Суюқ экстрактлар олишдаги технологик босқичлар. Реперколяция вариантлари. Внииф усулида суюқ экстрактларни олиш - Медицина - Рефераты

Суюқ экстрактлар олишдаги технологик босқичлар. Реперколяция вариантлари. Внииф усулида суюқ экстрактларни олиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

152 KB

С уюқ экстрактлар олишдаги технологик босқичлар . Р еперколяция вариантлари. В нииф усулида суюқ экстрактларни олиш Режа: 1. Экстрактлар тавсифи. 2. Суюқ экстрактларни олишдаги технологик босқичлар. 2.1. Х ом ашё ва ажратувчини тайёрлаш; 2.2. Ажратма олиш усуллари; 2.3. Ажратмани ёт моддалрдан тозалаш; 2.4. Стандартлаш ва қадоқлаш. 3. Экстракт концентратларни ишлаб чиқаришдан кузатиладиган мақсад. 4. Экстракт концентратларни олишдаги технологик босқичлар 5. Суюқ экстракт концентратларни олиш усуллари. 6. Қу ру қ экстракт концентратларни олиш усуллари. 7. Суюқ ва қуруқ экстракт концентратларни ишлатилиши. 8. Қуюқ ва қуруқ экстрактлар ифодаси. 9. Қуюқ ва қуруқ экстрактларни тайёрлашдаги технологик босқичлар. 10. Қуюқ ва қуруқ экстрактларни тайёрлаш учун ажратма олишни ўзига ҳос усуллари. 10.1. Циркуляцион усул. 10.2. Дискли диффузион асбобида олиш. 10.3. Пружина куракчали асбобда олиш. 10.4. Экстракрлар батареясида қарши оқимда ажратма олиш.

ЭКСТРАКТЛАРЭкстрактлар деб ўсимлик хом ашёсидан биологик фаол моддалари сув, спирт, эфир ёки бошқа ажратувчилар ёрдамида ажратмб олинган ва ажратувчиси қисман, баъзан бутунлай буғлатилган ажратмаларга айтилади. Экстрактлар — куюқ-суюқлигига (консистенция) қараб таснифланади. Қ у ю қ экстрактлар — концентрланган ажратмалар бўлиб, 50% дан кўп намлик сақлайди, ажратувчи сифатида ҳар хил қувватдаги этил спирти иш латилади. Қуюқ экстрактлар - ўта қовушқоқ бўлиб, идишдан тўкилмайдиган, асалсимон чўзиладиган масса бўлиб, 2 5% гача намлик сақлайди, улар 3:1, 4:1, 5:1, 6:1 ) нисбатларда тайёрланади. Қуруқ экстрактлар толқон бўлиб, 5% гача намлик сақ лайди. СУЮҚ ЭКСТРАКТЛАР Суюк экстрактлар осон қўзғалувчан спирт-сувли ажратма л а р бўлиб, 1:1 нисбатда, яъни бир оғирлик қисм хом ашёдан б и р хажмий қисм махсулот олинади. Суюқ экстрактлар тайёрланиши нисбатаи о с о н л и г и , таъсир қилувчи моддалар мажмуасининг табиийлиги, хом ашё ва т а й ё р махсулот нисбатининг оддийлиги билан тиббиётда кенг кўламда ишлатишга имконият беради. Шу билан бирга у лар экстрактив моддаларга тўйинган бўлиб, сақ лаш ҳа рорати пасайиши ёки спиртнинг бир қисмини учиб к е т и ш и билан чўкма хосил қилади, бу эса суюқ экстрактларни ташиш ва сақлашни анча чегаралаб қўяди. Суюқ экстра ктлар перколяция, реперколяция ва Босин усулларида олиниши мумкин. Перколяция усули — 1 — 8 мм гача майдаланган хом ашё алохида идишда 100—150% (хом ашёга нисбатан) ажратувчи билан бўкиш учун 4 соатга қолдирилади. Сўнг худди настойка тайёрлашдаги каби перколяторга ўткази либ, ажратувчи билан «ойнасимон юза» ҳосил қилиб 1 — 2 кунга қолдирилади. Кейин алоҳида идишга умумий махсулотнинг 85% қисмини перколяция қилиб олинади. Иккинчи идишга эса хом ашё таркибидаги таъсир этувчи модда тугагунча перколяция давом эттирилади ва ажратма вакуум-бу-латгич асбобида 50—60°С ҳароратда қуюқ ҳ олига келтирилиб, биринчи идишдаги ажратма билан бирлаштирилади ва тоза ажратувчи билан керакли хажм гача етказилади. Иккита идишда перколяция қилишдан мақсад. Таъсир қилувчи модданинг асосий кремний (85%) ҳ арорат таъсирига учратмасликдир. Бу усул ишлаб чиқа риш унумдорлиги паст бўлганлиги ва харорат таъсир э ттирилганлиги туфайли кам ишлатилади. Реперколяция усули — қайта (такрорий) перколяциялаш . Бунда 3 —5 перколятор кетма-кет жойлаштирилган бўлиб, биринчи перколятордан олинган ажратма кейингилари учун ажратувчи бўлиб

хизмат қилади. Шу тарзда ажратма таъсир этувчи модда билан тўйиниб боради. Реперколяция усуллари: — Хом ашёни тенг бўлакларга бўлиб, тугалланмаган циклда ажратма олиш. Хом ашё 3 ёки 5 та перколяторга тенг бўлакларга бўлиб жойлаштирилади ва ҳар бир пер колятордаги иш жараёни худди перколяцияга ўхшаш олиб борилади. Биринчи перколятордан 80% миқдорда ажратма перколяция қилиб олинади, сўнг хом ашёда таъсир қилувчи модда қолмагунча перколяция давом этти рилади. Суюқ ажратма иккинчи перколятордаги хом ашён и бўктириш ва ундан ажратма олиш учун хизмат қи лади. Кейинги перколяторлардан биринчи қисм ажратма 100% (яъни перколятордаги хом ашё миқдорига тенг) миқдорда олинади. Кейии охирги перколятордан алоҳида идишга хом ашёда таъсир этувчи модда тугагунча пер коляция қилинади. Биринчи идишлардаги ажратмалар қў шилади (80+100+100+100+100 = 480), ёт моддалар дан тозаланади, баҳоланади ва тайёр махсулот сифатида топширилади. Охирги перколятордан олинган суюқ ажратма кейинги циклдаги хом ашёни бўктириш, ивитиш ва ажратма олиш учун ишлатилади. - Хом ашёни тенг бўлакларга бўлиб, тугалланган циклда ажратма олиш. Бу усул юқоридагидан деярли фарқ қилмайди. Фақат бунда охирги перколятордан олин ган суюқ ажратма қуюқ ажратма ҳолатгача буғлантири лади, олдинги қисмларга қўшилади ва тоза ажратувчи 100 қисмгача етказилади. - Хом ашёни тенг бўлмаган бўлакларга бўлиб реперколяция қилиш. Бу усул Америка Қўшма Штати Фармакопеяси бўйича расмий усул хисобланади. Бунда хом ашё перколяторларга 5:3:2 нисбатда жойлаштирила. Тайёр маҳсулот эса 2:3:5 нисбатда олинади. Масалан: 1000 кг хом ашё перколяторларга 500 кг: 300 кг: 200 кг дан жойлаштирилиб, биринчи перколятордаги хом ашё бўктириб ва ивитилгандан сўнг алоҳида идишга 200 л аж ратма перколяция қилиб олинади, кейин перколятордаги хом ашёда таъсир қилувчи модда қолмагунча бўлак бўлак қилиб перкалояция қилиш давом эттирилади ва бу суюқ ажратма иккинчи перколятордаги хом ашёни бўктириш, ивитиш ва перколяция қилиш учун сарфланади Иккинчи перколятордан 300 л ажратма перколяция қилиб олинади, кейин иш биринчи перколятордагидек давом эттирилади ва учинчи перколятордан 500 л маҳсулот йиғиб олинади. Ҳаммаси бўлиб, 100 қисм тайёр маҳсулот. Ҳар сафар перколятордан олинаётган суюқ ажратмалар кейингиси учун ажратувчи бўлиб хизмат қилади. Бу усул да учинчи перколятордаги хом ашёдан таъсир этувчи модда тўлиқ ажратиб олинмайди ва кўп вакт талаб қи линади. Босин усули. Хом ашёни тенг бўлакларга бўлиб, 4 ёки 6 перколяторларга жойлаштирилади. Перколятордаги хом ашёни бўктириш,

ивитиш ва ажратма олиш перколяция усулидагидек олиб борилади. Биринчи перколятордаги хом ашёнинг миқдорига нисбатан 50—100% миқдорда ажратма перколяция қилиб олинади ва у иккинчи пер - колятордаги хом ашёни бўктириш учун сарфланади. Сўнг биринчи перколятордаги хом ашёни таъсир қилувчи мод да қолмагунга қадар перколяция қилинади. Бу ажратма иккинчи перколятордаги хом ашёда «ойнасимои юза» ҳ осил қилиш ва перколяциялаш учун ишлатилади. Қол ган перколяторда бу жараён такрорланади ва охирги перколяторда умумий хом ашё миддорига тенг ажратма перколяция қилиб олинади. Камчилиги: узоқ вакт давом этади ва охирги перколя тордаги хом ашёда таъсир этувчи модданинг бир қисми қ олиб кетади.Москва нлмий-текширнш фармация олийго ҳ и уч хил усул таклиф этган. Биринчи усул, х ом ашё учта перколяторга тенг ми қ дорда жойлаштирилади. Биринчи перколятордаги хом ашё устига «ойнасимон юза» хосил бўлгунча ажратувчи қ уйилади ва 1 кунга қ олдирилади, сўнг ажратма иккиичи перколяторга ўтказилади, биринчига яна тоза ажратувчи қ уйилади ва 1 кунга қ олдирилади. Кейии иккинчидан ажратма учинчига, биринчидаги иккинчига ўтказилиб биринчига тоза ажратувчи солинади ва уччала перколятор 1 кунга қ олдириб қ ўйилади. Сўнг учинчи перколятордан ундаги хом ашё ми қ дорича ажратма қ уйиб олинади Иккинчидаги ажратма учинчига, биринчидаги иккинчига ўтказилади; биринчи перколятор батареядан ажратилади (ўчирилади), иккинчи ва учинчи перколяторлар 1 кунга қ олдирилади. Сўнг учинчидан яна шунча ажратма қ у йиб олиниб, сую қ лик иккинчидан учинчига ўтказилади ва бир кундан кейин учинчидан охирги ажратма қ уйиб олинади, ҳ амма ажратмалар қ ўшиб, тиндирилади ва фильтраланади . Иккинчи усул. Биринчи перколятордаги хом ашёга ажратувчи солиб, 2 соатга қўйилади, сўнг ажратма 2 перколятордаги хом ашёга ўтказилади, биринчисига яна ажратувчи солинади, 1 ва 2 перколятордар 2 соатга қолдирилади, сўнг иккинчи перколятордаги ажратма 3 га, биринчидаги иккинчига ўтказилиб, биринчига тоза ажратувчи солинади. Уччала перколятор 1 кунга қолдирилади. Кейин 3 перколятордан шу перколяторлдаги хом ашё миқдорича ажратма қуйиб олинади. Иккинчидан ажратма учинчига, биринчидан иккинчига ўтказилиб, биринчи перколятор батареядан ажратиб олинади, иккинчи ва учинчи перколяторлар 2 соатга қолдирилиб, сўнг учинчи пекролятордан иккинчи қисм ажратма қуйиб олинади. Иккинчи перколятордан ажратма учинчига ўтказилади, иккинчи перколятор эса батареядан узилади. Учинчи перколятор 2 соатга қолдирилади, сўнг яна охирги қисм ажратма қуйиб олинади; ҳамма қўшиб тиндирилади ва сузилади. Учинчи усул. Хом ашени тенг бўлакларга бўлиб, учта перколяторга жойлаштирилади. Биринчи перколятордаги хом ашёга “ойнасимон юза” ҳосил бўлгунча ажратувчи қуйиб 24 соатга қолдирилади. Сўнг биринчи перколятордаги ажратма иккинчисига ўтказилади, биринчисига эса қолган

ажратувчининг ҳаммаси қуйилиб, иккаласи 6-7 соатга қолдирилади. Иккинчи перколятордаги ажратма учинчига, биринчидаги иккинчига ўтказилиб, биринчи перколятор батареядан ажратиб олинади. Иккинчи ва учинчи перколяторлар бир кунга қолдирилади ва учинчи перколятордан тайёр маҳсулотнинг 1/3 қисмига тенг миқдорида ажратма қуйиб олинади. Иккинчи перколятордан ажратма учинчисига ўтказилади ва у 6-7 соатга қолдирилади, бунда иккинчи перколятор батареядан ажратиб олинади. Сўнг учинчи перколятордан тайёр маҳсулотнинг умумий ҳажмини 2/3 га тенг ажратма қуйиб олинади. Биринчи ва иккинчи ажратмалар тиндиргичга солинади. Ажратмаларни ёт моддалардан тозалаш. 10 0 С дан юқори бўлмаган ҳароратда камида 2 кун тиндириб, сузиб олинади. Суюқ экстрактлар ташки кўриниши, ҳиди, мазаси, ранги, қуруқ қолдиқ, спирт қуввати ёки зичлиги, оғир металлар ва таъсир этувчи моддалари бўйича бахоланади. Оғзия хши беркитилган шиша идишларда, қоронғи ва салқин жойда сақланади. Сақлаш вақтида суюқ эктсраткларда чўкма хосил бўлса, у сузилиб, текширилиб ишлатилиши мумкин. Махсулотда таъсир этувчи модда меъёридан ортиқ бўлса, тоза ажратувчи билан суюлтирилади. Суюқ экстраткларнинг сифати ДФ, ФМ ёки ВФМ бўйича бахоланади. КОНЦЕНТРАТ-ЭКСТРАКТЛАР Булар экстрактларнинг махсус гуруҳи бўлиб, дорихон а шароитида сувли ажратмалар тайёрлаш учун ўсим л и к хом ашёси ўрнига ишлатишга мўлжалланган. Дорихона шароитида ўсимлик хом ашёси таркибидаги таъсир қилувчи моддаларни сақлаб қолиш сабабли бахоланмайдиган дори тури бўлган с у ю қ л и к - ажратмалар учун мухимдир. Уларни аниқ бахоланган концентрат экстрактлардан тайёрлаш махсулот сифатини, беморларга хизмат қилиш маданиятини оши риш и мконини беради. Шунга к ў р а и ложи борича бу гуруҳ препаратларини концентратлардан т а й ё р л а ш г а ў тиш мақсадга мувофиқдир. Улар суюқ ва қуруқ б ў л а д и . Суюқ концентрат экстрактларни тайёрлаш а ж р а т м а олиш, ёт мод далардан тозалаш, бахолаш каби технологик босқичлардан иборат. Суюқ концентрат – экстрактлар. Булар спирт-сувли ажратмалар бўлиб, 1:2 нисбатда тайёрланади, яъни 1 о ғ и р л и к қисм хом ашёдан 2 оғирлик қисм экстракт олинади. Улардан дамлама ёки қай натмалар тайёрлашда рецептда ёзилган хом ашёга нис батан 2 марта кўп миқдорда олиб, керакли ҳажмгача сув билан суюлтирилади. Суюқ концентратлар асосан перкол яция ва реперколяция усулларида олинади. Суюқ концентрат экстрактларни Москва илмий-тек шириш фармация олийгохи олимлари томонидан таклиф этилган усулда олиш суюқ экстракт ларни олишга ўхшашдир. Фақат ҳар сафар учинчи перколятордан хом ашёга нисбатан икки хисса кўп ажратма олинади. Суюқ коцентратлар ташқи кўриниши, таъсир килувчи моддаси, қуруқ қолдиқ, спирт куввати ёки зичлиги бўйича бахоланади. К орхона

шароитида суюқ концентрат лардан валериана сую қ экстракт концентрати (1:2) 40% спиртда, бахорги адонис суюқ экстракт концентрати (1:2) 25% спиртда, арслонқ уйруқ суюқ экстракт концентрати ( 1:2) 25% спиртда ишлаб чиқа рилмокда. ҚУРУҚ концентрат экстрактлар ( 1:1). Қуруқ экстракт концентратлар ҳам сув-спиртли ажратмалар бўлиб, 1:1 нисбатда тайёрланади, яъни 1 оғирлик қисм хом ашёдан 1 оғирлик қисм тайёр махсулот олинади. Улардан сувли ажратмалар тайёрлашда 1 қисм хом ашё ўрнига 1қисм қ уруқ концентратдан олиб, сувда эритилади ва сув билан керакли ҳажмгача еткази лади. Қуруқ концентратлар перколяция, тез оқувчи репер коляция, баъзан (гулҳайри илдизининг экстракт концентрати) мацера ция усулларида тайёрланади. Ажратма ёт моддалардан тозалаш, қуритиш ва бахолаш, қуруқ экстрактларга ўхшаш бажарилади. Экстракт концентратлар тайёрлашнинг ўзига хос то монлари паст қувватли (20—25 баъзан 4 0 % ) спирт ишла ти лишидадир. Бундан ма қсад концентратдан тайёрланган сув ли ажратма сифатини, айни қса таш қи кўринишини хом ашёникига я қинлаштиришдир. Корхона шароитида қуйи идаги қуру қ концентратлар иш лаб чи қарилади: гул ҳайрииинг қуру қ концентрат экстрак ти (1:1). Майдаланган гулхайри илдизига 10 баравар кўп ми қдорда 2 5% спирт солиб, ва қти- ва қти билан аралаштириб, хона хароратида колдирилади. Сўнг ажратма қуйиб олинди, тиндирилади, сузилади ва вакуум—бу ғлатгич асбобида 50 —60С хароратда қую қ холатгача бу ғлатила ди. Қуюқ масса вакуум жували қурилмаларда қуритилади , бахоланади ва декстрин ёки сут қанди билан шилимши қ моддалар ми қдори 24— 28% га етказилади. Юмшатувчи восита сифатида ишлатилади. Термопсиснинг қуру қ концентрат экстракти (1:1). Термопсис ўсим- лигининг ер усткн қисмидан 25% спиртда олинади. Тайёр махсулот таркибида 1 % алкалоид бўлади. Юмшатувчи восита сифатида ишлатилади. Баҳори адониснинг қуру қ концентрат зкстракти ( 1:1). Бахори адониснинг ер устки қисмидан 20% спиртда оли нади. 1 г концентрат таркибида 46—54 БТБ бўладн. Кардиотоник восита сифатида ишлатилади. Мойли экстрактлар. Мойли экстрактлар деб, доривор ўсимликлардан мойлар ёрдамида олинган ажратмаларга айтилади. Усимлик хом ашёсидаи таъсир этувчн моддаларни ажратиб олиш учун ўсимлик ва минерал мойлар (кунгабоқар, пахта мойи, вазелин, ер ёнғоқ мойи ва бошқалар)

ишлатилади. Саноатда мойли экстрактлар ишлаб чиқариш қуйидаги босқичлардан иборат: хом ашё ва ажратувчини тайёрл аш; ажратма олиш; ёт моддалардан тозалаш; баҳолаш ва қадоқлаш. Уларни тайёрлашда мацерация, реперколяция ва бошқа усуллардан фойдаланилади. Мойли экстрактлар исси қ холда босим остида, қалин жун матолар ор қали сузилади. Улар таш қи кўриниши ва таъсир этувчи модда ми қдори билан бахоланади. Мойли экстрактлар таш қи ма қсадлар учун ишлатила ди. Мойли экстрактларнинг сони унча кўп бўлмасда, уларга мингдевона, бангидевона, қаш қарбеда ўти ва гнафалиум мойли экстрактлари, каротолин ва бош қалар киради. Мингдевона мойли экстракти. Бу экстракт таркибида 0,05% алкалоид бўлган мингдевона баргидан, кунга- бот қар мойидан 3 хил усулда олиниши мумкин. 1. Мацерация усули. Сирланган (эмал билан қопланган) чўян идишда 100 кисм йирик майдаланган минг девона баргини 75 қисм 95% ли спирт ва 3 қисм аммиак билан намлаб, хона ҳароратида қолдирилади (12 соат) Аралашма икки қават деворли махсус қозонга ўтказилиб , устига 1000 қисм кунгабо қар мойи ва 50 қисм қуритил ган натрий сульфат солиб, 50 —60°С хароратда спирт, аммиак ва сув тўли қ бу ғлангунча аралаштириб турилади. Спирт, аммиак ва сув тўли қ, бу ғланганда аралашма тини қ бўлиб колади ва барг бармо қ орасига олиб эзилганда, қирсирллайди. Сўнг ажратма қуйиб олинади, икки кун тиндириб , сузилади ва мой билан 1:10 нисбатигача етка зилади. 2. Санкт-Петербург «Октябрь» кимё-фармацевтика и шлаб чи қариш бирлашмасида майдаланган мингдевона баргидан 1% ли аммиак са қлаган 70% ли спирт билан перколяторлар батареясида ажратма олинади. Олинган ажратма сузилади ва тенг ми қдордаги кунгабо қар билан аралаштирилади, мўътадил босимда спирт, сув аралашмаси вакуум остида тўла учиб кетгунча хайдалади. Мойли концентрат меъёригача мой билан суюлтирилади, 3— 4 кун тиндирилади, сўнг ю қориги тини қ қисми куйиб олинади, пастки лойқа қисми эса Нутч-фильтр ор қали сузилади. 3. 1959 йили М. Т. Тарасова хом ашёни хлороформли сув билан перколяция усулида ажратма олишни таклиф қ илди. Ажратма ион алмашгич «Эспатит-1» смоласи ор қали ўтказилиб, тозаланади. Бунда алкалоидлар «Эспа тит -1» да ушланиб қолади. Улар таркибида аммиак бу ғлатилиб, 50% ли спирт билан ювиб ажратиб олинади, бу ғлатилади ва қуритилади. Қуриган тол қон иситилган мойда эритилади. Тайёр махсулот таркибида алкалоид ми қдори, хом ашёдагидан 10 марта кам бўлиши керак. Тайёр махсулот тини қ, яшил ёки қўн ғир-яшил рангли, ўзига хос ҳидли, мойсимон сую қлик. О ғри қ қолдирувчи восита сифатида ишлатилади. Сал қин ва қорон ғи жойда са қланади.

Баигидевона мойли экстракти. Бу экстракт мингдевона мойли экстракти ўрнига ишлатилиши мумкин. Хом ашёда алкалоидлар ми қдори беш баравар кўп бўлганлиги туфайли, экстракт тайёрлашда уни 5 марта кам олинади. Олиш усуллари, ба ҳолаш, ишлатилиши худди мингдево на мойли экстракти билан бир хил. Қизилпойча мойли экстракти . Бу экстракт минерал ёки ўсимлик мойлари ёрдамида мацерация усулида олинади. Майдаланган хом ашёга 10 баравар кўп ми қдорда мой қўшиб, сув ҳаммомида 3 соат мобайнида қиздирилади. Сўнг экстракт қуйиб олинади ва тиндириб, сузилади. Унинг таркибида гиперицин ва псевдогиперицин флавоноидлари, эфир мойлари смолалар мавжуд бўлиб, ишлатилиши шу моддаларнинг хусусиятларига бо ғли қ. Битиши қийин бўлган яралар (трофические язви) да суртма дори сифатида ишлати лади. Чаканда мойи . Бу мой чаканда ўсимлигининг пишган мевасидан олинади. Янги йи ғилга н ёки музлатилган чаканда меваси махсус машиналард а уру ғига шикаст етказмасдан майдаланади. Хосил бўлган шарбат сур ғич ёрдамида суриб олинади. Майдаланган хом ашё центрифугаланади. Ажралиб чи ққ ан шарбат тин дирилади, сузилади, тур ғунлаштирилади (пастериза-Дйяланади). Шарбати ажратилган хом ашё таркибида маълум ми қдорда сув бўлади. Уни махсус қурутгичларда 5— 7% қ олди қ, намлик қолгунча қуритилади. Қуритилган хом ашё 0—9 кг дан махсус идишларга солиниб, 16 перколятордан ташкил топган батареяда қарши о қимда кунгабо қар мойини ол ишда шу усулда ажратма олинади. Олинган ажратма т ин дир ила д и в а сузилади. Махсулотда каротинои д л а р м и қд о р и 180 м г % дан , кислота ми қдори эса 14,5 % дан ортмаслиги керак. Агар таъсир этувчи моддаси к ў п бўлса, т а ъ с и р қ илу вч и моддаси кам бў лган экстракт билан суюлтирилиб, меъёрига етказилади. Хозирги вақ да ч а к а н д а мевасидан чиқиндисиз фойдаланиш технологияси ишлаб чиқарилган бўлиб, мевасининг юмшоқ қисми ва уруғидан метиленхлорид ёрдамида алохида- алоҳида ажратма олинади, сўнг ажратувчи буғлатилади, колдиқ мой баҳоланади ва кунгабоқар мойи билан суюлтирилиб меъёрига етказилади. Қолган хом ашёдан ажра тувчи қолдиғи буғлатилади ва қолган қуруқ толқонга 60 % ли с п и р т билан ишлов берилиб ажратма олинади, ундан спирт хайдалади, қолдиқ вакуум қуритгич асбо бида қуритилади. Чаканда мойи мойсимон, қўнғир қизил рангли, ўзига хос хидли суюқликдир. Препарат таркибида — каротиноидларга нисбатан хисобланганда каротиноидлар йиғиндиси 1,8 г/л дан кам, кислота миқдори 14,5 дан юқори бўлмаслиги керак. Чаканда мойи саратон касаллигини, куйган жойларни даволашда ҳамда гинекология амалиётида ишлатилади. О ғзи яхши беркитиладиган идишларда, сал қин ва қорон ғи жойларда са қланади. Наъматак мойи. Кам витаминли наъматак тури — итбурун уру ғидан метиленхлорид ёки дих лорэтан ёрдамида олинади. Сўнг ажратувчи бу ғлатилади, экстракт сузилади ва бахоланади. Бу қў нғир-яшил рангли, аччи қ

таъмли, ўзига хос хидли мойсимон сую қлик. Махсулот таркибида альфа ва бета—токофероллар 0,4 г/л дан кам ва кислота ми қдори 5,5 дан кўп бўлмаслиги керак. Таш қи ма қсадларда дерматоз, қийии битадиган яраларни даволашла ишлатилади. Каротолин уру ғидан тозаланган наъ матак мевасининг мойли ажратмаси. Бу қўн ғир рангли, ўзига хос хид ва мазага эга бўлган суюқлик. Кислота ми қдори 3,5 дам орти қ бўлмаслиги, бета каротинга хисоблан ганда каротиноидлар 1,2 г/л бўлиши керак. Дерматоз, қий ин битадиган яраларни даволаш учун ишлатилади.ҚУЮҚ ВА ҚУРУҚ ЭКСТРАКТЛАР Қуюқ ва қуруқ экстрактлар турли синфларга мансуб, таркибида биофаол моддалар бўлган ўсимлик хом ашёларидан олиниб, махсус гурухни ташкил қилади. Уларни олишда ажратувчи сифатида ҳар хил қувватли этил спирти, диэтил эфири, хлорэтан, сув, хлораформ, яммиак, нордонлаштирилган сувлар, метилен хлорид ва хладонларни ишлатиш мумкин. Чунки тайёр маҳсулот таркибида ажратувчи деярли бўлмайди. Қуюқ экстрактларнинг ўзига хос хусусияти улардаги намлик тез суюқланади ва моғорлайди, қуруқларда эса намлигини йуқотиб, бўлакларга айланиб қолади. Экстрактлар ишлаб чиқариш кўлами тез сураът лар билан ўсмоқда, чунки уларни ишлатиш анча қулайдир. Лекин қуруқ экстрактлар ишлаб чиқаришда баъзи муаммолар мавжуд. Кўпчилик қуруқ экстрактлар сочилувчан толқон бўлиб, идиш оғзи очилиши билан намликни шимиб олиб, қотиб қолади, бу эса ишлатишни ғоят қийин лаштиради. Бу қийинчиликни бартараф этиш учун, шундай ажратувчи ва ажратма олиш усулини тан лаш лозимки, у қуруқ экстрактни намланишига сабаб бўладиган экстрактив моддаларни хом ашёдан деярли аж ратмасин, лекин биофаол моддаларни иложи борича тўла ажратсин. Бундан ташқари, мақсадга мувофиқ тўлдирувчиларни илмий асосда танлаш ҳам катта аҳамиятга эга . Одатда қуюқ ва қуруқ экстрактлар таркибида хом ашёга нисбатан бир неча марта кўп миқдорда биологик фаол моддалар бўлади. Улар саноат корхоналари ва дори хоналарда настойкалар, суюқ экстрактлар, мураккаб толқ онлар, эритмалар, шамчалар, таблеткалар, қиёмлар ишлаб чиқарищда, айримлари эса хаб дорилар тайёрлашда тў лдирувчи бўлиб хизмат қилади. Қуюқ ва қ уруқ экстрактлар ишлаб чиқариш ажратмани ёт моддалардан тозалаш, бғлатиш ёки қуритиш, ва қадоқлаш каби технологик босқичлардан иборат бўлади. Ажратма олишда настойка ва суюқ экстрактлар тайёрлашдаги ҳамма усуллардан фойдаланиш мумкин. Шу билан бирга қуюқ ва қуруқ экстрактлар ишлаб чиқаришда ў зига хос ажратма олиш усуллари ҳам мавжуд. Қарши ва айланма (циркуляцион) усулда ажратма олиш шулар жумласига киради. Бу усулларни қўллашдан мақсад имкони борича оз миқдорда ажратувчи сарфлаб, уз луксиз концентр ланган ажратма олишдир. Бу эса катта иқтисо дий

а х а м и я т г а эгадир. Қарши оқимда ажратма олиш ўз н а в б а т и д а иккига бўлинади: биринчи усулга асосланган асбоб-ускуналарда хом ашё харакатланмайди, ажратувчи эса перколяторнинг пастки томонидан қарши оқин бўйича х а р а к а т қилади, натижада хом ашё бир текис намланади ва хавони сиқиб чиқаради. Бу мақсадда 5 тадан 16 тагача перколяторлар найлар ёрдамида ўзаро бирлаш тирилиб, бир бутун қурилма хосил қилинади. Масалан, агар батареяда бешта перколятор бўлса, унинг тўрттасига хом ашё жойлаштирилади ва биринчисига пастки томон дан перколяторнинг юқориги хаво жўмрагидан бир неча томчи ажратувчи оқиб чиққунга қадар ажратувчи юборилади ва маълум вақдга ивитиш учун қолдирилади, сўнг ажратма иккинчи перколяторга ён жўмраги орқали ўтка- зилади, биринчига эса яна пастдан тоза ажратувчи қуйилиб турилади. Бу жараён шу тарзда хамма перкаляторларда давом эттирилади ва тўртинчи перколятордан тайёр маҳсулот қуйиб олинади. Бу вақтда биринчи перколятордаги хом ашё таркибида таъсир қилувчи модда қолмайди, уни батареадан ажратиб, ўрнига бешинчи перколя тор ишга туширилади. Энди тоза ажратувчи иккинчи перколятор оркали берилиб, ажратма бешинчисидан қуйиб олинади. Бу вақтда биринчи перколятордаги таъсир қилувчи модда колмаган хом ашё олиб ташланади ва янги хом ашё солиб, ишга тайёрлаб қўйилади. Шундай қилиб, бу усулда навбат билан битта перколя тор тайёргарлик босқичида бўлиб, қолганларида узлуксиз иш жараёни давом этади. Бу қурилмалар тузилишининг мураккаблиги ва цех шароитида кўп жойни ишғол қилиши унинг камчилиги ҳисобланади. Олим ва мутахассисларнинг изланишлари натижасида хом ашё ва ажратувчи бир- бирига қарама-қарши оқ имда харакат қилса, ишлаб чиқариш унумдорлиги ошиш и ва ўта концентрланган ажратма олиш мумкинлиги ис ботланган. Бу усулда ишлашга асосланган асбоблар қавдай тузилишга эг а бўлишидан қатъий назар ишлаш моҳияти бир хил бўлади. Асбобнинг бир томонидан узлуксиз равишда хом ашё, иккиичи томонидан ажратувчи тушиб туради. Улар бир-бирига қарама-қарши йуналишда ҳаракатла- ниши натижасида диффузия жараёни тезлашади концентрациялар фарқи ошиб боради. Қарама-қарши томондан келаётган ажратувчи хом ашёдан таъсир этувчи модда билан табора тўйиниб боради ва хом ашё тушади ган томондан концентрланган ажратма қуйиб олинади. Иккинчи томонидан эса деярли таъсир қилувчи, модда қолмаганлиги сабабли чиқариб ташланади. Бу усулнинг аф заллиги жараён автоматлаштирилиши мумкин ва нисба тан кам ажратувчи сарфланиб тўйинган ажратма олинади. Бу усул бўйича ажратма олиш А. Г. Натрадзе, М. Д. Рязан, И. А.Моциевский ва II. Т. Радионов асбобларида олиб борилади. Ишлаш тартиби: хом ашё ажратувчиси бўлган биринчи хоначага тушади. Бу ерда хом ашё куракчалар ёрдамида суюқликка ботирилади ва аралаштирилади, сўнг хонача деворига сиқилади ва пружинали куракчалар ёрдамида иккинчи хоначага узатилади. Иккинчи хоначада хам биринчидаги

жараёнлар такрорланади. Сўнг хом ашё кейинги хонага узатилади ва хоказо. Ажратувчи эса пур кагич орқали тасмадаги хом ашёни ювиб, охирги 15 хоначага тушади, ундан 14, 13, 12, 11 ва ниҳоят 1 хоначага ўтиб, тўплагичга тушади. Пружина-куракчали асбоб эрмон, валериана, баҳорги адонис ва чучукмия илдизларидан ажратма олишда синаб кўрилган ва ижобий натижалар олинган.Айланма (циркуляцон) усулда ажратма олиш. Бу у сулда ажратма олиш ажратувчининг узлуксиз айланма ҳ аракатига асосланган. Ажратма олинадиган қ урилма уз луксиз ва автоматик тарзда ишлайдиган Сокслет асбоб ига ўхшаш ишлайди. Қ урилма бир-бири билан ўзаро бо ғ ланган куб, ажратма олинадиган идиш (экстрактор), конденсатор ва тўплагичлардан ташкил топтан. Ишлаш тартиби: майдаланган хом ашё ажратма оладиган идишга жойлаштирилади, устига букик (сифон) найчадан пастроқ сатхгача ажратувчи солинади ва иви тиш учун 24 соатга қолдирилади. Ажратма бир вақтнинг ўзида ажратувчи куб ва тўплагичга хам солинади. Ивитиш вақти тугагандан сўнг тўплагич жўмрагини очиб, ажратма и дишнинг букик найча сатхигача ажратилади , бунда ажратманинг хаммаси кубга тушади. Куб қизиб турганлиги учун ажратувчи буғ ланиб, конденсаторда суюқликка айланиб, тўплагичга, сўнгра эса маълум тезлик билан ажратма оладиган идишга тушади. Суюқ лик сатҳи букик найча билан тенглашган да яна ажратма кубга тушади ва жараён шу тарзда давом этаве ради. Хар гал таъсир қ илувчи модда кубда қолади, ажратувчи эса буғ холига ўтиб, у кон денсаторда суюқликка айланади ва яна аж ратма оладиган идиш га тушади. Хом ашёда таъсир қилувчи мод да тугагач, у идишдан олиб ташланади, куб дан ажратма тўпла гичга хайдалади, хом ашё идишдан олиб ташланади ва ажратма оладиган идишга янги хом ашё жойлаштирилади. Бу қурилмада қирққулоқнинг қуюқ экстракти дизтил эфири ёрдамида олнган. Хладонлар ёрдамида ажратма олиш. Хладонларнинг диффузия қобилияти катта бўлиб, осонликча хом аше хужайраларига кириб биофаол моддаларни эритиб, ташқи фазага олиб ўтади. Кўпчилик хладонлар танлаб (селектив) эритиш кобилиятига эга бўлиб, нисбатан барқарор ва сифатли э к с т р а к т олишга имкон туғдиради. Олинган ажратмадан хладонлар хона ҳароратида буғланиб кетади натижада энергия сарфлашга хожат қолмайди. Хладопларнинг бу х осса лари экстракт ишлаб чиқаришда ажратувчи си фатида кенг кўламда ишлатиш имкониятини беради. Аж р а т у в ч и сифатида фреон л а р , с у ю л т и р и л г а н карбонат ангидрид ишлатилади. У л а р ёрдамида ажратма олиш зич (герметик) беркитилган юқори босмига (55 атм) бардош бера оладиган асбобларда, 20—25С хароратда олиб борилади. Суюлтирилган карбонат ангидрид газидан ажратма олишда фойдаланиш. Бунинг учун махсус пўлатдан ясалган учта экстрактор, суюқ кар бонат ангидрид гази сақланадиган идиш, тўплагич, буғлатгич ва конденсатордан ташкил топган ва ўзаро зич беркитиладиган қурил мадан фойдаланилади .

Ишлаш жараёни: экстракторларга майда ланган ўсимлик хом ашёси жойлаштирила ди, устига “ойнасимон юза” хосил бўлгунча суюлтирилган карбонат ангидрид юборилади ва ивитиш учун маъ лум вақтга қолдирилади. Сўнг пастки жум раклари очилиб, аж ратма тўплагичга қуйиб олинади. Ажратма сузилади, ажратувчи буғлатгичга ўтказилганда 2 0- 2°С хароратда буғланади ва тайёр махсулот қуйиб олинади. Ажратувчи буғлари конденсаторда суюқ холига ўтказилиб яна хом ашёд ан ажратма олиш учун ишлатилади. Ажратмаларни ёт моддалардан тозалаш. Ажратма олинган вақтида хом ашё ва ажратувчи табиатига, олиниш усулларига қ ар а б маълум миқдорда х а р х и л ёт моддалар ( п е к ти н , шиллиқ моддалар, оқсил) ажралиб чиқади. Ажратмани қ уюлтиришдан о лд и н уларни т о з а л а ш лозим. Ёт модда ла р т а б и а т иг а ва м и қ д о р и г а қ араб хар хи л тозалаш усул лари қўлланилади. Масалан: ажратмани салқин жойда бир н еча кунга қолдириб кейин с уз ила д и, маълум вақтдан кейин маълум миқдорда (2 — 2 0 % ) адсорбетлар билан тозаланади. А ж р а т м а х ом ашё микдорига нисбатан ярим қолгунча 6уғлатилади, с о в у т и л а д и . Сў нг қолдиққа нисбатан икки марта кўп ( ёк и х ом ашё билан, бир х и л ) м и қ дорда 9 5% ли с п и р т билан қўшиб аралаштирилади, хона хароратида 5 — 10 кун га қолдирилади, сўнг сузилади. Ажратмани қуюлтириш. Ёт моддалардан тозаланган ажратмалар тегишли вакуум буғлатгич қурилмаларида 50—60°С да қуюлтирилади. Агар ажратма спиртли ёки спирт ёрдамида тозаланган бўлса, мўътадил босимда (вакуумсиз), спирт ҳайдаб олинади, сўнг сувли қисми вакуум остида буғлатиб қуюлтирилади. Қуритиш. Агар қуюқ экстрактни қуритиш лозим бўл са, вакуум қуритгич жавонларидан файдаланилади. Куюлтирилмаган ажратмалар вакуум жували ёки пуркагичли қуритгичларда қ уритилади. Қуритилган экстракт лозим бўлса, тегишли тегирмонда майдаланади. Баҳолаш. Қуруқ экстрактлар намлик, оғир металлар ва таъсир этувчи модда миқдори бўйича баҳоланади. Сақланиши. Қуюқ ва қуруқ экстрактлар таркибидаги биологик фаол моддалари, экстрактив моддалари ва ажратувчисининг табиатига биноан гигроскопик хусусиятга эга. Шу туфайли 30, 50 ва 100 г ли оғзи кенг бурама қопқоқли шиша идишларда, қопқоқ устидан парафинланган холда сақланади, Ўзига хос технологик жараёнга эга бўлган қуюқ ва қуруқ экстрактлар. Белладоннанинг қуюқ экстракти. Ажратма белладонна баргидан реперколяция усулида 20% ли спирт ёрдами да олинади ва ёт моддалардан тозаланади. Сўнг буғлат гич асбобларида 50—60°С да қуюлтириб, таъсир этувчи модда миқдори текширилади. Агар алкалоид миқдори 1,5% дан ортиқ бўлса, крахмал қанди (патока), декстрин ёки қандлар қўшиб меъёрига келтирилади. Кам бўлган тақдирда алкалоид меъёридан ортиқ бўлган қуюқ экст ракт билан аралаштирилади. Тайёр экстрактда алкалоидлар ми қдори (гиосциаминга ҳисоблаганда) 1,4% дан кам ва 1,6% кўп бўлмаслиги керак .

Эхтиётлик билан («Б» рўйхати) са қланади. Мушаклар таранглигини бўшаштирувчи (спазмолитик) восита сифатида ишлатилади. Белладоннанинг қуру қ экстракти . Ажратма олиш ва ёт моддалардан тозалаш қую қ экстрактникига ўхшаш. Тозаланган ажратма тор тилади. Экстрактив моддалар ва алкалоидлар ми қдори ани қланади. Сўнг ажратма вакуум бу ғлатгич асбобида қую қ ҳолатгача бу ғлатилади. Тайёр ма ҳсулотда 0,7 — 0,8% алкалоид бўлгунча декстрин кўшиб, аралаштирилади, қуритилади, майдаланади, ба ҳоланади ва қадоқланади . Тайёр махсулот таркибида гиосциаминга хисобланганда 0,7—0,8% алкалоид бўлиши керак.

Адабиётлар . 1 . Иванова Л.А. Технология лекарственных форм.- М., 1991 2 . Махқамов С.М., Усуббоев М.У., Нуритдинова А.И. Тайёр дорилар технологияси.- Тошкент, 1994. 3 . ГФ ХI изд., вып. 2.- М.,1990. 4. Маҳкамов С.М., Усуббоев М.У., Нуритдинова А.И. Тайёр дорилар технологияси (практикум).- Тошкент, 1991.- Б.19. 5. М иралимов М.М. Йиғинди препаратлар технологияси. Т ошкент 2002. 6. ТДТТ фанидан маърузалар матни. Тошкент 2006.

Похожие

Экстракт концентратлар олиш усуллари. Сифатини баҳолаш

Экстрактлар. Экстракт концентратлар. Суюқ экстрактларни олиш усуллари. Ажратма олиш самарадорлигига таъсир этадиган омиллар

Настойкалар ва суюқ экстрактлар сифатини баҳолаш

Қуюқ ва қуруқ экстрактлар. Олиш усуллари. Ажратмани ёт моддалардан тозалаш

Суюқ экстрактлар.перколяция ва реперколяция усуллари ва ишлаб чиқариш босқичлари. Перколяторлар батареяси.суюқ экстрактлар ишлаб чиқариш технологияси