Паразитларнинг умумий тавсифи - Медицина - Рефераты

Паразитларнинг умумий тавсифи

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

115 KB

Паразитларнинг умумий тавсифи Режа: 1. Қон споралилар (Haemosporidia) 2. Киприклилар (Ciliophora) ёки инфузориялар (Infusoria) 3. Ясси чувалчанглар (Plathelminthes) 4. Нематадодалар (Nematoda) синфи .

Бир ҳужайрали ҳайвонлар кичик олами ўз навбатида 5 та типга бўлинади: 1. Саркомастигофоралар ( Sarcomastigophora ). 2. Споралилар ( Sporozoa ). 3. Микcоспоридиялар ( Micsosporidia ). 4.Микроспоридиялар ( Microsporidia ). 5. Инфузориялар ( Infuzoria ). Булардан споралилар, микcоспоридиялар ва микроспоридиялар типларига кирувчи барча турлари паразитлик қилиб ҳаёт кечиради. Саркомастигофоралар ва инфузориялар типларига кирувчи бир ҳужайрали ҳайвонлар асосан эркин ҳолда ҳаёт кечиради. Лекин уларнинг орасида ҳам маҳсулдор ҳайвонлар ва одамда паразитлик қилиб оғир касалликлар ва ҳатто ўлимга олиб келадиган турлари бор. Саркодалилар ( Sarcodina ) синфига 11000 га яқин тур киради. Паразит ҳолда яшайдиган турлари асосан амёбалар ( Amoebina ) туркумига мансубдир. Одам ва ҳайвонларда амёбалар туркумининг бир неча турлари паразитлик қилади. Улар орасида ичбуруғ (дизентерия) амёбаси ( Entomoeba histolytica ) одамларнинг йўғон ичагида паразитлик қилиб, амёбиаз, яъни қонли ичбуруғ билан оғришга сабаб бўлади. Умуман одам организмида амёбаларининг 5 та тури учрайди. Уларнинг 4 таси зарарсиз ҳисобланиб, асосан йўғон ва кўр ичаклардаги бактериялар ҳисобига яшайди. Лейшмания ( Leishmania ) уруғининг вакиллари ҳам трипаносомаларга бирмунча ўхшаш тузилган, лекин улар одамнинг терисида ва ички органларида паразитлик қилади. Улар ҳужайра ичида паразитлик қилганидан хивчин ҳосил қилмайди, ҳаракатсиз бўлади. Бу паразитлар ниҳоятда кичкина (3-7 мкм), овалсимон ҳужайрасида битта ядроси ва кинетопласти бўлади. Лейшманияларнинг икки тури одамда паразитлик қилади. Тропик лейшмания ( Leishmania tropica ) юз, қўл ва оёқлар терисида паразитлик қилади. Кўп хивчинлилар ( Polymastigina ) туркуми вакили лямблияни биринчи марта 1859 йилда Харьков Университетининг профессори Лямбле аниқлаган. Лямблия ( Lamblia intestinalis ) ҳаёт циклида вегетатив ҳамда циста кўринишида учрайди. Трихомонадалар ( Trichomonas ) - трихомонадоз касаллигини қўзғатувчилар бўлиб, уч турни ўз ичига олади: 1. Ичак трихомонадаси - Trichomonas hominis ; 2. Қин трихомонадаси - Trichomonas vaginalis ; 3. Оғиз

трихомонадаси - Trichomonas tenax . Ичак трихомонадаси одамнинг йўғон ичагида паразитлик қилади. Қин трихомонадаси эса аёл ва эркакларнинг сийдик ва жинсий йўлларида учрайди. Споралилар ( Sporozoa ) типига 4000 дан ортиқ тур кириб, уларнинг ҳаммаси умуртқасиз ва умуртқали ҳайвонларда, шу жумладан одамларнинг турли ички органларида паразитлик қилиб, ҳаёт кечиради ва бирорта касалликни келтириб чиқаради. Шунга кўра уларнинг ривожланиши мураккаблашган бўлиб, ҳар хил муҳит шароитда яшашга, хўжайинларини алмаштириб туриш, жинссиз ва жинсий йўл билан кўпайиш каби янги хусусиятлар вужудга келган. Уларнинг ҳаракатланиш органоидлари, қисқарувчи ва овқат ҳазм қилувчи вакуолалари ривожланмаган, ҳимоя қобиғига ўралиб спора ҳосил қилади. Кокцидиялар туркумига яна қушлар, сутэмизувчилар, жумладан, одамларнинг жигари, талоғи, бош мияси, қон томирларида паразитлик қилиб касалликлар туғдирувчи токсоплазмалар уруғи вакиллари ( Toxoplasma gondii ) ва қушлар ҳамда сутэмизувчиларнинг мушакларида паразитлик қилувчи саркоспоридиялар ( Sarcosporidia ), яъни гўшт споралилар уруғи вакиллари ҳам киради. Токсоплазмалар ( Toxoplasma ) уруғига битта Toxoplasma gondii тури киради. Токсоплазмалар мушук ва бошқа мушуксимонлар оиласи вакилларининг ингичка ичагида мураккаб ривожланиш даврларини ўтиб, ундан 2 та спорали ооциста - спорозоитлар ҳосил бўлиши билан тугайди. Қон споралилар ( Haemosporidia ) туркуми вакиллари одам ва иссиқ қонли ҳайвонларнинг қизил қон ҳужайралари - эритроцитларида паразитлик қилади. Бу туркумга 100 га яқин тур киради. Қон споралилар кокцидиялар сингари ҳужайра ичида яшайдиган паразитлар бўлсада, лекин, уларнинг ҳаёт цикли бир неча хўжайинда ўтади. Масалан, бу туркумнинг энг муҳим вакили одамда безгак касаллигини келтириб чиқарадиган безгак плазмодийсининг ривожланиши иккита хўжайинда ўтади. Жинссиз ривожланиши, ҳамда макро- ва микрогаметоцитлар одам қизил қон

таначаларида етишади. Безгак чивинида ( Anopheles ) эса жинсий ривожланиш кетади. Киприклилар ( Ciliophora ) ёки инфузориялар ( Infusoria ) типи вакиллари кўлмак сувлардан тортиб денгиз, океанларгача бўлган ҳамма сувларда ва нам тупроқларда учрайди. Баъзи турлари эса умуртқасиз ва умуртқали ҳайвонларда ҳамда одамларда паразитлик қилади. Шунингдек, бу синфга одам ва ҳайвонлар организмида паразитлик қилувчи Balantidium coli ҳам киради. Унинг танаси ловиясимон бўлиб, одамнинг йўғон ичаги деворида паразитлик қилиб, жароҳат ҳосил қилади ва хавфли қонли ичбуруғ касаллигини вужудга келтиради. Одамларга бу паразитлар чўчқалар орқали юқади. Чунки, балантидий чўчқа, сичқон ва каламушлар ичагида ҳам паразитлик қилади. Чўчқаларнинг тезаги орқали паразитнинг цисталари ташқарига чиқади ва одамлар бу цисталарни ютиб балантидий билан касалланади. Ясси чувалчанглар ( Plathelminthes ) типи вакиллари гавдасининг узунлиги 0,3 мм дан 15-20 метргача ва ҳатто айрим улкан турлари 30 метргача (кашалотларнинг ичагида паразитлик қиладиган тасмасимон чувалчанглардан - Polygonoporus giganticus ) боради. Ясси чувалчанглар типи ўз навбатида 5 та синфга бўлинади: 1. Киприкли чувалчанглар ёки турбеллариялар ( Turbellaria ) синфи. 2.Моногениялар ( Monogenoidea ) синфи. 3. Сўрғичлилар ёки трематодалар ( Trematoda ) синфи. 4.Тасмасимон чувалчанглар ёки цестодалар ( Cestoda ) синфи. 5.Цестодасимонлар ( Cestodaria ) синфи. Сўрғичлилар ( Trematoda ) синфи вакиллари ҳақидаги дастлабки маълумотлар 17-асрнинг ўрталарида пайдо бўлган. Таниқли италиялик олим Реди биринчи марта қорамоллар жигарида жигар қуртини топиб, унинг тузилишини ўрганади. Швед олими К. Линней трематодаларнинг 40 дан ортиқ турини ўрганиб биринчи марта трематодалар синфига асос солган. 1819 йили машҳур гельминтолог олим К.А. Рудольф 220 дан ортиқ трематодалар турини ўрганади. Трематодаларни ҳар томонлама ўрганишда рус олимлари етакчи рол ўйнайди.

Академик К.И. Скрябин ўз шогирдлари билан трематодалар бўйича 26 томлик капитал асарлар ёзган. Трематодаларнинг ривожланишини оддий жигар қурти ( Fasciola hepatica ) мисолида кўриб чиқилади Жигар қурти одатда майда ва йирик шохли ҳайвонларда, баъзан бошқа ҳайвонлар ва одамлар-нинг жигарида ҳамда ўт йўлларида паразитлик қилади. Жигар қуртларининг узунлиги 2-7,6 см, эни эса 5-12 мм келади. Жигар қурти биогельминт ҳисобланади, яъни ривожланишида 2 та хўжайин қатнашади. Бунда ривожланишининг бошланғич даври ўтиши учун оралиқ хўжайин, паразитнинг тўлиқ ривожланиши учун эса асосий хўжайин бўлиши керак. Республикамизда фасциоланинг 2 та тури, яъни оддий жигар қурти ( Fasciola hepatica ) ва гигант жигар қурти ( Fasciola gigantica ) учрайди. Одамлар ҳам фасциолёз билан касалланиши мумкин. Бунда одамлар тасодифан жигар қуртининг кўзга кўринмас личинкалари (адолескарийлари) бор бўлган ҳовуз, кўл ва халқоб сувларни ичганда ёки ҳар хил сув ўтларини ювмасдан истеъмол қилганда уларни ўзларига юқтиради. Трематодаларнинг яна бири мушук икки сўрғичлиси ёки сибир икки сўрғичлиси ( Opisthorchis felineus ) ҳисобланади. Жигар қурти одатда майда ва йирик шохли молларда, баъзан бошқа ҳайвонлар ва одамлар-нинг жигарида ҳамда ўт йўлларида паразитлик қилади. Жигар қуртининг узунлиги 2-7,6 см, эни эса 5-12 мм келади. Жигар қурти биогельминт ҳисобланади, яъни ривожланишида 2 та хўжайин қатнашади. Бунда ривожланишининг бошланғич даври ўтиши учун оралиқ хўжайин, паразитнинг тўлиқ ривожланиши учун эса асосий хўжайин бўлиши керак. Республикамизда фасциоланинг 2 та тури, яъни оддий жигар қурти ( Fasciola hepatica ) ва гигант жигар қурти ( Fasciola gigantica ) учрайди. Одамлар ҳам фасциолёз билан касалланиши мумкин. Бунда одамлар тасодифан жигар қуртининг кўзга кўринмас личинкалари (адолескарийлари) бор бўлган ҳовуз, кўл ва халқоб сувларни ичганда ёки ҳар хил сув ўтларини ювмасдан истеъмол қилганда уларни ўзларига юқтиради.

Трематодаларнинг яна бири мушук икки сўрғичлиси ёки сибир икки сўрғичлиси ( Opistorchis felineus ) ҳисобланади Бу паразит асосан мушук, ит, тулки, шер, чўчқа ва одамнинг жигарида, ўт йўлларида ва ўт пуфагида ҳамда ошқозон ости безларида паразитлик қилиб яшайди. У асосан Fарбий Сибирда кўп тарқалган. Клонорхоз ( Clonorchis ) қўзғатувчиси - Clonorchis sinensis нинг узунлиги 10-20 мм атрофида бўлиб, танаси яссилашган, иккита сўрғичи бор. Паразитнинг тузилиши ва ривожланиши описторхисникига ўхшаш. Бу трематоданинг ҳам асосий хўжайинлари одам ва йиртқич сутэмизувчилар ҳисобланади. Асосий хўжайинларининг жигарида, ўт пуфагида ва ошқозон ости безида паразитлик қилади. Метагонимоз ( Metagonimus ) қўзғатувчиси - Metagonimus yokogawai ҳам сўрғичлилар синфига киради. Узунлиги 1-2,5 мм атрофидаги майда паразит. Метагонимус одам, мушук, ит, чўчқа ва бошқа йиртқич сутэмизувчиларнинг ингичка ичагида паразитлик қилади. Бу паразит билан касалланган асосий хўжайинлари нажаслари орқали ташқи муҳитга тухумларини чиқаради. Метагонимуснинг оралиқ хўжайинлари чучук сув шиллиққуртлари ва қўшимча хўжайинлари ҳар хил турга кирувчи балиқлар (зоғора балиқ, лешч, лаққа балиқ, дўнг пешона, гулмой балиқ ва бош.) ҳисобланади. Метацеркарийлар балиқларнинг тангачаларида, сузгич қанотларида, жабраларида ва тери ости ёғ қавати ҳужайраларида ҳамда мускулларида жойлашади. Трематодаларнинг орасида одам ва ҳайвонларнинг хавфли паразитларидан яна бир гуруҳи қон икки сўрғичлилари - шистосомалар ( Schistosoma , Orientobilharzia ва бошқалар) ҳисобланади. Шистосомалар қон паразитлари бўлиб, одам ва ҳайвонларда ичак, жигар ва сийдик пуфакларининг қон томирларида яшайди. Асосан иссиқ иқлимли мамлакатларда, яъни Африка, Осиё ва Жанубий Америкада кенг тарқалган. Улар айрим жинслилиги билан бошқа трематодалардан фарқ қилади. Эркагининг танаси анча йўғон, 10-15 мм узунликда бўлади, уларнинг қорин томонида махсус

тарновсимон чуқурчаси бўлиб, унга узун (20 ммдан ортиқ) ва ингичка урғочисини жойлаштириб бирга яшайди. Буларнинг сўрғичлари кучсиз ривожланган ёки бутунлай бўлмайди. Тасмасимон чувалчанглар ( Cestoda ) синфи вакилларининг морфологияси ва биологиясини ўрганишда швейцариялик зоолог О. Фурман ўз ишлари билан фанга (ХХ асрда) катта ҳисса қўшган. Россияда паразит чувалчанглар, шу жумладан тасмасимон чувалчанглар фаунаси рус олимлари Н.А. Холодковский ва В.А. Клер томонидан ўрганилган. Академик К.И. Скрябин раҳбарлигида ёзилган "Цестодология асослари" кўп томлик асарлари МДҲ мамлакатларида цестодология фанини ривожлантиришда асосий рол ўйнайди. Қорамол тасмасимони ( Taeniarhynchus saginatus ) асосан одамларнинг ингичка ичагида, чўчқа тасмасимони ( Taenia solium ) ҳам қорамол тасмасимони каби одамнинг ингичка ичагида паразитлик қилади. Кенг ёки сербар тасмасимон чувалчанг - ( Diphyllobotrium latum ) тасмасимон чувалчангларнинг энг узун ва йирик вакили бўлиб, одам ҳамда турли сутэмизувчи йиртқич ҳайвонларнинг (ит, мушук, тулки, айиқ, бўриларнинг) ичагида паразитлик қилади. Танасининг узунлиги 10-15 м, баъзан эса 20 м гача боради, эни эса 3-4,5 см гача етади. Калта, яъни пакана занжирсимон чувалчанг ( Hymenolepis nana ) одамнинг, айниқса, болаларнинг ингичка ичагида паразитлик қилади ва гименолепидоз касаллигини вужудга келтиради. Маҳсулдор ҳайвонларга ва одамларга жуда катта зарар келти-радиган тасмасимон чувалчанглардан яна бири эхинококк ( Echino - coccus granulosus ) ҳисобланади. Цестодасимонлар ( Cestodaria ) синфининг турлари ун-чалик кўп эмас. Улар балиқлар ва судралиб юрувчилардан тошбақаларнинг тана бўшлиғида паразитлик қилади. Нематадодалар ( Nematoda ) синфи. Юмалоқ чувалчанглар бошқачасига бирламчи тана бўшлиқли чувалчанглар ҳам деб айтилади. Ҳақиқатдан ҳам тана

бўшлиғи (схизоцел) бўлиб, унда ички органлар жойлашган. Тана бўшлиғи суюқлик билан тўлган бўлади. Юмалоқ чувалчанглар типи 5 та синфга бўлинади: 1. Қорин- киприклилар ( Gastrotricha ) синфи; 2. Нематодалар, яъни ҳақиқий юмалоқ чувалчанглар ( Nematoda ) синфи; 3. Киноринхлар ( Kinorhyncha ) синфи; 4. Оғизайлангичлилар ( Rotatoria ) синфи; 5. Килчувалчанглар ( Nematomorpha ) синфи. Юмалоқ чувалчанглар типида энг кўп паразитлик қилиб яшай-диган турлари асосан нематодалар синфи вакиллари ҳисобланади. Одам аскаридаси ( Ascaris lumbricoides ) ер юзида деярли барча мамлакатларда тарқалган. Айрим мамлакатларда, масалан, Японияда аҳолининг деярли ҳаммаси аскарида билан зарарланган. Чунки Японияда қишлоқ хўжалигида одам экскерементидан органик ўғит сифатида сабзавот ва полиз экинлари экиладиган майдонларда кенг миқёсда фойдаланилади. Ўткир думли нематода ёки болалар гижжаси ( Enterobius vermicularis ) ҳамма жойда тарқалган, жуда майда, яъни урғочисининг узунлиги 10-12 мм, эркагиники эса 2-5 мм бўлади. Ришта ( Dracunculus medinensis ) ёки дракункул ипсимон кўринишдаги нематода бўлиб, Ўрта Осиё республикаларида ришта (ип) деб аталади. Мутафаккир олим Абу Али ибн Сино риштани ирк-алмедини деб атаган ва бу паразит келтириб чиқарадиган касалликни биринчи марта ўрганган алломадир. Ришта айрим жинсли бўлиб, жинсий диморфизм яққол кўри- нади. Урғочисининг узунлиги 32 мм дан 150 мм гача боради, эркаги эса 12-30 мм атрофида бўлади. Қилбош нематода ( Trichocephalus trichiurus ) нинг бош томони узун қилга ўхшаш ингичка бўлади, орқа томонга аста-секин кенгайиб йўғонлашиб боради. Қийшиқбош ёки эгрибош нематода ( Ancylostoma duodenale ) одамларнинг 12 бармоқли ичагида паразитлик қилиб яшайди. Паразитнинг бош қисми эгилган, қийшиқ бўлиб, унда ривожланган оғиз капсуласи жойлашган

Трихинелла ( Trichinella spiralis ) жуда майда, яъни урғочисининг узунлиги 3-4 мм, эркагиники 1,5-2 мм атрофида бўлиб, асосан каламуш, ит, мушук, бўрсиқ, чўчқа ва баъзан одамларда паразитлик қилади. Бўғимоёқлилар ( Arthropoda ) типи ҳайвонот оламида турларининг кўплиги жиҳатидан дунёда биринчи ўринда туради. Айни вақтда уларнинг 2 млн. дан ортиқ турлари фанга маълум. Бўғимоёқлилар эволюция тараққиёти жараёнида турли муҳит шароитда яшашга мослашган ҳайвонлар ҳисобланади. Улар денгиз ва океанларда, чучук сув ҳавзаларида, тупроқ устида ва остида, ҳавода яшайди. Бир қанча турлари эса одам ва ҳайвонларда паразитлик қилади. Бу типда паразит турлари асосан ҳашаротлар, ўргимчак- симонлар ва қисман қисқичбақасимонлар синфларида учрайди. Каналар ( Acarina ) ни ўрганувчи фан «акарология» деб аталади. Ҳозирги вақтда каналарнинг 30 мингга яқин тури маълум. Каналарнинг аксарияти одам ва ҳар хил ҳайвонларнинг эктопаразитлари бўлиши билан бир қаторда, хилма-хил хавфли касалликларни ҳам тарқатади. Паразитлик ҳаёт шароити уларнинг тузилишини ўзгаришига олиб келган. Жумладан, бошкўкрак қоринга бутунлай қўшилиб кетган, хелицералари ва педипальпалари санчиб сўрувчи хартумга айланган ва гавдасининг олдинги учида бўртиб чиқиб турадиган “бошча” сини ҳосил қилган. Каналар метаморфоз йўли билан ривожланади, яъни тухумдан 4 жуфт ўрнига атиги 3 жуфт юриш оёқлари бўлган личинка чиқади. Личинка ривожланади ва туллаб 4 жуфт оёқли нимфа даврига ўтади. Нимфа 1-3 марта пўст ташлаб, жинсий етук кана - имагога айланади. Каналар 6 ойдан 25 йилгача яшайди. Иксод каналар ( Ixodidae ) оиласи вакиллари энг йирик каналар ҳисобланиб, жинсий вояга етганларининг катталиги 4-5 мм дан 2-3 см гача боради. Танаси бўғимларга бўлинмаган. Тайга канаси ( Ixodes p е rsulcatus ) тана тузилиши жиҳатдан мол канасига яқин туради. Тайга канаси уч хўжайинли. Тўйган ва уруғланган урғочи каналар ўрмонлардаги ерга тўкилган барглар орасига кириб тухум қўяди. Тайгада одамга

ҳам ҳужум қилади. Ёш каналар майда сутэмизувчилар ва паррандаларда паразитлик қилади. Тайга канаси кана энцефалити қўзғатувчисини тарқатади. Бу кана Камчаткадан Жанубий Сибир ўрмонларигача тарқалган. Энцефалит касаллиги каналар орқали ёввойи ҳайвонлардан одамга юқишини академик Е.Н. Павловский ва Л.А. Зилбер 1930 йилда аниқлаган. Кана энцефалити одамда жуда оғир ўтиб, ўлимга олиб келади ёки тана қисмларининг фалажланишига сабаб бўлади. Қичима (қўтир) каналар ( S а rcoptidae ) оиласи вакиллари кўзга кўринмайдиган, жуда майда. Улар одам ва ҳар хил сутэмизувчилар: от, туя, қўй, буғу, қорамол, қуён, ит, эшак, бўри, тулки ва бошқаларнинг тери эпидермисида паразитлик қилиб яшайди. Улар терини қаттиқ жароҳатлаб, кучли қичишни вуждга келтиради. Гамаз каналар ( Gamasoidea ) катта оиласи вакиллари иксод ва аргаз каналаридан фарқ қилиб, жуда майда бўлади. Танаси 0,2-2,5 мм катталикда. Гамаз каналар катта оиласига 20 дан ортиқ оилалар киради. Бу каналар ичида эркин яшайдиганлари ва паразитлари бор. Уларнинг тери қоплами кучсиз хитинлашган, ранги сарғиш ва бир оз қўнғир. Ҳашаротлар ( Insecta ) синфи вакиллари ер юзида жуда кенг тарқалган бўлиб, хилма-хил табиий шароитларда ҳаёт кечиришга мослашган. Ҳашаротлар синфи трахея билан нафас олувчилар ( Tracheata ) кенжа типи, бўғимоёқлилар ( Arthropoda ) типига киради. Ҳашаротлар синфига 1,5 млн. дан ортиқ тур киради. Ҳашаротлар орасида одам ва ҳайвонларда паразитлик қилувчи ҳамда турли касалликлар тарқатувчи турлари ҳам кўплаб учрайди. Ҳашаротлар орасида айниқса битлар, бургалар, кўпчилик икки қанотлилар, қандалалар, пархўрлар туркумлари вакиллари одам ва маҳсулдор ҳайвонларда паразитлик қилиб, ҳар хил хавфли касалликларни қўзғатади ва тарқатади. Қуйида ана шундай ҳашаротлар тўғрисида маълумотлар келтирилади. Битлар ( Anoplura ) туркумининг вакиллари фақат сут- эмизувчилар синфи вакилларида

паразитлик қилиб яшайдиган қон сўрувчи эктопаразитлардир. Битларнинг 300 га яқин тури бор. МДҲда 40 га яқин тури учрайди. 3. Педикулидлар ( Pediculidae ) оиласига фақат одам ва одам-симон маймунларда паразитлик қиладиган битлар киради. Одамда битларнинг 3 тури яшайди, яъни бош бити, кийим бити ва қов бити учрайди. Бургалар ( Aphaniptera ) туркумига 1400 дан ортиқ тур киради. МДҲда 400 дан ортиқ тури учрайди. Бургалар тўлиқ метаморфоз билан ривожланадиган қанотсиз ҳашаротлар бўлиб, улар асосан облигат гематофаглар, иссиққонли ҳайвонларда (қушлар ва сутэми-зувчиларда, шу жумладан одамда) қон сўриб паразитлик қилади. Марказий Осиёда бургаларнинг 310 та тури аниқланган. Икки қанотлилар ( Diptera ) туркумига 150 мингга яқин тур киради. МДҲ мамлакатларида 10 мингдан ортиқ тури учрайди. Улар энг юксак тузилган ҳашаротлардан ҳисобланади. Оғиз органлари яловчи, санчиб- сўрувчи ёки кесиб- сўрувчи типда тузилган. Личинкасининг вояга етиши даврида метаморфоз кескин намоён бўлади. Ғумбаги эркин ёки бочкасимон типда тузилган. Улар орасида йиртқич, қон сўрувчи паразитлари бор. Личинкалари сувда, тупроқда ёки чири-ётган органик қолдиқларда ривожланади. Икки қанотлилар 3 та кенжа туркумга бўлинади: 1. Узун мўйловлилар ( Nematocera ); 2. Калта мўйлов тўғри чокли икки қанотлилар ( Brachycera - Orthorrhapha ); 3. Калта мўйлов доира чокли икки қанотлилар ( Brachycera - Cyclorrhapha ). Узун мўйловлилар ( Nematocera ) кенжа туркуми вакилларининг мўйловлари узун ва кўп бўғимли, қорин бўлими ингичка бўлади. Личинкалари оёқсиз, лекин уларнинг бошлари ривожланган бўлиб, оғиз органлари кемирувчи типда тузилган. Ғумбаклари ҳаракатчан бўлади. Бу кенжа туркумга қон сўрувчи чивинлар, искабтопарлар, мошкарлар, ғурра ясарлар, узуноёқлар, захкашлар ва бошқа оилалар киради. Қон сўрувчи икки қанотлилар - гнуслар деб аталади. Гнуслар вақтинчалик паразитлар ҳисобланади.

Қон сўрувчи чивинлар ( Culicidae ) оиласи вакилларининг оғиз органлари санчиб-сўрувчи типда тузилган, эркаклари гул нектари билан озиқланади, урғочилари эса қон сўради. Чивинлар тухумларини тинч оқадиган ҳовуз ва кўлмак сувларга, биноларнинг сув босган ертўлаларига, нам ва зах тупроқларга, ҳатто сувли бочкаларга қўяди. Личинкалари атмосфера ҳавоси билан нафас олади. Бир мавсумда чивинларнинг 4-6 насли ривожланиши мумкин. Чивинларнинг бир қанча оиласи бўлиб, тиббиётда аҳамиятга эга бўлгани Culicidae оиласидир. Бу оила 2000 турни ўз ичига олади, буларнинг кўпчилиги облигат гематофаглардир. Мамлакатимиз ҳудудида Anopheles , Culex , Aedes авлодларига кирадиган турлари учрайди. Anopheles авлодига кирадиганлари безгак чивинлари дейилади, чунки шу авлодга кирадиган ҳамма турлар безгак касаллигини тарқатади. Culex авлодига кирадиган Culex pipiens чивини ҳам одамда учрайдиган трансмиссив касалликлар қўзғатувчиларини тарқатади. Япония, Корея ярим оролида, Шимолий Хитой ва Узоқ Шарқда Culex чивинлари оғир вирус касаллиги - япон энцефалитини тарқатади. Aedes авлодига кирадиган чивинлар - искабтопарлар ( Phlebotomidae ) оиласи вакиллари жуда майда бўлиб, узунлиги 1,3-3,5 мм келади. Улар кичик капалакчаларга ўхшайди. Искабтопарлар кемирувчилар ва бошқа сутэмизувчилар, калтакесаклар ҳамда тошбақаларнинг инларида, қушларнинг уяларида, молхоналарда, аҳоли турар жойларида яшайди. Улар Европанинг жануби, Ўрта ва Жанубий Осиё, ҳамда Шимолий Африкада кенг тарқалган. Искабтопарлар облигат қон сўрувчи ҳашаротлар бўлиб, одатда одамларга, ҳайвонларга тунда, иссиқ ва дим пайтларда ҳужум қилади. Искабтопарлардан Phlebo - tomus pappatasii тури одамларга лейшманиоз (пашшахўрда) ва паппатачи иситмаси каби касалликларни юқтиради. Захкашлар ( Ceratopogonidae ) оиласи вакиллари қон сўрувчи икки қанотлилар ичида энг майдаси ҳисобланади (0,5-4 мм). Бош қисми бироз катта, унда 1 жуфт мураккаб кўзлари жойлашган. Оғиз аппарати санчиб- сўрувчи типда. Қанотларида доғлар ва туклари бор. Оёқлари узун ва тирноқли бўлади.

Бу ҳашаротлар зах, сернам жойларда, унчалик катта бўлмаган сув ҳавзаларида, кўл ва ҳовуз сувларида, ботқоқ жойларда яшайди. Шунинг учун улар "мокрец", яъни “захкаш” деб айтилади. Ҳозирги вақтда захкашларнинг 4000 га яқин тури маълум. Улар асосан, Сибир ва Узоқ Шарқда, Ўрта Осиё, Шимолий ва Жанубий Америкада ҳамда Тинч океанининг кўпгина оролларида кенг тарқалган. Ўзбекистонда 60 дан ортиқ тури учрайди. Захкашларнинг урғочиси ҳар хил иссиққонли ҳайвонлар, одам ва судралиб юрувчиларнинг қонини сўриб озиқланади. Улар эрталаб ва кечқурунлари фаол қон сўради. Чақишидан тери қичийди, тери остидаги тўқималар шишиб кетиб, ҳайвон қаттиқ безовталанади, жунлари тўкилиб ориқлай бошлайди. Бундан ташқари, захкашлар бир қатор инфекцион, инвазион, вирусли ва бошқа касалликларнинг қўзғатувчиларини юқтиради. Туляремия, қўйлардаги вирус ва отлардаги ўлат касалликлари, онхоцеркоз, гемоспоридиоз, филяриоз, япон энцефалити шулар жумласидандир. Сўналар ( Tabanidae ) оиласига энг йирик қон сўрувчи икки қанотлилар киради. Танасининг узунлиги 2-3 см га етади, кўзлари йирик қизғиш тилла рангда товланиб туради. Эркаги ва ёш урғочиси гул нектари билан озиқланади. Урғочи сўналар фақат уруғлангандан кейин қон билан озиқланишга ўтиб, қорамолларга, одам ва ёввойи ҳайвонларга ҳужум қилади. Калта мўйлов доира чокли икки қанотлилар ( Brachycera - Cyclorrhapha ) кенжа туркуми вакилларининг танаси кичик, мўйловлари 3 бўғимли, личинкасининг бош бўлими бутунлай редукцияга учраган. Личинкасининг пўсти ғумбакка айланиш даврида тушиб кетмасдан бочкасимон шаклга киради ва қотиб, сохта пиллани ҳосил қилади. Бу кенжа туркумнинг 100 га яқин оилалари бор. Паразитлари ва касаллик қўзғатувчиларини ташувчиларига асл пашшалар, це-це пашшалари, кулранг гўшт пашшалари, қон сўрувчи пашшалар оилалари ва бўкаларнинг 3 та оиласи киради. Асл пашшалар ( Muscidae ) оиласи вакиллари жуда кенг тар-қалган кулранг ёки қорамтир рангли ҳашаротлар ҳисобланади. Имагоси гул нектари, органик моддалар чиқиндилари, ахлатлар билан озиқланади. Айрим турлари қон сўради.

Личинкалари орасида фитофаглари, сапрофаглари, йиртқич ва паразитлари бор. Оилада 400 га яқин тури кенг тарқалган. МДҲда 1000 га яқин тури учрайди. Уй пашшаси ( Musca domestica ) бутун дунё бўйлаб кенг тарқалган синантроп ҳашаротлардан ҳисобланади Уй пашшаси экологик жиҳатдан одамлар турадиган жой билан яқиндан боғлиқ. Пашша ётоқхона, ошхона, ахлатхона ва ҳожатхоналарда, шунингдек транспортда учрайди. Улар бир қанча касалликларнинг қўзғатувчиларини механик равишда бир жойдан иккинчи жойга олиб бориб тарқатади. Уй пашшалари ифлосликлар орқали шигеллез, қорин тифи, ўпка сили, вабо, дифтерия, куйдирги, ва полиомиелит каби вирус, бактерия ва бошқа касалликларнинг қўзғатувчиларини, ҳар хил йирингли касалликлар микробларини, бир ҳужайрали паразитларнинг цисталарини ва паразит чувалчангларнинг тухумларини одамларга юқтириши мумкинлиги аниқланган. Це-це пашшалари ( Glossidae ) оиласига 20 га яқин тур киради. Улар тропик Африкада тарқалган бўлиб, африка уйқу касаллигининг қўзғатувчилари - трипаносомаларни тарқатади. Улар асосан ёввойи ва уй ҳайвонларининг, шунингдек одамларнинг қони билан озиқланади. Кенг тарқалган турларига Glossina palpalis ва Glossina morsitans киради. Glossina palpalis асосан Африка қитъасининг ғарбий мамлакатларида тарқалган. Glossina morsitans турининг ҳажми 1 см дан кичик. Асосан Африка ўрмонларида яшайди. Кўпроқ йирик ёввойи ҳайвонларнинг (антилопалар, буйволлар, каркидонлар ва бош.) қони билан озиқланади. Одамга камдан-кам ҳужум қилади. Вольфарт пашшаси ( Wohlfahrtia magnitica ) тахин пашшалари оиласига киради. У уй пашшасидан каттароқ бўлиб, гавдасининг узунлиги 9-13 мм, ранги оч кулранг. Личинкалари миаз касаллигини тарқатади. Миаз оғир касаллик бўлиб, вақтида олди олинмаса, баъзан ўлимга ҳам олиб келади. Вольфарт пашшаси личинкалари одамларга тушиши мумкин. Улар одамнинг

яра жойига, терисига, кўз ва бурнига тушганида тўқималарини еб тузалиши қийин бўлган яралар пайдо қилади.

Адабиётлар: 1. Ахмедова М.Д., Облокулов А.Р., Мирзажонова Д.Б. Юқумли касалликларда ҳамширалик иши. Тошкент. 2018. 2. Бажора Ю. И., Тимченко А. Д., Чеснокова М. М.Атлас: медицинская паразитология. Учебное пособие — Одеса: Одес. держ. мед.ун-т, 2001. - 110 с. 3. Богомолов Б.П. Инфекционные болезни. -М.: Издательство Московского унивеситета, 2006. – 583 с. 4. Даминов Т.А. Инфекционные болезни с детскими инфекциями.1-2 часть. Тошкент 2011. 5. Даминов Т.А., Туйчиев Л.Н., Таджиева Н.У. Инфекционные болезни в деятельности врача общей практики Тошкент-2007. 6. Жаворонок С.В., Мицура В.М., Красавцев Е.Л и др. Тропические и паразитарные болезни. Учебное пособиеЛитагент Вышэйшая школа год 2014.

Похожие

Умумий цитология

Тиббиёт эритмалари. Тавсифи ва таснифи

Настойкалар. Настойкаларнинг тавсифи ва таснифи

Мойли экстрактлар тавсифи ва технологияси

Биоген стимуляторлар тавсифи ва таснифи, технологияси