O’zbekistonning yangi istiqbolli dorivor o’simliklari - Медицина - Рефераты

O’zbekistonning yangi istiqbolli dorivor o’simliklari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

O’zbekistonning yangi istiqbolli dorivor o’simliklari Xozirgi kunda an'anaviy tibbiyot (xalq tabobati) xalq zakovati bilan sug’orilgan juda boy va ulkan tajriba bilimlar majmuasidir. U ilmiy (rasmiy) tibbiyotni yangi,samarali dorivor preparatlar bilan boyituvchi bitmas tuganmas manbadir. Xalq tabobatining bu soxadagi qimmati, tutgan o’rni bebahodir. Buning uchun misol tariqasida hozirgi zamon tibbiyotida qo’llaniladigan shifobaxsh o’simliklarni ko’pchiligi o’z vaqtida xalq tabobati dorivor vositalar xazinasidan olinganligini yoki xozirgi zamon ilmiy tibbiyotining o’zi xalq tabobati asosida taraqqiy etganini eslash kifoyadir. Yangi istiqbolli dorivor o’simliklarni izlab topish usullari. Yangi dorivor o’simliklarni izlab topishda xalq tabobati tajribasini o’rganishning ahamiyati. Yangi istiqbolli dorivor o’simliklarni ro’yhatini tuzish. OSIYO YALPIZINING YER USTKI QISMI (O'TI) – HERBA MENTHAE ASIATICAE O'simlikning nomi. Osiyo yalpizi — Mentha asiatica Boriss.; yasnotkadoshlar — Lainiaceae (labguldoshlar — Labiatae) oilasiga kiradi. Ko'p yillik, tik o'suvchi, to'rt qiiTali, sertukli, qarama-qar- shi shoxlangan, 60- 100 sm balandlikdagi poyali o't o'simlik. Barg lari lansetsimon yoki cho'ziq, o'tkir uchli, sertukli bo'lib, qisqa bandi bilan (yoki bandsiz) poya va shoxlarda qarama-qarshi joylashgan. Och gunafsha rangli gullari siyrak to'pgulga joylashib, poya va shoxlar uchida boshoqsimon gulto'plamini hosil qiladi. Gulkosachasi rangli, besh tishli naychasimon, sertukli. Otaligi 4ta. Mevasi — to'rtta yong'oqcha. Iyun-avgustda gullaydi, iyul-sefttabrda mevasi yetiladi. Geografik tarqalishi . Tog' etaklaridagi cho'Uardan to tog'laming o'rta qismigacha bo'lgan ariq bo'ylan&a, daryolar va daryochalar qirg'og'ida va boshqa nam yerlarda o'sadi. Asosan, u O'rta Osiyo (O'zbekistonning ko'pchilik viloyatlari va Qoraqalpog'iston)dagi tog'li tumanlarda o'sadi. Mahsulot tayyorlash. O'simlik qiyg'os gullagan vaqtida poya- sining yuqori qismidan 25-40 sm uzunlikda qirqib olinadi va soya, havo o'tib turadigan joyda quritiladi. Mahsnlotning tashqi ko'rinishi . Butun yoki qisman may- dalangan, serbaigli, to'rt qirrali, shoxlangan, tukli, gulli poya- lar, barglar va gullar aralashmasidan tashkil topgan. Poyasining uzunligi 40 sm gacha. Barglari qisqa bandli, tuxumsimon — lan setsimon, arrasimon qirrali, o'tkir uchli, gullari boshoqsimon to'pgulga joylashgan. Kosachabarglari tikanli tishli, gultojisi ikki labli, och binafsha rangli. Mahsulot hidi kuchli, xushbo'y, maza- si — o'ziga xos o'tkir va sovutuvchi. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 1,46 foiz efir moyi, 24 foiz qandlar, 6,7 foiz organik kislotalar, 68,67 mg foiz vitamin C, 1,08 foiz flavonoidlar (luteolin va

apigenin glikozidlari), 0,2 foiz antotsianlar, 0,08 foiz kumarinlar, 8,75 foiz fenolkislotalar, 1,05 foiz rozmarin va 1 foiz uisol kislotalari, 7,2 foiz smolalar va boshqa moddalar bor. Ishlatillshi. Mahsulot damlamasi spazmolitik, tinchlantiruv- chi va o't haydovchi ta'siriga ega. Shu maqsadda O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat berdi. Dorivor preparatari . Mahsulot damlamasi. ODDIY CHILONJIYDA BARGI - FOLIA Z1ZYPHI JUJUBAE O'simlikning nomi . Oddiy chilonjiyda (unabi) — Zizyphus jujuba MiU. (Z. sativa L.); jumrutdoshlar — Rhamnaceae oilasiga kiradi. 2-3 m gacha bo'lgan kichik tikanli daraxt. Yosh novdaiari tukli. Barglari bandli, cho'ziq-tuxumsimon, plastinkasi asim- metrik, biroz o'tkir uchli, to'mtoq tishsimon qirrali. Gullari mayda (diametri 3-4 mm), kosachabargi va tojbargi 5 tadan, kosachabargi tuxumsimon, o'tkir uchli, gulbarglari kosachabargdan qisqa, och- yashil. Mevasi — sharsimon yoki cho'ziq ovalsimon, qizg'ish- to'q sariq danakli meva. Shirin-nordon yoki shirin, yumshoq, kam suvli meva tevaragi yeyiladi. Iyul—sentabrda gullaydi va mevasi pishadi. Geografik tarqalishi . O'zbekistonning Toshkent va Sur- xondaryo viloyatlari tog'li tumanlarida, tog'larning o'rta qism- laridagi quruq tog' qiyalarida o'sadi. Osiyo va Ovrupo davlatlarida turli navlari ko'plab o'stiriladi. Mahsulot tayyorlash. O'simlik mevasi pishib yig'ila bosh- langanda barglari ham qoqiladi, terib olinadi, aralashmalardan tozalanadi va soya, havo kirib turadigan yerda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Tayyor mahsulot barglardan iborat. Barglar tuxumsimon, to'mtoq tishsimon qirrali, qisqa bandli, barg plastinkasi asimmetrik, uchta bo'rtib chiqqan tomirli bo'ladi. Bargi yashil rangli va biroz burishtiruvchi mazali. Kimyoviy tarkibi . Daraxt po'stlog'i tarkibida triterpenoidlar, alkaloidlar, 4,9—15 foiz oshlovchi va boshqa; bargida — uglevodlar (13—14,9 foiz qandlar, 4 foiz shilliq moddalar, uron kislotalar), organik kislotalar, alkaloidlar, C va 5, vitaminlar, karotin, folat kislota, 0,3 foiz kumarinlar, flavonoidlar (kversitrin, giperozid, rutin), 4,5 foiz oshlovchi va boshqa birikmalar, mevasida — 9,8— 40,3 foiz uglevodlar, 1,74 foiz organik kislotalar, triterpen sapon- inlar, C, B va K t vitaminlar, folat kislota, karotin, 0,35—2,35 foiz kumarinlar, flavonoidlar, oshlovchi va boshqa moddalar bor. Ishlatilishi. Ibn Sino fikricha, chilonjiyda mevasi ko'krakka va o'pkaga hamda buyrak va siydik qopining og'rig'ida foydalidir. Xalq tabobatida chilonjiyda mevasi organizmni tonuslovchi vosita sifatida hamda astma, tomoq og'rig'i va ichak yuqumli kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Meva damlamasi ko'krak og'rig'ida, astma, yo'tal, kamqonlik, ich ketish va chechak kasal liklarini davolashda, barg damlamasi — buyrak va siydik qopi kasalliklarida siydik haydovchi vosita sifatida ishlatiladi. Klinik sharoitida o'tkazilgan tajribalar natijasiga asoslangan holda O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi chilon- jiydaning barg damlamasini

tibbiyot amaliyotida siydik (peshob) haydovchi vosita sifatida ishlatishga ruxsat beradi. Dorivor preparatlari . Damlama. DORIVOR LIMONO'T YER USTKI QISMI (O'TI) - HERBA MELISSAE OFFICINALIS O'simlikning nomi. Dorivor limono't — Melissa officinalis L.; yasnotkadoshla r — Lamiaceae (labguldoshlar — Labiatac) oilasiga kiradi. Ko'p yillik, sertukli, 30-60 sm balandlikdagi o't o'simlik. Poyasi bitta yoki ko'p, qarama-qarshi shoxlangan. Barglari tuxum simon, biroz o'tkir uchli, sertukli (ustki tomonidan), arjasimon qirrali bo'lib, qisqa bandi bilan poya va shoxlarida qarama- qarshi o'rnashgan. Oq rangli, tukli, ikki labli gullari gul bandi bilan barg qo'ltig'iga joylashib, to'pgulni hosil qiladi. Mevasi — 4ta yong'oqcha. Iyun—avgustda gullaydi, mevasi iyul—avgustda yetiladi. Geografik tarqalishi . O'rta Osiyo, Qrim, Kavkaz, Rossiya ning Ovrupo qismining janubida va boshqa davlatlarda daraxt soyalarida, tog'li tumanlarda toshlar soyasida va boshqa soya yer larda o'sadi. O'zbekistonning Toshkent va Surxondaryo vilo yatlarida uchraydi. Mahsulot tayyorlash. O'simlik to'liq gullagan vaqtida yuqori uchidan 20—30 sm uzunlikda (poyaning pastki bargsiz qismi olinmaydi) qirqib olinadi va soya, havo o'tib turadigan yerda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko'rinishi . Mahsulot 30 sm gacha uzun- likdagi shoxlangan, serbarg va to'rt qirrali poya bo'laklari, barg- lar va gullar aralashmasidan tashkil topgan. Barglari tuxumsimon, o'tkir uchli, yirik arrasimon qirrali bo'lib, uzun bandi yordamida poya va shoxlarida qarama-qarshi joylashgan. Gullari uzun, tukli gul bandli va osilgan ko'rinishida bo'lib, siyrak to'pgulga joylash gan. Kosachasi tikanli tishli, gultojisi ikki labli, oq rangli. Kimyoviy tarkibi. Yer ustki qismi tarkibida 0,01-0,33 foiz efir moyi, C vitamini, karotin, fenilkarbon kislotalar (kofe, xlorogen, rozmarin, feral, protokatex va boshqalar), triterpen-lar, flavonoidlar (luteolin-7-glikozid va boshqalar), 5-10 foiz oshlovchi va boshqa moddalar, urug'ida 20-27 foiz yog' bor. Limono'tning efir moyi geraniol, linalool, nerol, farnezol va ularni sirka kislotasi bilan birikmasi, limonen, pulegol, geraniol, nerol va boshqa terpenlardan tashkil topgan. Ishlatilishi. Limono't dorivor preparatlari, Ibn Sino ayti- shicha, yurakni mustahkamlaydi va unga yordam beradi, shu- ningdek, traxoma, hiqichoq tutish, og'izdan yomon hid kelishi va boshqa kasalilklami davolaydi. Xalq tabobatida limono't bilan nevroz, bronxial astma, ay- ollarni toksikoz, klimaks, yurak urishini buzilishi va boshqa kasal- liklar davolanadi. Limono't damlamasi klinik sharoitida sinovlardan o'tgan va uni tibbiyot amaliyotida tinchlantiruvchi hamda qon bosimini pasaytiruvchi vosita sifatida qo'llashga O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi tomonidan raxsat etilgan. Dorivor preparatlari. Damlama.

Kiyiko’ti yer ustki qismi - - Herba Ziziphorae pedicellatae O’simlikning nomi. Gulbandli kiyiko’t-Ziziphora pedicellata Pazij et Vved.; Oilasi. Yasnotkadoshlar - Lamiaceae. Ko’p yillik, asos qismi yog’ochlangan, to’rt qirrali, shoxlanmagan yoki yuqori qismi shoxlangan, bo’yi 20-40 sm li ko’p sonli poyali o’t o’simlik. Barglari lantsetsimon yoki tor lantsetsimon, o’tkir uchli, tekis qirrali, qisqa bandli bo’lib, poyada qarama- qarshi joylashgan. Gullari uzun, tukli gul bandida osilgan holda joylashib, poya va shoxlari uchida ko’pgulli boshchasimon gulto’plamni hosil qiladilar. Gulkosachasi tor naychasimon, bilinar-bilinmas ikki labli, gul tojisi ikki labli, och-gunafsha rangli. Mevasi - to’rtta yong’oqcha.Iyun-avgustda gullaydi, iyul-sentyabrda mevasi yetiladi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik qiyg’os gullagan vaqtida yer ustki qismi (10-20 sm uzunlikda) o’rib olinadi va soya yerda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot butun yoki qisman maydalangan barglar va serbargli - gulli, uzunligi 20 sm gacha bo’lgan poyalardan tashkil topgan. Poyalar to’rt qirrali, ingichka, ba’zi joylari yog’oylangan. Barglari lantsetsimon yoki tor lantsetsimon, o’tkir uchli, qisqa bandli, tekis qirrali. Gullari ikki labli bo’lib, poya va shoxlari uchida ko’p boshchasimon gul to’plamini tashkil qiladi. Barglari yashil-kulrang, gullari och binafsha rang. Hidi kuchli yoqimli, hushbo’y, mazasi o’tkir, hushbo’y. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 0,96% efir moy, 1,04% flavonoidlar, 0,19% kumarinlar, 1,02% antotsianlar, 170 mg% vitamin C, 11,3% qandlar, 4,82% organik kislotalar, 0,67% ursol kislota, 3,40% polifenollar, 4,69% smolalar va boshqa birikmalar bo’ladi. Ishlatilishi. Kiyiko’ti yer ustki qismining damlamasi qon bosimini pasaytiruvchi va peshob haydovchi vosita sifatida ishlatishga O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi ruxsat bergan. Dorivor preparatlari. Damlama.REGEL QO'ZIQULOG'I O'TI (YER USTKI QISMI) - HERBA PHLOMIS REGELIANA O'simlikning nomi . Regel qo'ziqulog'i — Phlomis regelii M. Pop.; yasnotkadoshlar — Lamiaceae (labguldoshlar — Labia- lac) oilasiga kiradi. Ko'p yillik, bir nechta to'rt qirrali, sertuk, shoxlangan (yoki shoxlanmagan), 20—60 sm balandlikdagi poyali o't o'simlik. Barg lari eho'ziq-lansetsimon yoki chiziqsimon-lansetsimon, tekis qir- i a h , o'tkir uchli, ustki tomoni yashil, pastki tomoni sertuk bo'lgani uchun oqish-kulrangli bo'lib, uzun bandi yordamida ( I M I / okli to'pbarglari va poyaning pastki qismidagilari, yuqo- 11' Ingilai i qisqa bandli yoki bandsiz) poya va shoxlarda qarama-• i i i . In loylasltgan. Gullari poyaning yuqori qismidagi barglar Itlg'tda |oylashib , to'pgul to'plamini hosil qiladi. Gulkosachasi naychasimon, besh tishli, gultqjisi ikki labli, ko'k-pushti rangli. Otaligi to'rtta. Mevasi — to'rtta yong'oqcha. May—iyulda gullaydi, mevalari iyun—avgustda yetiladi. Geografik tarqalishi. Bu o'simlik O'rta Osiyoning (G'arbiy Tyan-Shan) tog'li tumanida tog' etagidan to o'rta qismigacha bo'lgan mayda toshli va toshli tog' qiyalarida o'sadi. O'zbekistonning Toshkent viloyatida uchraydi.

Mahsulot tayyorlash. O'simlik gullash davrida yer ustki qism i ( yerd an 10 -20 sm bal an dl ikd a) o'ri b ol in adi v a soy a yerda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Mahsulot poyaning yuqori serbargli qismi va gulto'plami aralashmasidan tashkil topgan. Poyasi to'rt qirrali, sertukli, uzunligi 25 sm, yo'g'onligi 0,5 sm gacha. Barglari bandli, cho'ziq-lansetsimon yoki chiziqsimon- lansetsimon, tekis qi rrali, o'tkir uchli, qalin tukli, poyada qarama- qarshi o'rnashgan, uzunligi 15 sm gacha, eni 5 sm gacha. Gullari poyaning yuqori qismiga joylashgan barglar qo'ltig'ida doira shaklidagi to'pgulni hosil qiladi. Gultojisi ikki labli. Barg lari oqish-kulrang, gullari ko'kimtir-pushti, hidi qitiqlovchi, mazasi achchiqroq. Ki myovi y tarkibi . Yer ust ki qism i t arki bida 4,5 foi z flavonoidlar, antotsianlar (gullarida 0,43 foiz), fenolkislotalar (3,2 foiz), 5,15 foiz iridoidlar, 2,19 foiz kumarinlar, 0,1 foiz efir moyi, 0,13 foiz karotinoidlar, vitamin C (55 mg foiz), organik kislotalar (1,76 foiz), 4,84 foiz qandlar, 2,3 foiz oshlovchi va boshqa moddalar bor. Ishl atil ishi. Qo'ziquloqning yer ustki qism ini dam lam asi tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatishga tavsiya qilingan. O'zbekiston Sog'liqni saqlash vazirligi tibbiyot amaliyotida shu maqsadda qo'ziquloq damlamasini respublika hududida ishla - tishga ruxsat bergan. Dorivor preparatlari. Mahsulot damlamasi. ZARAFSHON ARCHASI MEVASI - FRUCTUS JUNIPERI ZERAVSCHANICAE O'simlikning nomi. Zarafshon archasi — Juniperus zeravs- chanica Kom.; sarvidoshlar — Cupressaceae oilasiga kiradi. Zarafshon archasi (qizil archa) ikki uyli, shox-shabbasi qa lin, oval yoki konussimon, bo'yi 20 m gacha bo'lgan qizg'ish po'stloqli daraxt yoki ba'zan buta. Shoxlari yo'g'on, uchidagilari yashil-ko'kimtir, ingichka (yo'g'onligi 1-1,5 mm). Barglari tangachasimon, cho'ziq-tuxumsimon, o'tkir uchli. Erkak gullari (changchi boshoqchalar) kengtangachali, sporangiyalari 3-6ta, erkin holda; urg'ochi qubbalari o'zaro birlashgan, mevalari yeti-lish oldida shishib qalinlashadigan 3— 9ta tangachadan tashkil topgan. Mevasi — sharsimon, qisqa bandli, xomligida yashil, pishganida to'q qo'ng'ir rangli, qattiq, 2-3 (ba'zan 4) urug'li g'udda meva. Aprel-iyun oylarida gullaydi, mevasi kelgusi yili oktabr- dekabr oylarida pishadi. Geografik tarqalishi. Asosan, Pomir-Oloy, Tyan-Shan (Qora tog'gacha) tog' tizmalaridagi, dengiz sathidan 1000 m dan 2500 m gacha bo'lgan balandlikdagi adir va tog'larda, toshli hamda chag'ir toshli yonbag'irlarda o'sadi. O'zbekistonning Toshkent, Farg'ona, Samarqand va Buxoro viloyatlarida uchraydi, ba'zan katta archazorlar tashkil qiladi. Mahsulot tayyorlash . Daraxtda bir vaqt ichida bu yiigi — xom va o'tgan yilgi pishgan meval ari bo'ladi. Horn msvalar archa tagiga yozilgan chodirga to'kilmasligi uchun tayoq bilan qoqmasdan, daraxtni kuzda (sentabr—oktabr oylarida) silkitib, pishgan mevalarni yig'ib olish kerak. Keyin mahsulot aralash- m al a r d an t o za l a n a di v a o c h i q ha vo d a qu yo s hd a y ok i qu r i t - kichlarda quritiladi.

Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Mahsulot archaning mevasidan iborat. Meva deyarli sharsimon, diametri 8-12 mm, burishgan (qurigandan so'ng), usti ko'kimtir rangli mum qavati bilan qop- langan. Meva uchida uch nurli yulduzcha shakli (uchta yuqorigi tangacha bargchalarni birlashgan joyi) ko'rinadi. Meva po'sti qattiq. Mevaning ichida — yumshoq qismida 2-3 (ba'zan 4) ta, qattiq, 3—5 qirrali urug'lari bo'ladi. Mevalar ustidan to'q-qo'ng'ir (qo'ng'ir-gunafshaga o'x- shash), ichi — yashil qo'ng'irroq rangli, hidi o'ziga xos xushbo'y, chuchmal mazaga ega. Kimyoviy tarkibi. Meva tarkibida 3,9 foiz efir moyi, 2,4 foiz flavonoidlar, 0,37 foiz karotinoidlar, 6,15 foiz organik kislotalar, 16,2 foiz qandlar, oz miqdorda kumarinlar, 2,47 foiz oshlovchi va boshqa moddalar bor. Meva efir moyi 16,84 foiz karen, 25,01 foiz d-kamfen, 11,88 foiz a-pinen, 14,74 foiz mirtsen va boshqa terpenoidlardan tash- kil topgan. Ishlatilishi. Meva qaynatmasi va efir moyi diuretik hamda mikroblarga qarshi ta'sirga ega. Shuning uchun meva damlamasi- ni O'zbekiston hududida tibbiyot amaliyotida peshob haydovchi vosita sifatida ishlatishga Respublika Sog'liqni saqlash vazirligi ruxsat berdi. Dorivor preparatlari. Meva qaynatmasi. TUKLI BARGLI XANDELIYA GULI- FLORES HANDELIAE TRICHOPHYLLAE O'simlikning nomi. Tukli bargli xandeliya — Handelia tricho- phylla (Schrenk.) Heimerl.; astradoshlar — Asteraceae (murak- kabguldoshlar — Compositae) oilasiga kiradi. Ko'p yillik, mayda qirrali, yuqori qismi qalqonsimon shoxlangan, balandligi 70-100 sm bo'lgan poyali o't o'simlik. Ildizoldi to'pbarglari uzun sertukli bandli, poyadagilari bandsiz ketma-ket joylashgan. Hamma barglari chiziqsimon- ipsimon bo'laklarga patsimon qirqilgan. Sariq rangli gullari savatchaga joylashib, poya va shoxlari uchida ro'vaksimon-qalqonsimon gul to'plamini hosil qiladi. Mevasi — kulrang pista. May oyining oxirida — iyunda gullaydi, mevasi iyun oxiri- da — avgustda yetiladi. • Geografik tarqalishi. O'simlik, asosan, O'rta Osiyo (Jung'or Olatog'i, Tyan-Shan, Pomir-Oloy)da tarqalgan. U tog' etaklaridan tog'larning o'rta qismigacha bo'lgan shag'alli-toshli qoyalarda, daryolar qirg'oqlarida, qisman ekilmay qolgan va boshqa yer- larda o'sadi. O'zbekistonda Toshkent, Farg'ona, Andijon, Samar- qand, Buxoro va Surxondaryo viloyatlarida uchraydi. Mahsulot tayyorlash. O'simlik gullagan vaqtida gul to'plamlari qirqib olinadi va soya yerda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Tayyor mahsulot qalqonsimon gulto'plamining ayrim bo'laklari va 1 sm dan uzun bo'lmagan bandli savatchalardan tashkil topgan. Savatchalar mayda (diametri 3-5 mm), ko'p gulli (hamma gullari sariq, naychasimon), yarim shar ko'rinishida. Naychasimon o'rama bargi uch qator. Mah sulot hidi o'ziga xos, mazasi — xushbo'y, achchiq. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 0,4 foiz efir moyi, flavo noidlar (kversetin, izokversitrin, rutin va boshqalar), seskviter-pen laktonlar (xanfillin va artekalin),

kumarinlar (umbellferon, gerniarin), karotinoidlar, vitamin C, shilliq, oshlovchi va boshqa moddalar bor. Mahsulot efir moyi tarkibida 10,57 foizgacha xamazulen, 14,18 foizgacha kamfora, borneol, mirtsen, a- va p-pinenlar, limonen, a- va p-terpinolenlar, kariofillen, a-tuyen, fellandren, linalool, tuyil spirti va boshqa terpenlar bo'ladi. Ishlatilishi. Mahsulot mikroblarga, ichaklar spazmi, allergiya va yallig'lanishga qarshi hamda tinchlantiruvchi ta'sirga ega. Shu ning uchun uni dorivor preparatlari me'da- ichak va og'iz bo'shlig'i kasalliklarini davolashda antiseptik va spazmolitik hamda yallig'lanishga qarshi dori sifatida ishlatishga O'zbekiston Res publikasi Sog'liqni saqlash vazirligi ruxsat berdi. Dorivor preparatlari . Mahsulot damlamasi. B axmalgul ildizi- Radices Alcea e rosea e O`simlikning nomi. B axmalgul - Alcea rosea Oilasi. Gulxayridoshlar –Malvaceae. O’ zbekistonda bu o’ simlikning 50 xil turi mavjud b o’ lib ular 11 avlodga mansub. Baxmalgul o’simligi bo’yi 1-3 m gacha etadigan ikki yoki ko’p yillik o’t o’simlik bo’lib, yer ostki qismi yaxshi rivojlangan o’q ildizdan va yer ustiga esa deyarli shoxlanmagan bir nechta poyasi o’sib chiqadi. Poyasi silindrsimon, dag’al tuklar bilan qoplangan bo’lib, barglari 5-7 bo’lakga qirilgan bo’lib poyada uzun bandi bilan ketma-ket joylashgan. Bargini tepa qismi to’q yashil, ostki qismi ochroq bo’lib, to’rsimon tomirlari bo’rtib chiqqan. Qirrasi mayda arrasimon. Gullari barg qo’ltig’idan chiqqan, yirik diametri 8 ba'zan 9-12 sm gacha yetadigan ikki jinsli, shingilsimon bo’lib, 6-9 (5-11) uchburchaksimon barglari bor. Kosachabargi 5 ta, tojbarglari 5 ta, tepasi biroz o’yilgan, sertuk. Mevasi dumaloq ko’p urug’li ko’sak. Mahsulotning tashqi ko`rinishi. Tayyor mahsulot silindrsimon, uchiga qarab biroz ingichkalangan, ustki tomoni qo’ng’ir yoki sarg`ish-oq, uzunligi 35 sm gacha, diametri 0,5-1,5-2 sm li ildiz bo`laklaridan iborat. Ildiz sertolali bo`lganidan sindirilganida osonlik bilan darrov titilib ketadi. Mahsulotning o`ziga xos hidi va shirin mazasi bor. Kimyoviy tarkibi. Qizil baxmalgul guli tarkibida 5-12% bo’yoq moddasi hisoblangan antotsian birikmalari, qora baxmalgulda esa 16-20% saqlanishi aniqlangan. Bu bo’yoq moddalari shirinliklarni, quruq konditer kontsentrantlarni, alkagolsiz ichimliklarga rang berish uchun ishlatiladi. Ishlatilishi . Baxmalgul ildizidan quruq ekstrakt olinib undan tayyorlangan tabletka balg’am ko’chiruvchi, ichni yumshatuvchi va shamollashga qarshi ta'sirli dori vositalari tibbiyotga tavsiya qilingan. O’simlikning ildizi va poyasidan polisaxaridlar kompleksi yallig’lanishga va me'da –ichak yaralariga qarshi ta'siri borligi ham aniqlangan. Baxmalgul (Alcea L.) bo’yoq olish uchun, texnika va dorivor o’simlik sifatida keng ekiladi. Dorivor preparatlari. Quruq ekstrakt, kukun (poroshok), sharbat. Kubik shaklida qirqilgan ildiz nafas olish yo`llari kasalliklarida ishlatiladigan turli yig`malar (Species pectoralis va boshqalar) tarkibiga kiradi.

TUKLI ERVA O'TI (YER USTKI QISMI) - HERBA AERVAE LANATAE O'simlikning nomi. Tukli erva (pol-pola) — Aerva lanata Juss. A.; machindoshlar (tojixo'rozdoshlar) — Amaranthaceae oilasiga kiradi. Ko'p yillik, shoxlangan va bo'yi 55-70 sm ga yetadigan o't o'simlik. Barglari lansetsimon, ovalsimon yoki ellipssimon, tekis qirrali bo'lib, qisqa bandi yordamida poya va shoxlarda qarama-qarshi joylashgan. Gullari mayda, och yashil rangli bo'lib, qisqa boshoqsimon gulto'plamiga o'rnashgan. Urug'i yaltiroq, qora rangli. O'simlikning hamma qismi sertukli, kulrangda. Geografik tarqalishi . Hindiston, Filippin, Yangi Gvineya va boshqa Osiyo va Afrikaning tropik tumanlaridagi qumli yerlarda, choilarda va butalar orasida o'sadi. O'zbekistonda tukli erva bir yillik o't o'simlik sifatida o'stiriladi. Mahsulot tayyorlash. O'simlik gullagan davrida yer ustki qismi o'rib olinadi va 3 —4 sm qalinlikda soya yerda biror narsa (faner taxta, brezent, mato va boshqalar) ustiga yoyib quritiladi. Mahsulotning tashqi ko'iinishi . Mahsulot poya, barglar va gulto'plamlaridan tashkil topgan. Barglari tuxumsimon yoki el- lipssimon, tekis qirrali, o'tkir yoki to'mtoq uchli, uzunligi 2—3 sm gacha, eni 0,5—1,5 sm, sertukli. Gulto'plami sertukli, boshoqsimon. Gullari mayda, och yashil, gultevaragi 2-5 bo'lakli boiib, uchta guloldi bargchalari bilan o'ralgan. Barglari, poya- si va gulto'plamlari sertukli, kulrang-yashil, hidi — kuchsiz, yoqimli, achchiq mazali. Mahsulotning namligi 7 foizdan, umumiy kuli 13 foizdan, xlorid kislotaning 10 foizli eritmasida erimaydigan kuli 8 foizdan, qoraygan qismlari 7 foizdan, organik aralashmalar 1,5 foizdan va mineral aralashmalar 1 foizdan ko'p hamda mahsulot tarkibida- gi flavonoidlar yig'indisining miqdori rutin bo'yicha 0,5 foizdan kam bo'lmasligi lozim. Kimyoviy tarkibi. Bargining tarkibida C va K vitaminlar, fenolkarbon va boshqa kislotalar, flavonoidlar (kempferol, kverse- tin, rutin, giperozid va boshqalar), prunazin glikozidi, alkaloidlar, leykoantotsianlar, shilliq, oshlovchi va boshqa moddalar, meva- sida — uglevodlar (5,3-12,2 foiz qandlar: fruktoza, glukoza, saxaroza, 3,77-4,33 foiz pektinlar), B, C va P vitaminlar, xlorogen va boshqa kislotalar, triterpenjar, efir moyi, mineral (mis va temir birikmalari), oshlovchi va boshqa birikmalar bor. Meva efir moyi limonen, linalool, sitral, terpineol, farnezen va boshqa terpenlardan tashkil topgan. Behining urug'i ham biologik faol moddalarga boy. Uning tarki bida 20 foizgacha shilliq moddalar, amigdalin glikozidi, emulsin fermenti, 20,5-80 foizgacha yog', oqsil va boshqa birikmalar bo'ladi. Ishhililishi . Ishlatilishi. Ibn Sino behi mevasidan tayyorlangan damlama va qaynatmasini qusishni to'xtatishga, chanqoq qoldirish, ish- taha ochish uchun, dizenteriyada va boshqa kasalliklarda hamda siydik haydovchi vosita sifatida ishlatgan. Meva shirasini Ibn Sino astma, qon tupurishga qarshi, behi moyini — uchuq, yara, buyrak va siydik qopi kasalliklarida, urug'ini va uni shilliq mod- dasini o'pka hamda ko'krak kasalliklarida va ko'krakni yumsha- tuvchi vosita sifatida ishlatgan.

Xalq tabobatida behi mevasi va urug'i o'rab (qoplab) oluv- chi, balg'am ko'chiruvchi hamda yurak faoliyatini tonuslovchi vosita sifatida ishlatilinadi. Urug'ni iliq suvda chayqatib tayyor langan shilliq eritmasi bronxit, me'da yara kasalligini, og'iz va tomoq shilliq pardasini yallig'lanish kasalligini, gastroenterit, kolitlarni davolashda ishlatiladi. Shu shilliq eritmasida namlangan doka (yoki bint)ni gingivitda yallig'langan joyga va terini kuygan yeriga qo'yiladi. Ishlatilishi. Ibn Sino behi mevasidan tayyorlangan damlama va qaynatmasini qusishni to'xtatishga, chanqoq qoldirish, ish- taha ochish uchun, dizenteriyada va boshqa kasalliklarda hamda siydik haydovchi vosita sifatida ishlatgan. Meva shirasini Ibn Sino astma, qon tupurishga qarshi, behi moyini — uchuq, yara, buyrak va siydik qopi kasalliklarida, urug'ini va uni shilliq mod- dasini o'pka hamda ko'krak kasalliklarida va ko'krakni yumsha- tuvchi vosita sifatida ishlatgan. Xalq tabobatida behi mevasi va urug'i o'rab (qoplab) oluv- chi, balg'am ko'chiruvchi hamda yurak faoliyatini tonuslovchi vosita sifatida ishlatilinadi. Urug'ni iliq suvda chayqatib tayyor langan shilliq eritmasi bronxit, me'da yara kasalligini, og'iz va tomoq shilliq pardasini yallig'lanish kasalligini, gastroenterit, kolitlarni davolashda ishlatiladi. Shu shilliq eritmasida namlangan doka (yoki bint)ni gingivitda yallig'langan joyga va terini kuygan yeriga qo'yiladi. YONG'OQ MEVALARI PO'STI - CORTEX JUGLANDIS FRUCTUS O'simlikning nomi. Grek yong'og'i Juglans regia L.; yong'oqdoshlar — Juglandaceae oilasiga kiradi. Yong'oq keng, yoyilgan shox-shabbali baland daraxt. Bar glari qalin, o'ziga xos hidli, 3—5 (7) juftli toq patli murakkab bo'lib, uzun bandi yordamida poya va shoxlarida ketma-ket joylashgan. Bargchalari qisqa bandli, cho'ziq-tuxumsimon yoki tuxumsimon-lansetsimon, qisqa o'tkir uchli, mayda tishsimon yoki tekis qirrali, yuqoridagi bittasi — eng yirigi (uzunligi 5-12 sm, eni 2,5—5 sm), pastdagi bir jufti boshqalaridan mayda. Ota- lik gullari kuchala gul to'plamiga joylashgan, onalik gullari 1 yoki 2—3tadan yosh novdalar uchiga o'rnashgan. Mevasi — yashil, meva pishganda qurib qoladigan meva tevarakli danakli soxta meva. Aprel-mayda gullaydi, sentabrda mevasi pishadi. Geografik tarqalishi. Keng miqyosda mevali daraxt sifatida o'stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Yong'oq mevasi yetilganda — sentabr oyida ular qoqiladi va yig'ib, po'stidan ajratiladi. Ana shu ajratilgan meva po'sti yig'ib olib, soya yerda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Mahsulot osonlik bilan mevadan ajraladigan butun yoki ayrim bo'lakchalardan tashkil topgan meva po'stidan — perikarpiydan iborat. Bo'laklar cheti ichiga qayrilgan, ustki tomoni silliq yoki burishgan, ichida — meva po'stidan osonlik bilan ajraladigan, qurigan, mezokarpiyani ipsimon qavati bo'ladi. Meva po'sti tekis sinadi. Meva po'sti ustki tomondan yashil-qo'ng'irdan to to'q qo'n- g'irgacha, ichki tomoni — deyarli qora rangli, hidi kuchsiz — o'ziga xos, mazasi — achchiqroq burushtiruvchi.

O'zbekiston (Toshkent, Samarqand, Andijon, Farg'ona va Surxondaryo viloyatlari)ning tog'li tumanlarida keng tarqalgan bo'ymodaron turi — tubulg'ibarg bo'ymodaron to'liq o'rganildi, unga vaqtincha farmakopeya maqolasi tuzildi va O'zbekiston Res- publikasi Sog'liqni saqlash vazirligini Dori vositalari va tabiiy texni- ka sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasi tomonidan VFM tasdiqlandi. Keyinchalik O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi tubulg'ibarg bo'ymodaronning gulini peshob (siydik) haydov- chi, qon oqishini to'xtatuvchi va yaralarni bitiruvchi vosita sifatida tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat berdi. TUBUL G’ IBARG B O’ YMODARON GULI- FLORES ACHILLEAE FILLIPENDULUNAE O’ simlikning nomi. Tubul g’ ibarg b o’ ymodaron – Achillea filipendulina Lam.; astradoshlar – Asteraceae (murakkabguldoshlar - Sompositae) oilasiga kiradi. Ko’p yillik, bo’yi 60-75 sm ga etadigan o’t o’simlik. Poyasi ko’p sonli, yo’g’on, mayda qirrali, serbargli, tukli. Barglari keng, cho’ziq lansetsimon, patsimon qirqilgan, bo’laklari yirik, cho’ziq lansetsimon, tishsimon bo’lakchalarga qirqilgan. Poyaning pastki qismidagilari bandi yordamida, yuqoridagilari bandsiz ketma – ket joylashgan. Sariq rangli gullari teskari konussimon savatchalarga joylashgan; savatchalar esa poya uchidagi qalin, murakkab qalqonsimon gul to’plamini xosil qiladi. Mevasi - kulrang – qoramtir, uzunligi 2-2,25 mm bo’lgan pista. Iyun – sentyabr boshida gullaydi, avgust oxirida – sentyabrda mevasi etiladi. Geografik tarqalishi. O’rta Osiyo va Kavkazning tog’li tumanlaridagi shaqalli daryo vodiylarida, soylarda, tuproqli- shag’alli tog’ qiyalarida , ariq yoqalarida va boshqa erlarida o’sadi. Maxsulotning tashqi ko’rinishi . Maxsulot murakkab qalqonsimon gul to’plami, uning ayrim bo’laklari va 1 sm dan uzun bo’lmagan gul bandli ayrim savatchalardan tashkil topgan. Savatchalar cho’ziq tuxumsimon, uzunlig 3-4 mm, diametri 2-4 mm bo’lib, kam sonli savatcha chetidagi tilsimon gullari va savatcha o’rtasidagi ikki jinsli naychasimon gullardan iborat. Gul o’rni deyarli konussimon. Savatchaning o’rama bargchalari ko’p sonli, cherepitsasimon o’rnashgan, tukli, cho’ziq lentasimon. Gullari sariq rangli , savatcha o’rama barglari yashil-sarqich; maxsulot o’ziga xos xid va achchiqroq, yoqimli mazaga ega. Kimyoviy tarkibi. Maxsulot tarkibida 0,86 – 1,2 % efir moyi, flavanoidlar (lyuteolin, kversetin, sinarozid, giperozid, rutin va boshqalar), kumarinlar (digidrokumarin, eskuletin va skopoletin), vitamin S, karotinoidlar, polisaxaridlar, betonitsin, oshlovchi va boshqa moddalar bo’ladi. VFM (42 Uz-0266-2004)ga ko’ra, maxsulot tarkibidagi flavonoidlar yig’indisining miqdori 0,8 %dan kam bo’lmasligi kerak. Ishlatilishi . Maxsulot dorivor preparatlari yallig’lanishga qarshi va yaralarni davolovchi (me'da –o‘n ikki barmoqli ichak yarasi, gastrit, shilliq qavatlarining yallig’lanishi), peshob xaydovchi (yurak qon-tomirlar tizimi, jigar va buyrak

kasalliklarida) xamda qon oqishini to’xtatuvchi (ichakdan, bachadondan va gemaroidal qon oqishlarida) vosita sifatida ishlatiladi. Dorivor preparatlari . Damlama. Maxsulot siydik xaydovchi “Stiflos” yig’masi tarkibiga kiradi.

Похожие

Dorivor o‘simliklar xom ashyosini tayyorlash asoslari

O‘zbekiston dorivor o‘simliklarining xom ashyo bazasi. O‘zbekiston yovvoyi holda o‘sadigan va etishtiriladigan dorivor o‘simliklar

Dorivor yig’mala mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibiga anratsеn unumlari bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar

Dorivor o‘simliklarni resursshunosligi to‘g‘risida tushuncha va uning vazifalari. Asosiy geobotanik va resursshunoslik atamalari