекция ўчоқларида, жамоат жойларида (вокзал, транспорт воситалари, ётоқхоналар, кўпчилик фойдаланадиган хожатхоналарда) амалга оширилади. III . Аҳолининг касалликларга нисбатан берилувчанлигини камайтириш (касалликга қарши курашиш қувватини оширишга қаратилган). Эмлаш йўли билан юқумли касалликларга қарши сунъий иммунитет ҳосил қилиш алоҳида ўрин тутади. Актив сунъий иммунитет ҳосил қилиш учун иммун зардобларидан фойдаланилади. Эмлаш учун вакцина тирик бактерия ёки ўлдирилган бактериядан тайёрланади. Ўлдирилган вакциналар тирик вакцинага қараганда кучсизроқ бўлади. Улар ҳосил қилган иммунитет 6-12 ой ўтгач аста секин сўнади. Шу сабабли эмлашни қайтариб туриш зарур. Ўлдирилган вакциналар 2 гуруҳга бўлинади: а) корпуспуляр; б) молекуляр – вакциналар. Молекуляр вакцинада микроб хўжайраси ёки токсиндан ажратиб олинган антигенлар бўлади. У ҳосил қилган иммунитет узоқ вақт сақланади. Экзотоксин чиқарадиган бактериялар қўзғотадиган касалликларга қарши эмлаш учун анатоксин ишлатилади. Антигенлик ва иммуногенлик ҳусусиятини сақлаб қолган ҳолда токсигенлигини йўқотган токсин-анатоксин дейилади. Вакцина юборилган орадан бир неча ҳафта ўтгач сунъий иммунитет ҳосил бўлади. Сунъий пассив иммунитет ҳосил қилиш учун тайёр антителолари бўлган қон зардоби юборилади (иммун зардоб,-глобулинлар). Юқумли касалликларлар билан оғриган беморларга медицина ёрдами 3 хил босқичда амалга оширилади: 1. Поликлиникада терапевтлар ва педиатрлар томонидан

2. Район миқёсида инфекционистлар ва поликлиникадаги юқумли касалликларлар кабинетида ишлайдиган врачлар бажаради. 3. Шаҳар ва вилоят миқёсида бу иш махсус юқумли касалхоналарга юклатилган. Юқумли касалхонада қуйидаги бўлинмалар бўлиши керак: 1) бокслар (алоҳида кичкина хоналар)га эга бўлган қабул хонаси; 2) муайян бир инфекцияга мулжалланган бўлинмалар; 3) бокслардан иборат алоҳида бўлинма. Бу бўлинма алоҳида ҳавфли юқумли касалликлар билан оғриган беморларга мулжалланган; 4) зудлик билан беморга ёрдам беришга ихтисослашган интенсив терапия ва реанимация бўлинмаси ёки палаталар; 5) хирургия бўлинмаси; 6) ренгенологик ва физиотерапевтик бўлинма; 7) клиник, бактериологик, серологик, вирусологик, биохимик лабораториялар; 8) марказлашган стерилизация хонаси; 9) потологик анатомия бўлинмаси. Юқумли касалликлар классификацияси. Юқумли касалликлар инфекция манбаига қараб 2 гуруҳга бўлинади. Антропонозлар – фақат одамларда учрайди, улар билан ҳайвонлар касалланмайди. Масалан: қорин тифи, ичбуруғ, гепатит, спид. Зоонозлар – бу касалликлар ҳам одамда ҳам ҳайвонларда учрайди. Одамларга инфекция ҳайвонлардан юқади. Масалан: бруцеллёз, ўлат, қутириш, куйдирги. Юқумли касалликлар 5 гуруҳга бўлинади. 1. Ичак юқумли касалликлари бу касалликлар фекал-орал йўл билан юқиб, тарқалади. Бемордан аҳлати орқали ташқарига тушган микроб, турли хил йўл билан одам ичагига оғиз орқали тушади. 4 гуруҳга бўлинади: а) типик ичак юқумли касалликлари (холера, дизентерия, энтерит, кенг лентасимон гижжа, энтеробиоз ва бошқалар);

б) токсико – инфекциялар (ботулизм, салҳмонеллёоз, стафилококклар келтириб чиқарадиган токсикоинфекциялар; в) баъзи ичак касалликларининг қўзғатувчилари ичакдан бошқа органларда ҳам патоген ўзгариш юз беришга сабаб бўлади. Масалан: амёбиаз, аскаридоз, трихинелёз, эхинококкоз ва гелминтозлар; г) Ичак касалликларини қўзғатувчилари ичакдан қонга тушади, бактериемия юз беради. Масалан: қорин тифи, А ва В паратифлар, бруцеллёз, орнитоз. Таянч атамалар Эпидемия – юқумли касалликларни бирорта ўлка ёки вилоятга кенг тарқалиши. Пандемия – бир вақтни ўзида халқаро миқиёсда юқумли касалликларни тарқалиши. Гелминтоз –гижжа (қурт) касаллиги. Антропоноз – касаллик манбаи фақат одам, фақат одамлар касалланади. Зоонозлар – касаллик манбаи ҳайвонлар, ҳайвонлар ҳам, одамлар ҳам касалланиши мумкин. Юқумли касалхоналар ва уларнинг юқумли касаллик билан оғиганларни атрофдагилар учун юқумли даврида ажратиб қўйиш, уларга диагноз қўйиб даволаш учун хизмат қилади. Юқумли касалхона даволаш – диагностика, ташкилий – методик ва маъмурий-хужалик қисмларидан ташкил топади. Даволаш – диагностика қисми қуйидаги бўлимлардан ташкил топган: ихтисослашган бўлимлар, қабулхона бўлими, хирургик, рентген – диагностика, физиотерапевтик бўлимлар, клиник, бактериологик, серологик, вирусологик ва биохимиявий лабораториялар, марказлаштирилган стерилизация, паталогик-анатомик бўлим. Йирик юқумли касалхонларда махсус реанимация бўлимлари ташкил қилинади.

Ташкилий – методик бўлим иши поликлиникаларнинг юқумли касалликлар кабинетлари билан биргаликда беморларни ўз вақтида аниқлаш, шифохонага жойлаштириш даволаш, реконвалесцентларни кузатиб бориш, профилактик чоралар қўллашдан иборат. Юқумли касалхоналар маъмурий-хужалик қисми идора, сут кухняси билан биргаликдаги ошхона, дезинфекция камераси, инфекция тушган оқликларни ювиш учун корхона, омборхона ва ёрдамчи хўжалик хонларидан, гараж, санитария – техник жиҳозлар хоналаридан иборат бўлади. Беморни уй шароитида касалликнинг атрофдагиларга тарқалиб кетиши учун қулай бўлса ёки ўзи озиқ-овқат болалар муассасалари ва водапровод иншоотларида ишласа, атрофда ушбу касаллик билан илгаи оғримаган болалар бо бўлганида, касалликнинг ҳар қандай турида ҳам бемор албатта шифохонага юбориб даволаниши керак. Бошқа холларда беморнинг яшаш шароити, санитария – гигиена талабаларига монанд бўлса фақат касаллик оғир кечган, уйда даволаш имконияти бўлмаган холлардагина бемор шифохонага жўнатилади (грипп, қизамиқ, тепки). Ўта ҳавфли инфекциялар, ич терламаси ва тошмали тиф, дифреия, менингит, вирусли гепатитларда касаллик қандай оғирликда кечишидан қатъий назар, беморни шифохонага ётқизиб даволанади. Республикамизда юқумли касалликлар шифохоналари 2 турли махсус юқумли касаллик шифохонаси, умумий шифохоналарнинг юқумли касалликлар бўлими бўлади. Юкумли шифохоналарда беморни алоҳидалаш, даволаш ишини талаб даражасида амалга оширишга имкон берадиган ва касалхона ичи инфекциялари тарқалишига йўл қўймайдиган шароит мавжуд бўлиши керак. Хар бир юқумли касалликлар шифохонасида алоҳида қабулхона, даволаш бўлимлари, ёрдамчи бўлинмалари ва хўжалик қисмлари бўлади. Унинг ҳамма томони девор билан ўралган, эшиклари ёпиқ туриши керак. Қабулхона бўлимида ҳар бир касаллик гуруҳига қараб алоҳида қабулхоналари бўлиши керак. Бу бўлимда бемордан ташхис мақсадида

тахлил олиш учун хоналар, ювинтириш бўлими бўлиши лозим. Ювинтириш бўлими ечиниш, ювиниш ва кийиниш хоналаридан иборат бўлади. Махсус лойиха асосида кўрилган шифохонада бемор махсус боксда қабул қилинади. Бокс мустақил кириладиган ва ташқарига чиқиладиган эшикларга, улар орасида беморни кўздан кечириш улар орасида беморни кўздан кечириш хонасига эга бўлади. Хар бир хона ёки бокс алоҳида бир хил касалликни қабул қилиш учун ажатилади. Шу йўл билан касаллик бир бемордан бошқасига тарқалишининг олди олинади. Юқумли касаллик билан оғриган бемор аниқланганда шифохонага олиб кетиш учун тез ёрдамнинг махсус қисми – эпидперевозкага (юқумли касалликлар ташишга мослашган тез ёрдам машинаси) телефон орқали талабнома берилади. Бемор шифохонага келтирилгач бемор учун ажратилган хонага олиб кирилади. Эпидперевозка ҳайдовчи, эвакуатор (фелшер) ва кичик тиббиёт ходимидан ташкил топади. Бемор шифохонага ётқизилгач, олиб келган транспорт гидропулт ёрдамида 3% ли хлорли оҳак ёки мезол эритмаси билан зарарлантирилади. Шундан сўнг қабулхона хамшираси машина рақами кўрсатилган рухсатнома қоғозини тўлдириб беради. Бу рухсатномани шифохона эшигидан чиқиб кетаётганда қоровулга кўрсатилади. Қабулхона бўлимида хамшира беморнинг иситмасини ўлчайди, 24 соат мобайнида қабул қилинган беморларга «хабарнома» тўлдиради ва СЭС га етказилади. Бруцеллёз. Ремиттенс ва интермиттенс иситмаси.

Бемор кўздан кечириб бўлингач, беморни ювиниш бўлимига ўтказилади, ечиниш хонасида бемор тирноғи олинади, кийимларини ечиб ювиниш хонасига киради. Бемор кийимларини руйхатини ёзиб алоҳида халтачага жойланади ва дезинфекцияга жўнатилади. Бемор ювиниш хонасида бошдан оёққача совунлаб ювинади. Бу хонада ҳар бир инфекция турига қараб алоҳида ванналар ажратилади. Бемор ювиниб бўлганидан сўнг оқава сув аввал зарарсизлантирилади, кейин чиқариб юборилади. Сўнгра ванна қайноқ сувда ювилади. Бемор артиниб бўлгач кийиниш хонасига ўтиб, тоза касалхона кийимини кияди, бошқа эшикдан чиқиб, касаллик турига қараб алоҳида бўлимга олиб борилади. Қабул вақтида аҳволи оғир бўлган беморларни чўмилтирилмайди, уларнинг қўл-оёғи илиқ сувда ҳўлланган сочиқ билан артилади. Сўнгра кийимлари шифохона кийимлари билан алмаштирилади. Оғир ҳолатдаги беморга тиббий ёрдам кўрсатиш қабулхонада бошланади. Шунинг учун қабулхона бўлимида беморга шошилинч ёрдам кўрсатишга зарур дори-дармонлар захираси бўлиши керак. Оғир ҳолатдаги бемор бўлимга замбилда хамшира ҳамроҳлигида олиб борилади. Қабулхонага келтирилганда аҳволи ғоят оғир бўлган беморлар тез кўрикдан ўтказилади ва дархол реанимация бўлимига жўнатилади ва тезда зарурий тиббий муолажалар бошлаб юборилади. Қабулхона бўлими қошида 2-3 та алоҳида бокс ёки палата бўлиши мақсадга мувофиқ. Бир вақтни ўзида 2 хил инфекция билан оғриган бемор ёки ташхис аниқ бўлмаган беморлар вақтинча шундай боксларга ётқизилади. Юқумли касалхона бўлимларининг ҳар бири алоҳида 1 та инфекцияга мўлжалланган бўлиши керак. Имконият борича улар алоҳида бинода жойлашгани маъқул. Бўлимлар кўп қаватли бинода жойлашса, ҳар бир қаватда алоҳида бўлим фаолият кўрсатиши мумкин. Замонавий лойиха асосида қурилган бўлимдаги палаталарда ўринлар сони 1-2 тадан ошмаслиги лозим. Хар бир бемор учун камида 7 м 2 майдон ажратилади. Хона ҳарорати 18 0 С дан паст бўлмаслиги керак. Бўлимда ишлайдиган тиббиёт ходимлари фақат бир хил касаллик билан оғриган беморларга хизмат кўрсатиши лозим.

Палаталардан ташқари ҳар бир бўлимда муолажа, овқатланиш хоналари, шифокорлар ва ўрта тиббиёт ходимлари учун алоҳида хоналар, ванна (душ) хонаси, кийим-кечак хонаси, хожатхона бўлиши керак. Бўлимни ишини ташкил этишда, даволаш ва диагностика жараёнларидан ташқари, дезинфекция, эпидемияга қарши тадбирларга катта эътибор берилади. Бу мақсадда қуйидаги талабларга қатъий риоя қилинади: 1. Хар бир палатага касаллиги бир хил, бир вақтда касалланган беморлар ётқизилади. Тузалаётган бемор ёнига янги касал бўлиб қолган беморни ётқизилмайди. 2. Бўлимдаги ўринлар сонига мос ҳолда ҳар бир бемор учун етарли камида 2 тадан кийим-кечак, сочиқ, кўрпа-тўшак бўлиши керак. Камида 7 кунда 1 марта ифлосланган бўлса, ўша захоти алмаштириб турилади. Бемор ҳафтада бир марта чўмилиб, кийимини алмаштириб турилади. 3. Хар бир беморга суюқ ва қуюқ таомлар учун идишлар, пиёла, қошиқ ажратилади. Улар фойдаланилгандан сўнг овқат қолдиқларидан тозаланилади. Сўнгра ёғсизлантириш мақсадида 2% ли ичимлик сода эритмасига солиб қуйилади. Кейин хлораминнинг 0,5% ли эритмасида 30 минут зарарсизлантирилиб, қайноқ сув билан чайилади. Дезинфекцияловчи воситалар бўлмаса, идиш-товоқлар қайнатилади. Ювилган идиш товоқ сочиқ билан артмасдан қуритилади. 4. Бемор фойдаланган ёки ифлосланган юмшоқ жихозлар дезифекцияловчи эритма шимдирилган қопларда сақланади ва кирхонага топширилади. Кирхонада уларни ювиш олдидан хлорли оҳакни 3% ли эритмасига 30 минут ивитиб қуйилади, сўнгра совунлаб ювилади. 5. Бўлимда ҳар куни 2 марта пол 0,5% ли хлорли оҳак эритмаси билан ювилади, девор, кравотлар бир марта шундай эритма билан артиб чиқилади. Беморнинг уйига бериб юбориладиган идиш-товоқлар учун йўлакда 0,5% ли хлорамин эритмаси солинган бак қўйилади. Дезинфекция муддати бир соат, бемор олдига оила аъзоларининг келиши имконият борича чекланади.

6. Бемор фойдаланган туваклар нажасдан тозаланиб, 3% ли хлорли оҳак эритмасида бир соат дезинфекция қилинади. Сўнгра қайноқ сувда яхшилаб чайилгандан кейин қайтадан фойдаланиш мумкин бўлади. 7. Бўлим хизматчилари иш фаолиятида шахсий гигиенага эътибор бериш керак. Беморга қилинган хар бир муолажадан сўнг қўлни совунлаб ювиб туриш керак. Иш вақтида – оқ халат, қалпоқ, шиппак кийиб ишланади. Нафас йўллари инфекцияси билан ишланганда дока ниқоб тутиб олинади ва ҳар 3 соатда алмаштириб турилади. Палаталарда форточкани очиб қўйиш ёрдамида шамоллатилади. Қишда уларни ҳар икки соатда 10-15 минутга очиб қўйишса, ёзда сутка давомида доимий очиқ қолдирилади. Мунтазам шамоллатишдан ташқари ултрабинафша нур тарқатадиган симоб кварц лампасидан фойдаланиш тавсия қилинади. Нурлантириш бир кунда 3 марта утказилади (40 минутдан). Палаталар ҳўлланган латта ёрдамида артиб йиғиштирилади. Бунда 0,5% ли хлорли оҳак ёки хлорамин эритмаси ишлатилади, хожатхона, ундаги унитазлар доим тоза сақланиб, кунига 4 марта 0,5 ли тинитилган хлорли оҳак эритмаси билан ювилади (ифлосланганда эса ўша заҳоти ювилади). Хамма идишлар ҳар гал овқатлангандан сўнг 2% ли нитрий бикорбонат эритмасида 15-30 минут қайнатилади ёки хлорамин, хлорли оҳак эритмасида дезинфекция қилиниб сўнгра қайноқ сув билан чайқалади. Овқат қолдиқларига овқатнинг 1/5 ҳажми ҳисобидан қуруқ хлорли оҳак сепилади. Беморлар ёнига қариндошлари киритилмайди, оғир ётган беморлар ва кўкрак ёшидаги болалар бундан мустасно (бўлим мудири рўхсат бергандан сўнг куриш мумкин). Озиқ овқатлардан беморларга печене, мевалар олиб келинишига рўхсат берилади. Хар бир палата учун таббий хамшира хизмат қилади. Огир аҳволдаги беморлар учун кеча-кундуз индивидуал тиббиёт хамшираси кузатуви ташкил қилинади.

Юқумли касалликдан тузалганларни касалхонадан клиник кўрсатмаларга, ҳарорат нормага тушганда, даволаш курси тамом бўлганига ва инфекция ташиб юрувчиликка лаборатория текширувлари натижаларига мувофиқ чиқарилади. Касалхонадан чиқарилаётган бемор гигиеник ванна қабул қилади ёки leilf ювиниб, тоза ва дезинфекция қилинган кийимлар кияди. Беморга жавоб берилгач палатасида якунловчи дезинфекция ўтказилади. Беморнинг кир кийимлари алоҳида халталарда, ўрин-кўрпалари парафор- малинли камерага жўнатилади. Палатадаги тумбочкалар ҳам хлорамин эритмасида қайта ишлов берилади. Бемор қулида касаллик варақасидан кўчирма берилади. 2-3 ҳафта учун кун татиби ва пархез тўғрисида маслахатлар берилади. Профилактика. Халигача ер юзида ҳар йили 1 миллиарддан кўпроқ аҳолининг турли юқумли касалликлар билан оғрийди. 30 дан ортиқ мамлакатларда вабо билан касалланиш холлари маълум. Юқумли касалликларга қарши куашда амалга ошириладиган тадбирларни 2 га бўлиш мумкин: 1. Умумий чоралар. 2. Махсус чоралар. Умумий чора тадбирлар давлат томонидан амалга оширилади. Бунга аҳоли турмуш шароитини яхшилаш, одамларни ишлаш ва дам олиш шароитини яхшилаш, уй-жой шароитини талабга жавоб берадиган қилиш. Махсус чоралар эса соғлиқни сақлаш органлари томонидан амалга оширилади. Зарурият тўғилганда эса: ветеринария ходимлари, қишлоқ хўжалиги ташкилотлари иштирок этадилар. Алоҳида хатарли юқумли касалликлар (вабо, ўлат) га қарши кураш чоралари хорижий мамлакатлар билан хамкорликда амалга оширилади. Профилактика чоралари 3 йўналишда олиб борилади:

1. Инфекция манбаини зарарсизлантириш. 2. Касалликни юқиш йўлларини қирқиш. 3. Одамларда юқумли касалликларга қарши иммунитет ҳосил қилиш. Касаллик манбаини зарарсизлантиришда аввало «ташхисни» барвақт аниқлаш, беморни касалхонага жойлаб, касал организмдаги патоген микробни йўқотиш зарур. Бактерия ташувчилар назоратга олиниб даволанадилар. Бемор фойдаланган идиш товоқлар, сочиқ, кийим-кечаклар ва бемор ётган хона дезинфекция қилинади. Беморлар билан мулоқотда бўлган кишилар алоҳида назоратда бўладилар. Бу назорат юқумли касалликни инкубацион даври муддатига қараб аниқланади. Аҳоли ўртасида ҳавфли касалликлар тарқаганда бемор билан мулоқотда бўлган ҳамма одамлар махсус изоляторларга ётқизилади. Изоляторда сақлаш муддати касалликни инкубацион даврига боғлиқ. Масалан: ўлатда 6 кун, вабода 5 кун. 2. Касалликни юқиш йўлларини қирқиш. Бу йўналишда бажариладиган профилактик тадбир чоралари 3 гуруҳга бўлинади. а) санитария ва гигиенага таалуқли чора-тадбирлар. б) дезинфекция. в) дезинсекция. Алоҳида ўртасида санитария ва гигиена соҳасидаги билими ва маданий савиясини кўтариш энг мухими ҳисобланади. Дезинфекция инфекция ўчоқларида, жамоат жойларида (вокзал, транспорт воситалари, ётоқхоналар, кўпчилик фойдаланадиган хожатхоналарда) амалга оширилади. Дезинсекция эса трансмиссив касалликларда уларга қарши курашда қўлланилади. 3. Аҳолининг касалликларга нисбатан берилувчанлигини камайтириш (касалликга қарши курашиш, қўвватни оширишга қаратилган). Эмлаш йўли билан юқумли касалликка қарши сунъий иммунитет ҳосил қилиш алоҳида ўрин тутади. Актив сунъий иммунитет ҳосил қилишда вакцина ишлатилади. Пассив сунъий иммунитет ҳосил қилиш учун иммун

зардоблардан фойдаланилади. Эмлаш учун вакцина тирик бактериялар ёки ўлдирилган бактериядан тайёрланади. ТАЯНЧ АТАМАЛАР: Реанимация бўлими – жонлантириш бўлими. Интенсив терапия – оғир беморлар даволанадиган, доим назоратда бўладиган палата. Дигностика – ташхис қуйиш. Бокс – мустақил кириш ва чиқиш эшикларига эга бўлган алоҳида хона. СЭС – санитария эпидемиология станцияси. Эпидперевозка – юқумли касалликлар билан оғриган беморларни ташувчи махсус транспорт воситаси.

Похожие

Юқумли касалликлар тарихи

Эпидемиология асослари Дезинфекцион тадбирлар

Юкумли касалликлар фани ривожланиш тарихи

Юқумли касалликлар ва бўлимларининг тузилиши, вазифаси ва иш тартиби

Онкологик касалликлар ва уларнинг кимётерапияси асослари