Odam anatomiyasi, fiziologiyasi, psixologiyasi va gigiyenasi - Медицина - Рефераты

Odam anatomiyasi, fiziologiyasi, psixologiyasi va gigiyenasi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

362.794921875 KB

Odam anatomiyasi, fiziologiyasi, psixologiyasi va gigiyenasi Reja: 1. Odam anatomiyasi, fiziologiyasi, psixologiyasi va gigiyenasi 2. Odam haqidagi fanlarning shakllanishi

Odam anatomiyasi, fiziologiyasi, psixologiyasi va gigiyenasi Odam uzoq davom etgan biologik va ijtimoiy evolutsiyaning mahsulidir. Odam o‘zining shakllanishi jarayonida, uni o‘rab olgan dunyoning sirlarini bilib oldi. Tabiatga moslashish bilan birga, uni o‘zining ehtiyojlariga mos tarzda o‘zgartira boshladi. Tabiatning qonunlarini bilish bilan birga, odam o‘z organizmining tuzilishini ham o‘rgana boshladi. Shunday qilib, odam organizmi haqida fanlar shakllandi. Bular orasida odam anatomiyasi, fiziologiyasi, psixologiyasi va gigiyenasi fanlari muhim o‘rin tutadi. Odam tanasining va uning organlarining tuzilishini odam anatomiyasi fani o‘rganadi. Anatomiya atamasi lotincha, “anatemna” – kesib ko‘rish degan ma’noni bildiradi. Odam organizmini zamonaviy tekshirish usullari (rentgenografiya, ultratovush va boshqalar) anatomiya fanining rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Anatomiya fani 2 qismga bo‘linadi: 1. Makroanatomiya – organizmning ichki va tashqi organlarning tuzilishi, odamning bo‘yi, og‘irligi, proporsiyasi va tana tuzilishining tiplarini o‘rganadi. 2. Mikroanatomiya – hujayra, to‘qima va organlarning mikroskopik tuzilishini o‘rganadi. Anatomik tekshirishlar organlarning tuzilishining normadan chetga chiqish holatlarini aniqlab, diagnostikada muhim o‘rin tutadi. Odam fiziologiyasi fani – odam organizmi va uning organlarining funksiyasini o‘rganadi. Fiziologik usullarning asosini sog‘lom va kasal odamlarni kuzatish va hayvonlarda tajriba o‘tkazish tashkil qiladi. Qon, siydik, so‘lak va organlarning hayot faoliyati natijasida hosil bo‘ladigan moddalarni laboratoriya usullari bilan tekshirish shu organlarning funksional holati haqida xulosa qilish imkonini beradi. Zamonaviy elektronikaning rivojlanishi yurak, miya, tomirlar va boshqa organlarning elektrik aktivligini o‘rganishga imkon yaratmoqda. Psixologiya (yunoncha-psixo-qalb, ruh). Psixologiya – bu odamning individual-shaxsiy xususiyatlari va ruhiy jarayonlarining umumiy qonuniyatlarini o‘rganadigan fandir. Har bir odam tashqi dunyoni o‘zicha aks ettiradi va uning ahamiyatini o‘zining shaxsiy ehtiyojidan kelib chiqqan holda belgilaydi. Har bir

odam, faqat ungagina tegishli bo‘lgan subyektiv ichki dunyosiga ega. Har bir odam, boshqa odamlar bilan aloqasini, o‘zining e’tiqodiga mos ravishda tuzadi, o‘zining xatti-harakatlarini belgilaydi va ularni baholaydi. Bularning hammasi odamning ruhiy faoliyatini, uning psixikasini tashkil qiladi. Ruhiyat – bu odamlarning aql-idroki, tasavvuri, tafakkuri, xotirasi, irodasi, his-tuyg‘usi, kechinmalari va xarakter, qobiliyat, istaklari kabi individual xususiyatlarini o‘z ichiga oladi. Gigiyena – (yunoncha – gigienos – sog‘lom). Gigiyena – bu odamlarning sog‘ligini saqlash chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun, tabiiy muhitning mehnat va dam olishning odam organizmiga ta’sirini o‘rganadigan tibbiyotning bir tarmog‘idir. Gigiyenaning, mehnat, maktab, ishlab-chiqarish, kommunal gigiyena kabi tarmoqlari mavjud. Boshqa fanlar kabi gigiyena ham kuzatish, tajriba, modellashtirish va statistika kabi usullardan foydalanadi. Tabiiy muhit omillarining inson organizmiga ta’sirini o‘rganish uchun fizik, kimyoviy va biologik usullardan foydalaniladi. Buning uchun suv va havoning harorati, tarkibi, tuproqning, oziq-ovqatlarning tarkibi, buyumlar va turar joylarning gigienik talablarga mos kelishi, radiatsiya darajasi va turli obyektlarning ifloslanganlik darajalari aniqlanadi. Fiziologik gigienik kuzatishlar, odamlarning, muhitning u yoki bu omiliga moslanganligini aniqlashga imkon beradi. Bu ma’lumotlar himoya vositalarini yaratish, mashqlarning usullarini ishlab chiqish uchun kerak. Bularning hammasi organizmning noqulay sharoitga tezroq moslashishga imkon beradi. Klinik gigienik kuzatishlar, ko‘pchilik odamlar uchun umumiy bo‘lgan, kasalliklarning sababini aniqlashga yordam beradi. Masalan, stomatologlarning tadqiqotlari ichimlik suvda ftor yetishmasligi tishning yemirilishiga sabab bo‘ladi, degan xulosaga olib keldi. Bu tadqiqotlar natijasida tarkibida ftor bo‘lgan tish pastasi yaratildi. Yuqorida sanab o‘tilgan usullar asosida, sog‘lom turmush tarzini olib borish uchun zarur bo‘lgan sanitar – gigienik me’yorlar ishlab chiqiladi.

Odam haqidagi fanlarning shakllanishi Odamlarni qadimdan hayot va o‘lim, kasalliklarga qarshi kurashish, sog‘liqni saqlash, uzoq umr ko‘rish kabi masalalar qiziqtirib kelgan. Eramizdan oldingi VI-V asrlarda yashagan yunon mutafakkiri Geraklit, odam organizmi tabiat qonunlariga muvofiq rivojlanadi va ularni bilib olib, bu qonunlardan insonning manfaati yo‘lida foydalanish mumkin deydi. Geraklit dunyo uzluksiz o‘zgarib turadi deb hisoblagan. Buyuk yunon mutafakkiri, Aristotel odam va hayvonlarning organlarini solishtirib, ularning rivojlanishini o‘rgangan. U har qanday mavjudotning tanasi aniq 1-rasm. Aristotel (era. av. 384-322) 2-rasm. Gippokrat (era. av. 460-377) bir tartibda tuzilganligi bilan, jonsiz jismlardan farq qiladi deb aytgan. Aristotel fanga “organizm” atamasini kiritgan. Aristotel birinchi bo‘lib, odamning ruhiy faoliyati, uning tanasining xususiyati ekanligini tushungan va har qanday tirik mavjudotning hayoti, atrof-muhit haqidagi axborotlarsiz mumkin emasligini ko‘rsatgan. Hozirda ruhiy faoliyat miyaning axborotlarni qabul qilishi, qayta ishlashi va bundan organizmning ehtiyojlarini qondirishda foydalanishini bilamiz. Antik dunyo vrachi Gippokrat meditsina va gigiyenaning taraqqiyotiga ko‘p hissa qo‘shgan. U birinchi bo‘lib, havo, tuproq, harorat, namlik va ovqatlanishning inson salomatligiga ta’sirini o‘rgangan. 3-rasm. Klavdiy Gippokratning g‘oyalarini rimlik vrach Klavdiy Galen davom ettirgan. U uy va yovvoyi hayvonlarni yorib ko‘rib, ularning organlarining tuzilishini sinchkovlik bilan ta’riflab bergan. Galen maymunlarning suyaklari, mushaklari va bo‘g‘imlarini o‘rganib odam ham shunday tuzilgan deb taxmin qilgan. Galenning ko‘pgina ishlari organlarning faoliyatini o‘rganishga

Galen (130-200) bag‘ishlangan. 4-rasm. Leonardo Da Vinchi (1452-1519) Uyg‘onish davrining buyuk olimi va rassomi italiyalik Leonardo Da Vinchi (1452-1519) odamning tanasining tuzilishini o‘rganishga katta hissa qo‘shgan. 5-rasm. I.M. Sechenov (1829- 1905) 6-rasm. I.P. Pavlov (1849-1936) 7-rasm. Lui Paster (1822-1895) 8-rasm. I.I.Mechnikov (1845-1916) Meditsina fanining rivojlanishiga belgiyalik Andreas Vezaliy (1514-1564) katta hissa qo‘shgan. U odam tanasining ichki organlari va skeletini aniq tasvirlab bergan. U odam yuragining chap va o‘ng qorinchalari tutashmaganligini aniqlagan. Angliyalik olim Uilyam Garvey (1587-1657) katta va kichik qon aylanish doiralarini kashf etgan. U birinchi bo‘lib, fiziologik muammolarni hal qilishda tajriba usullarini qo‘lladi. Fransuz faylasufi Rene Dekartning reflekslarni kashf qilishi, fiziologiya fanining taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. Keyinchalik reflekslar haqidagi ta’limot rus olimlari I.M.Sechenov va I.P.Pavlov tomonidan rivojlatirildi. Fransuz olimi Lui Paster va rus olimi I.I.Mechnikov immunitet haqidagi ta’limotning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdilar.

Markaziy Osiyo olimlarining tibbiyot fanlarining rivojlanishiga qo‘shgan hissalari 9-rasm. Abu Rayhon Beruniy (973-1051) X asrning ikkinchi yarmida Abu Bakr ibn Ahavay Buxoriyning “Hidoyat” (tibbiyotni o‘rganuvchilarga qo‘llanma), Abu Mansur Buxoriyning “Oddiy dorilar haqida katta to‘plam”, Abu Saxl Jurjoniyning yuz bobli “Al-kimyo” kitobi tibbiyotni o‘rganishda darslik sifatida keng qo‘llanilgan. Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy ham tibbiyot faniga katta hissa qo‘shgan. Uning “Saydana” kitobida o‘simlik va hayvonot mahsulotlaridan hamda mineral moddalardan 10-rasm. Abu Ali ibn Sino (980-1037) tayyorlanadigan mingdan ortiq dorilar haqida ma’lumotlar berilgan. Jahon tibbiy-ilmiy tafakkuri rivojiga katta hissa qo‘shgan buyuk alloma Abu Ali ibn Sinodir. U o‘zidan oldin o‘tgan Sharq mutafakkirlarining asarlarini chuqur o‘rganish bilan birga, qadimgi yunon tibbiy-ilmiy va falsafiy merosini qunt bilan o‘rganadi. Buning natijasida u 16-17 yoshidayoq mashhur tabib-hakim bo‘lib tanildi. Ibn Sinoning “Kitob al-qonun fit-tibb” (“Tib qonunlari”) kitobi beshta katta kitobdan iborat bo‘lib, 1956, 1962 va 1983-yillarda rus va o‘zbek tillarida to‘liq nashr etilgan. Bu kitoblarda odam anatomiyasi, fiziologiyasi va gigiyenasi kabi tibbiyotning nazariy fanlariga hamda ichki kasalliklar, jarrohlik, dorishunoslik, yuqumli kasalliklarga taalluqli bilimlar bayon etilgan. Bu kitob 600 yil davomida butun jahondagi shifokorlar uchun asosiy qo‘llanma bo‘lib keldi, undagi ko‘pgina ma’lumotlar hozir ham o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. U 36 marta qayta nashr etilgan. Ibn Sino turli yuqumli kasalliklarning kelib chiqishi va tarqalishida ifloslangan suv va havoning roli katta ekanini uqtirib, suvni qaynatib keyin iste’mol qilishni tavsiya etgan. U tashqi muhitdagi turli tabiiy narsalar, havo, suv,

orqali kasallik tarqatuvchi ko‘zga ko‘rinmaydigan “mayda hayvonlar”, ya’ni mikroblar haqidagi fikrni aytgan. Demak, ibn Sino L.Pasterdan 800 yil ilgari yuqumli kasalliklarni mikroblar qo‘zg‘atishi to‘g‘risida fikr bildirgan. U kasalliklarning oldini olishda tashqi muhitni muhofaza qilish, shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilish zarurligi haqidagi fikrlarni bundan 1000 yil ilgari aytgan edi. XII asrda yashab ijod qilgan Ismoil Jurjoniyning “A’rozul tibbiiya” (“Kasalliklarni tabiiy yo‘l bilan aniqlash”) , “Talik ash shayxu rais” (“Tabiblar shohi haqida so‘z”) kitoblari mashhur bo‘lgan. Shu davrda yashagan Najibuddin Samarqandiy tibbiyot haqida sakkizta kitob yaratgan. Jumladan, “Al-Marza” (“Bemorning parhezi”) kitobida turli xastaliklarda qo‘llaniladigan ovqatlanish parhezi batafsil bayon etilgan. XVI asrdan boshlab tibbiyot mavzusiga bag‘ishlangan kitoblar o‘zbek tilida nashr qilina boshladi. Bu davrda Samarqandda Sulton Ali Tabib Xorosoniy “Dastur al-ilaj” (“Davolash bo‘yicha qo‘llanmaga kirish”) kitobida odam tanasining tuzilishi, turli kasalliklar va ularni davolash bo‘yicha ma’lumotlar berilgan. Bu kitoblar Dehlida (Hindiston) ko‘p marta nashr etilgan. Bizning davrimizga kelib o‘zbek olimlari odam organizmi tuzilishi va faoliyatini chuqur o‘rgandilar. Jumladan, anatomiya sohasida R.E.Xudoyberdiyev, N.K.Ahmedov, X.Z.Zohidov, R.A.Alavi, S.A.Dolimov, N.X.Shomirzayev, fiziologiya fanining rivojlanishiga esa O.Y.Yunusov, U.Z.Qodirov, Z.T.Tursunov, E.S.Mahmudov, K.R.Rahimovlar salmoqli hissa qo‘shganlar, Y.X.To‘raqulov qalqonsimon bez kasalligini o‘rganish va davolashga doir olib borgan ilmiy ishlari uchun Davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan, I.Q.Musaboyev yuqumli kasalliklarning tarqalish sabablarini, V.V.Vohidov, O‘.Oripov, Sh.I.Karimov jarrohlik sohasida, K.A.Zufarov, J.X.Xamidov, M.S.Abdullaxo‘jayeva turli kasalliklar tufayli hujayralarda kechadigan o‘zgarishlarni, S.Shamsiyev, T.A.Daminov bolalar kasalliklarini, N.Majidov asab kasalliklarini, A.Asqarov, N.Ismoilov, Z.Umidova ichki kasalliklarni o‘rganish va davolashga doir salmoqli ilmiy ishlar olib borganlar. Bulardan tashqari, ko‘plab zamondosh olimlarimiz respublikamizda

biologiya va tibbiyot fanining turli sohalarini rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shmoqdalar.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Ayol jinsiy a’zolarining anatomiyasi va fiziologiyasi

Yоsh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining ahamiyati,vazifalari, rivojlanish tarixi. Odam organizmi rivojlanishining umumbiologik qonuniyatlari

Peri ferik asab tizimi anatomiyasi, fiziologiyasi, zararlanish belgilari va uni tekshirish usullari

Teri anatomiyasi

Odam askaridasi