Нафас органлари касалликлари. қон инфекциялари - Медицина - Рефераты

Нафас органлари касалликлари. қон инфекциялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

225.5 KB

Нафас органлари касалликлари. қон инфекциялари Р е ж а : 1. Грипп ҳусусияти, ўзгарувчанлиги. Касаллик манбаи, белгилари. Асорати. 2. Орнитоз қўзғатувчиси, касаллик манбаи. Белгиси. 3. Тошмали тиф қўзғатувчиси, касаллик манбаи, юқиш йўли, белгилари. 4. Брилл касаллиги, профилактикаси.

Нафас йўллари инфекциясига грипп, парагрипп, аденовирус инфекцияси, риновирус, реовируслар киради. Бу касалликлар юқори харорат, интопсикация ва тумов аломатлари билан ўтади. Бу касалликларни барида касаллик манбаи бемор ва вирус ташиб юрувчилар ҳисбланади. 1. ГРИПП Ўткир юқумли касаллик бўлиб юқори харорат, интокспация, нафас йўли яллиқланиши билан таърифланади. Касаллик вақти-вақти билан ер юзида пандемияга айланиб катта зарар келтиради. 3 марта биринчиси 1889 – 1890 й. иккинчиси 1918 – 1919 й. учинчиси 1957 йил бошида Пондемия даврида баъзан ўлим билан тугаши мумкин. Этнологияси: Вирусни бир неча тури аниқланган А, В, С. А вируси ўзгарувчан бўлиб, хужайралари РНК, оқсил киради. Углеводлар бор. В вирусини ўзгарувчанлиги камроқ. С вируси кам ўрганилган. Грипп вируси қиздирилганда, қуритилганда, дезинфекцияловчи моддалар таъсирида тез ҳалок бўлади. Эпидемиология: Инфекция манбаи бемор ҳисобланади. Бемор 5-9 кунгача юқумли ҳисобланади. Бемор гапирганда чўчирганда ҳавога вирус чиқаради. Грипп куз, қиш ойларида март, октябрь ойида кўп учрайди. Грипп вируси юқори нафас йўлларига, шиллиқ нордали хужайраларини зарарлайди. Вирус ўзидан эндотоксин ишлаб чиқаради. Вирус токсини МНС ва ВНС га таъсир қилади.

Клиникаси: Яширин даври бир неча соатдан 3 кунгача чўзилади. Касаллик тўсатдан бошланади. Беморни эти увишиб калтирайди. Тана харорати 38-40 С гача кўтарилади. Азойи бадани қақшаб оғрийди, тамоғи оғрийди, терлайди, алаҳсирайди, менингиол халат кузанлади. Қонда лейкопения (3-5 мл) эритроцитларни чўкиш тезлиги – 20 млгача тўлади. Классификацияси: I . Типик ўрин. 1. Асоратсиз утириш хили. 2. Турли асоратлар билан утувчи тури. II . Атник грипп а) асорат билан ўтувчи б) соратсиз ўтувчи тури. 1) а фебрил грипп 2) акаторая грипп 3) яшин терминда Ўтувчи касаллик (оғир утади) а) пневмония билан ўтувчи б) пневмониясиз ўтувчи хили. Лаборатория диагностикаси: а) вирусологик усул б) серолгик усул в) экспретикуло-эндотелиал система усул III . Риноцитоскопик м-ди. Давоси асосратсиз енгил турларида уй шароитида даволанади. Оғир асоратлар билан ўтган холларда касалхонага жойлаштиради. Поливитаминлар, ремантадин дастлабки даврида, VtC , рутин малинали, лимонли, асал қўшилган чой, иссиқ сут бериш фойдали. Грипп оғир ўтса иммуноглобулин қилинади. Болаларга 0,15-0,2 мл. ҳисобида. Катталарга эса – 6 мл. дан. Антибиотиклар: сульфаниламидлар грипни асоратларига даво қилишда қўлланади. Пенициллин, ампициллин, оксациллин, гентомицин ва хоказо.

Аналгетинлар: анальгин, амидопирин, асперин. Антигистомин препаратлар: димедрол, супрастин, пинольфен, фенкарол. Бурунга томизиш учун: Эфедрин, нафтизин, санорин томизилади. Оксалин мази суртилади. Оғир формаларда эса кефзол, ценорин антибиотиклари, гемодез, рео- полиглюкин, Stroplultin “Қ” гидропартизон. Ca СЕ вена ичига қўлланилади. Профилактикаси: Беморга алоҳида идиш-товок, сочиқ ажратилади. Парвариш қилувчи одам 4 қават донадан никоб тутилади. Эпидемия вақтида эмланади. 2. ОРНИТОЗ КАСАЛЛИГИ Юқумли касаллик ҳисобланиб уни қўзғатувчилари «хломидийлар» оиласига мансуб бўлади. Қўзғатувчилари бир вақтни ўзида ҳам ДНК ҳам РНК сақлайди. Ташқи муҳит таъсиротларига физик, химик омилларга чидамли, паст хароратда узоқ сақланади. Юқори хароратга сезувчан 70 0 С да ундан ортганда қўзғатувчиси тез ўлади. Эпидемиологияси: Касалликни уй қушлари: ўрдак, курка, товуқлар, ёввойи қушлар, каптарлар тарқатади. Одамларга шу уй қушларига, каптарларни боққанида юқиши мумкин. Инфекция манбаи касаллик латент ҳолда кечганда паррандалар ҳисобланади. Инфекция ҳаво-чанг орқали юқиб ўпкани зарарлайди. Инфекция тушган пат ва патлардан фойдаланганда хломидитлар тушган чангни ютганда, касалланган қушларга қараб парвариш қилинганда қушларни қайта ишлаш жараёнида, тухумлар, термик ишлов берилмай истеъмол қилинганда юқади. Кўпроқ аёллар касалланади.

Парранда фермаларида касалликни ривожланиши баҳор ва куз ойларига тўғри келади. Касалликдан кейин тургун бўлмаган иммунитет пайдо бўлади. Патогенези: Инфекция юқори нафас йўлларига тушиб вирус ўпкада тўпланиб кўпаяди. У ердан қон қимига тушиб жигар, талоқ, Н.С. буйрак усти безлари ва юрак мушакларида кўпаяди. (вирусемия – 7-10 кун давом этади). Токсинлар ишлаб чиқаради. Тўқима ва органлар зарарланишига қараб бир неча хил клиник формалари қайд қилинади: Гриппсимон Пневмонияли Тифсимон Менингеал. Клиникаси: Яширин даври 7-10 кун ўртача ўткир бошланади. Қалтираш, бош ва мускуллар оғри кузатилади. Кўп терлайди, қусади, иштаха йўқолади. Гриппсимон формаси касалликнинг 2-3 куни кўк йўтал, ларингит, трахеобронхит белгилари пайдо бўлади. Пневмонияли формаси: Касалликнинг 5-7 куни йўтал кучайиб шилимшиқ- йирингли балғам кўчади. Ўпканинг қуйи бўлимларида нам хириллаган товушлар пайдо бўлиб, нафас сустлашади. Ro ’ скопия ва R о’-графия ўпкада майда учоқли, туташган, сегментлар ва интерстициал ўзгаришларни кўрсатади. Улар гавда харорати N келгандан кейин ҳам узоқ сақланади. Истима 2-4 ҳафтагача давом этади ва аста-секин пасайиб боради. Соғая бошлайди. Оғир холларида касалликни 4-5 куни кома ривожланади, бемор юрак қон томири фаолияти тушиб кетиши оқибатида вафот этади. Ўлим 2-3 ҳафтада ўпка шиши натижасида юз беради.

Шифсимон формасида умумий интоксикация белгилари пайдо бўлади, иштаха йўқолади, ичи келмайди, азойи бадани титраб оғрийди. Касалликни 5-7 кунидан бошлаб жигар ва талоқ катталашади. Менингеал форма кам учрайди, касаллик тўсатдан бошланиб 2-4 суткаларда минингит белгилари қўшилади. Истима 3-4 ҳафта сақланади. Асорати: Тромбофлебит, генатит, пневмосклероз, плеврит, овоз бойлами фалажи, полиневрит, менингит. Диагнози: Эпид анализ: паррандалар билан мулоқотда бўлгандан касалликнинг клиник кўриниши R 0 = гик ва лаборатория текширув натижаларига асосланади. Қўзғатувчини топиш мақсадида лабораторияга, касалликни биринчи кунлари антибиотиклар қўлланмасдан венадан қон 5 мл олиб, ҳамда балзам анализи қилинади. Текширилувчи материал сичқон организмига юборилади. Сичқон ҳалок бўлгач органларидан суртма тайёрланади. Микроскопларда текширилади. Касалликнинг 2-3 кунидан бошлаб 2-3 ойгача орнитоз антигини синомаси тери ичига юборилади. Реакция натижаси 24-48 соатдан сўнг аниқланади. Гиперемия участкаси қуйидагича диаметрларда бўлганда 0,5 х 0,5 см (+); 1х1 (++), 2х2 (+++) у мусбат ҳисобланади. Давоси: Тетрациклин қаторидаги антибиотиклар (тетрциклин, окситетрациклин, террамицин) 1,2 г дан бемор тана вазнига қараб бир кеча-кундузда қабул қилади. Даво муддати 3-5 кундан 9-10 кунгача харорат N га тушгунига қадар давом этилади. Эҳтиёж туғилганда: оксигенотерапия витаминлар комплекси, юрак воситалари, плазма ва қон қуйиш, аутогемотерапия қилади. Профилактикаси: Касалликни олдини олиш учун кураш олиб борилади. Паррандалар орасида касаллик аниқланганда 6 ой мобайнида карантин жорий қилинади. 14-21 кунгача 1 тонна озуқага 200 гр тетрациклин қўшилади даволанади ёки сўйилиб ўз ўрнида патлари тозаланади. Гўшти термик қайта ишлангандан сўнг истеъмол қилинади. Патлари намли ишлов берилгач

куйдирилади, ёки буғлаш ёрдамида 105 0 С да 30 давомида дезинфекция қилинади. Касалланган қушни қайта ишлаш корхоналарида ишлов берилган холларда ҳар 3 соатда 2% хлоромин эритмасида намли йиғиштириш ишлари олиб борилади. Карантин хўжаликларида 5% тиндирилган хлорли охак эритмаси ёки 10% мизол билан кундалик дезинфекция ўтказилади. Хизмат қилувчи ходимлар эса махсус кийимлар, мухофазаловчи кўзойнаклар ва пахтадонали никоблар билан таъминланади. Эмлашнинг аэрозол воситаси фойдали. Ўчоқдаги тадбир: Бемор юқумли касалликлар касалхонасига жўнатилади. Бемор билан мулоқотда бўлганлар эса 15 кун давомида медицина назорати жорий қилинади. 3. ТОШМАЛИ ТЕРЛАМАНИ ҚЎЗҒАТУВЧИСИ Тошмали терламани қўзғатувчиси – Провачек ринкетсиясидир. Тошмали тиф бит орқали юқадиган ўткир юқумли касаллик. Бу касалликда аввало майда қон томирлари (артериола, капилляр) ва марказий нерв системаси зарарланади. Ўртача 2 ҳафта давом этадиган истима, интоксикация, юрак қон томир системасининг зарарланиши ва розеолапетехия тошмалари пайдо бўлиши билан таърифланади. Бу касаллик қадим замонларда ҳам учраган. Вақти-вақти билан эпидемия тусига кириб кўплаб одамлар ёстиғини қуритган. Бу эпидемиялар кўпроқ очарчилик уруш вақтларига тўғри келган. Этиологияси: Тошмали тифни қўзғатувчиси риккетсиялар бўлиб уни биринчи марта чер олими ҳаракатсиз, парда билан қонланган майда микроорганизмлардир. У бит организми, товуқ эмбриони, сичқонлар ўпка тўқимасида кўпаяди. Риккетсиялар паст хароратда бир неча йил, бит ахлатида бир неча ойгача тирик сақланади. Лекин дезинфекцияловчи эритмаларда тез ҳалок бўлади. Эпидемиологияси: Инфекция манбаи бемор одамдир.

Бит одамни чаққанида бемор одамдан бит ичагига қон орқали риккетсиялар тушади, кўпаяди. Соғлом одамни чаққанида бит ахлати орқали одамга юқиши мумкин. Бит чаққан жойида кичкинагина жароҳат пайдо бўлади, шу жароҳатга бит ахлати хом тукиб касаллик юқади. Патогенез: Қонга тушган риккетсиялар қон томири эпдотелиясига кириб тез кўпаяди. Қон томирларда ўзгаришлар ҳосил бўлади. 1) Эндоваскулит – майда қон томирларда тромблар ҳосил бўлади. 2) Девтруктив тромбоваскулит – қон томир девори ажралиб томир йўлини беркитиб қўядиган тромблар пайдо бўлади. 3) Периваскулит – қон томир деворида инфильтрат ва гранулема ҳосил бўлади. Клиникаси: Касалликни яширин даври 2 ҳафта давом этади. 3 давр ажратилади: 1) Бошланғич даври. 2) Авж олиш даври. 3) Соғайиш даври. I . Бошланғич даври: Касаллик бирданига бошланади. Беморни эти увишиб, харорати 38 0 кўтарилиб боши қаттиқ оғрийди, уйқуси бузилади, мускуллари қақшаб оғрийди. Бемор эйфория холатида бўлади, кўп гапиради чаккаси, энсаси қаттиқ оғрийди. Уйқу нотинч бўлиб, алоқ-чалоқ тушлар кўради. Бемор тажанг бўлади. 2-3 кундан кейин харорат 39-40 0 га кўтарилади. Беморни юзи, кўзлари қизаради кўз конъюктивасида петехия, юмшоқ танглайда энантема, қизил нўқталар пайдо бўлади. Бемор тилини чиқармоқчи бўлганда қийналади, тили титраб чап томонга қийшайиб кетади. (годелье- говоров симптоми). Агар билакни резина чилвир билан қисилса – елкада розеола тошмаси пайдо бўлади. Бу усулдан эрта дигностика қуйида фойдаланилади. Кўкракга банка қуйилса ўрнида петехиялар пайдо бўлади.

Объектив текширилганда: тахикардия, гипотония ва юрак тонларининг бўғиқлиги аниқланади. Бу белгиларни барчаси + Киари–Авцин симитоми (кўз конъюктивасида петехия), годелье – говоров симитоми талоқ катталашуви аниқланади. + Бош оғриги, нотинч уйқу, кўп гапириш, ноз ва кўз қизариш, эпидемиологик вазиятни ҳисобга олган ҳолда дастлабки диагностикани қуйиш мумкин. КАСАЛЛИК РОСА АВЖ ОЛГАН ДАВР Бу давр касалликни 4 кунидан бошланади. Харорат юқори, интоксикация кучаяди, беморни аҳволи оғирлашади ва тиф холати – Status typhosus яққол кўринади. Бемор алаҳлайди, баъзан беҳуш холатда бўлади. Баъзи холларда эса беморда психоз аломатлари аниқланади. Хатти-харакатлари қўрқинчли тус олади. Бемор ўрнидан туриб кетишга харакат қилади. Касалликни 5 кунида бемор баданида жуда кўп розеола ва петехия тошмалари бўлади. Қанча петехия кўп бўлса касаллик шунча оғир ўтади. Puls – тез ва суст уради, аритмия бошланиб, оғир ўтганда – коллапс холати юз бериши мумкин. Пневмония ривожланиши мумкин. Лаблари қақраб, қора қўтир пўст ташлайди. Тил сариқ – қўнғир қараш билан қопланиб қақрайди, титрайди. Жигар ва талоқ катталашиб, ич келмайди. Касаллик оғир ўтганда менингит, энцефалит аломатлари, фалажлар, ярим фалажлар, невралгиялар, полирадикулоневритлар кузатилади. Қонда L – цитоз, нейтрофилез, лимфопения тромбоцитопения, Р uls тезлашади. Касалликни 12 кунидан бошлаб эса харорат аста-секин пасайиб боради ва 3-4 кун ичида асли холига келади. Бемор худди узоқ чуқур уйқудан турганидан ўзига келиб, атрофга эътибор беради. Кўп сияди, ичи суюқ бўлади. Юзидаги қизариш шишлар йўқолади. Тошмалари оқариб 2-3 кундан кейин йўқолади. Puls тезлиги секинлашади, бироқ юрак тони бўғиқлигича қолади. Соғайиш даври: Харорат нормал бўлган кундан бошлаб соғайиш даври бошланади. Беморни аҳволи яхшиланиб, ички органлар ва системаларнинг

бузилган фаолияти ўз изига тушади. Лекин бемор хотираси ёмон бўлади, инжиқланиб, арзимаган нарсадан норози бўлаверади. 10-12 кунгача қон босими пасайганича туради. Ярим фалажлик симитомлари узоқ сақланади. Бемор харорати аслига қайтгандан кейин 7-10 кундан бошлаб ўрнидан туришга рўхсат этилади ва 12 кундан сўнг уйига рўхсат берилади. Асорати: Беморларда баъзан ётоқ яралар, гангрена, абсцесс, флегмана пайдо бўлиб, баъзан сепсис бошланиши мумкин. Тромбофлебит холати кўрилади. Психозлар, неврит, нефлит. Лаборатория диагностикаси: Касалликни аниқлашда комплимент бириктириш (комплемент бириктириш реакцияси) ва воситали гемагмотинация реакцияларидан фойдаланилади. Комплемент бириктириш реакцияси касалликнинг 6-7 кунидан бошлаб 1:160 ва ундан юқори титрда ижобий натижа беради. 12-20 кунига бориб титри 1:640 – 1:1280 гача ошади. Воситали гемаглютинация реакцияси аниқланади. (1:100) бўлса ижобий ҳисобланади. Унинг титри 15- 20 кунига бориб 1:1280 ундан ҳам ошиши мумкин. Ҳозирги пайтда флюоретикуло-эндотелиал системацентиоли усулидан фойдаланиб касалликни (антителолар борлигини) эрта аниқлаш мумкин. Давоси: Ҳар куни бемор оғзини тишларни ювиш, қақраган лабларига вазелин суртиш керак, ичи келмаса клизма қилиш, сийдиги тўхтаб қолса катетер орқали чиқариш керак. Беморни бир ёнбошдан, иккинчи ёнбошга айлантириб туриш тирсаклари, думгаза, куракларига камфора ёғи суртиш керак. Тетрациклин 1,2 – 1,6 грамдан кунига 4 махал ичишга, левомицетин эса кунига 2 грамдан берилади. Бемор харорати пасайгач ҳам яна 2 кун берилади. Қўшимча интоксикацияга қарши глюкоза эритмаси +КЛС билан венага юборилади. юкумли касалликлар системаси ахволига қараб кафеин, кордиамин, мезатон, стрихнин, сатрофантин «К», коразол, мезатон юборилади.

Бромидлар, уйқу дорилар, витаминлар юборилади. Профилактикаси: Бемор юқумли касалликлар касалхонасига ётқизилади. Инфекция учоғида қайта-қайта дезинфекция ва дезинсекция чоралари кўрилади. Беморни кийим-кечаги дезинфекция камераларидан ўтказилади. Ички кийими қайнатилади ва 5% ли совун эритмаси билан ювилади. Бемор билан яқин муносабатда бўлганлар 23 кун мобайнида назоратда бўлади. Уларнинг харорати ҳар куни ўлчаб турилади. Тошмали тифга қарши эмлаш эпидемиологик вазиятга қараб амалга оширилади. Эмлаш учун ишлатиладиган вакцина эфирда ўлдирилган риккетсиялардан тайёрланади. Вакцина 0,5-1мл дан 5 кун оралатиб т/о 3 марта юборилади. Эмлангандан сўнг дамда пайдо бўладиган иммунитет 6-8 ой сақланади. 4. БРИЛЛ КАСАЛЛИГИ Бу касалликни риккетсиялар келтириб чиқаради. Брилл касаллиги асосан ёши қайтган одамларда учрайди. Уларнинг анамнезида деярли ҳамиша илгари тошмали тиф билан оғриганлиги аниқланади. Клиникаси: Бошланғич даври: 3-4 кун давом этади. Ўртача интоксикация белгилари аниқланади. Беморнинг боши оғрийди, уйқуси бузилади, харорати 38-39 даражага кўтарилади. Камдан-кам холларда энантема топилади. Касаллик авжига чиққан даврида: 5-7 кун давом этади. Харорат 38-39 атрофида бўлади. Беморни боши оғрийди, уни уйқусизлик безовта қилади, эйфория аломати кўрилади, алоқ- чалоқ туш кўради. Говоровгоделье симптми аниқланади. Розеолапетехля тошмаси беморларнинг 60-90% кўрилади.

Брилл касаллиги ёши улғайган кишиларда учраганлиги сабабли кўпинча юқумли касалликлар тури системаси зарарланади. Брилл касаллигида истима даври ўрта ҳисоб билан 9-11 кун давом этади. Асорати: Тромбоз, тромбофлебит, пневмония. Брилл касаллигида биринчи кундан бошлаб юқори титрда (комплемент бириктириш реакцияси бўйича 1:10240 ва кўпроқ эгри гемагмотинация реакцияси бўйича 1:64000) Lgg ( j ) аниқланади.

МАВЗУ. Антропозоонозлар. фавқулодда вазиятда юқумли касалликларни пайдо бўлиш ҳусусиятлари. Р Е Ж А: 1. Улат касаллиги этиологияси, клиникаси давоси. 2. Тулеремия этиологияси, клиникаси, давоси. 3. Куйдирган этиологияси клиникаси давоси. 4. Бруцеллёз этиологияси клиникаси давоси. 5. Фавқулотда вазиятда юқумли касалликларни пайдо бўлиши. 1. Ўлат (тоун, чума) жуда ҳавфли юқумли касаллик бўлиб, кучли интоксикация бошланиши ва лимфа тугунлари, тери, ўпка ва бошқа органлар яллиғланиши билан таърифланади. У 1820 йилда пандемия холида ўтиб қанчадан-қанча одамлар ёстиғини қуритди. Ушандан бери 3 марта ўлат пандемияси бўлиб ўтди. 1990 сентябрь ойида Орол кўлида бир туяни сўйган 3 киши ўлат билан касалланган, 1 киши ўлган. Этиологияси: Қўзғатувчиси 1894 йил Гонконг этпидемияси вақтида Иерсен томонидан топилган. Lersinia pestis деб аталадиган бу микроб ички томони ёйсимон узун бочкага ўхшайди. У харакатсиз, спора ҳосил қилмайди, капсуласи бор. Ташқи муҳитда чидамли. Дезинфекцияловчи моддалар таъсирида тез ҳалок бўлади. 60 0 иссиқда - 301, 100 0 да дархол ҳалок бўлади. Эпидемиологияси: Табиий шароитда микробларни кемирувчи ҳайвонлар (тарбаган, юмронқозиқ, каламушларда учрайди) Бу ҳайвонлар ўлат микробларини сақлайдиган манба ҳисобланади.

Сичқонларга, каламушлар, туялардан юқиши мумкин. Трансмиссив йўл билан бургалар чаққан пайтида юқади. Ўлатдан соғайган одамда умрбод сақланадиган иммунитет пайдо бўлади. Патогенези: Ўлат микроби организмига тери ва шиллиқ парда орқали киради. Тери орқали кирганда терида бирламчи эффект пайдо бўлади: терини ўша жойида доғ ҳосил бўлади, тугунча сўнгра везикула, кейин пустулага айланади. Лимфа тугунларига тушиб бубон ҳосил бўлади. Қон орқали бутун организмга тарқалади. Клиникаси: Касалликнинг инкубацион даври 3-6 кун, клиник формалари: А. 1) тери формаси 2) бубонли формаси 3) тери – бубонли формаси Б. 1) бирламчи сентик формаси 2) иккиламчи сентик формаси В. 1) бирламчи ўпка формаси 2) иккиламчи ўпка формаси 3) ичак формаси Ўлат тўсатдан бошланади. Беморнинг бадани титраб, харорати 39-40 даражагача кўтарилади ва бу иситма 3-10 кун давом этади. Кучли интксикация боғланиб, беморнинг дармони қурийди, боши айланади, оғрийди, иштахаси йўқолади, ташна бўлади, кўнгли айниб, қайт қилади, қон аралаш қусади. Мускуллари, умуртқа поғонаси оғрийди. Беморни юзи қизаради, салқийди, кўзлари қизаради. Қуруқ ва иссиқ баданида петехиялар кўзга ташланади. Юрак чегараси кенгаяди, тони бўғиқ эшитилади. А/Б пасаяди, тахикардия аниқланади. Тиши худди хак сепилгандек оқ қараш билан қопланади. Баъзан беморни қорни оғрийди. Талоқ катталашади. Бемор безовталаниб, алахлайди, юрганда гандираклайди. Ўлатнинг клиник формаларига қараб бошқа белгилари ҳам аниқланади.

Тери формаси: Микроб кирганида ўрнида доғ пайдо бўлади. Папула, везинула, пустулага айланади. Сўнгра ёрилиб яра ҳосил қилади. Узоқ вақт битмайди. Бубонли формаси: Харорат юқори бўлади, интоксикация ва лимфа тугуни катталашади, оғрийди. Катталашиб товуқ тухумидак бўлади. Яллиғланиш жараёни тери ости тўқимасига ўтиб йирингланади. 8-12 куни бубон ёрилади, Бубон ёрилгач харорат пасаяди ва 10-12 кун яра битиб ўрни ямоқ бўлиб қолади. Бирламчи сентик формаси: Ўлатнинг бу формасида одам териси ёки шиллиқ пардаси орқали кўп миқдорда кучли патоген микроблар организмни химоя воситаларини енгиб қонга тушиши натижасида касаллик бирданига бошланади. Яширин даври. Бир неча соатдан 1-2 кунгача давом этади. Эти увишиб калтирайди. Харорати кўтарилади, алахлайди, атрофдагиларга тажовуз қилади, тез-тез нафас олади, puls тезлашади, баданида геморрагик тошмалар пайдо бўлади. Инфекционтоксик шок холатига тушади, бемор кома холатига ўтиб 2-3 кун ичида ҳалок бўлади. Иккиламчи сентик формаси: Бунда ўлатнинг бошқа формаларидан кейин ривожланиб интоксикация кўпайиб беморни аҳволи оғирлашади. Баданида геморрегик тошмалар ва иккиламчи бубонлар ривожланади. Ўлатнинг сентик формасида беморни соғайиши жуда кам учрайди. Бирламчи ўпка формаси: Бу ўлатнинг энг оғир формаси бўлиб, тўсатдан бошланади. Беморни эти увишиб калтирайди, харорати кўтарилади боши қаттиқ оғрийди, кўкраги санчийди, йўталади. Йўталганда балғам шилимшиқ кейинчалик қон аралаш бўлади. Бемор безовталаниб алахлайди. Текширилганда пневмония алматлари аниқланади. Эшитиб кўрилганда, перпуссияда топилган белгилар унчалик

кўп бўлмасада, беморнинг аҳволи оғир бўлади. Бемор юзи кўкаради, юрак тез уради, puls билинар-билинмас уради, бемор бехуш холатга тушиб ўлиб қолиши мумкин. Иккиламчи ўпка формаси: Бирламчи ўпка формасига ўхшайди, вақтида даволанмаси бемор тезда ҳалок бўлади. Ичак формаси: Бу формаси сентик жараён оқибатида юз беради. Харорат юқори кўтарилади, кучли интоксикация юз беради, бемор кўнгли айниб қайт қилади. Қон, йиринг аралаш ич кетади, қорни оғрийди, кучаник безовта қилади. Ўлатнинг бу форма-сида бемор бир неча кун ичида ҳалок бўлади. Лаборатория текшируви: Бактериолгик, бактериоскопик, серологик ва биологик усуллар қўлланилади. Бактерилогик усул: Бу усулда бубон везикула, пустула, карбункулдан олинган йиринг, шилимшиқ, суюқлик озиқа муҳитига экиб текширилади. Шу усул билан бирга биологик усул ҳам қўлланилади. Текширувчи материал денгиз чучқаси ва сичқон организмига юборилиб текширилади. Бактериоскопик усулдан керак бўлган материалдан суртма олиб грамм усулида буялиб микроскопда кўрилади. Серологик усул: Гемаглютинацияни тормозлаш усули ёрдамида қонда спецефик антитело бор-йўқлиги аниқланади. Экспретикуло-эндотелиал системас диагностика – антителоларни фиооретикуло-эндотелиал системаценциялаш усули касаллик қўзғатувчи микроб бор йўқлиги аниқланади. 2 соат ичида. Давоси: Стрептомицин 2,5 –3,5 г бир кеча-кундузда юборилади. Харорати пасайгач препарат дозаси 2 баробар камайтирилиб яна 3-5 кун берилади.

Стрептомидин ҳар 8 соат оралаб укол қилинади. Стрептомизин ўрнига неомицин (кунлик дозаси 2 млн таъсир бирлик) кситетрациклин (кунлик дозаси 3-6 млн таъсир бирлик) морфоциклин, ампициллин, ампиокс хлортетрациклин (кунлик дозаси 2 г гача) буюрилади. Антибитиклар даво курси 7-10 кунгача давом этади. Бубон кишига ҳар куни 1 куни стрептмизин 500,000 таъсир бирлик ёки ампицилин 0,5 г юборилади. Бубон ёрилган холларда эса гипертоник эритма билан ёки фурациллинга хўлланган, дока қўйилади. Интоксикацияни камайтириш учун Рингер эритмаси, неокампенсан, реополиглюкин, глюкоза эритмаси қўйилади. К t С 1,5 – 2 г дан, В 1 , В 6 , В 2 , К витаминлар берилади. Профилактикаси: Кемирувчи ҳайвонлар ўлат микробларининг асосий резервуари ҳисобланади. Кемирувчи ҳайвонлар кўпайиб кетмаслиги учун дератизация ишлари олиб борилади. Учоқда: Бемор аникланиб касалхонага ётқизилгач шу жойда дезинфекция, дезинсекция, дератизация ўтказилади ва 6 кунга карантин эълон қилинади. Бемор билан мулоқотда бўлганлар 6 кун мобайнида врач назоратида бўлиб ҳар куни 3 марта харорати ўлчанади. Эҳтиёт шарт юзасидан стрептомицин тайинланади. 2. ТУЛЕРЕМИЯ Зооноз касаллик бўлиб, бактериялар келтириб чиқаради. Биринчи марта Калифорниянинг Туляре округининг номи билан Bacteria tularense деб аталади. Касаллик биринчи марта шу округда аниқланган. Этиологияси: Қўзғатувчиси думалоқ ёки таёқча шаклида майда харакатсиз, юпқа капсуласи бор граммманфий микробдир. Эндотоксин ишлаб чиқаради. Эпидемиологияси:

Табиатда асосий манбаи кемирувчи ҳайвонлар ва консурар ҳайвонлар хашоратлар (сичқонлар, андатралар, қуёнлар, каналар) ҳисобланади. Юқиш йўллари: 1) Контакт йўли (касал ҳайвонларга яқин юриш). 2) Алиментар йўл (сув, зарарланган овқатлардан истеъмол қилиш орқали). 3) Ҳаво-чанг йўли ( Bact . tularense юққан чангларни ҳаво йўлига тушиши). 4) Транемиссив йўл (консурар хашоратлар орқали). Одамлар туляремия микробларига деярли 100% сезувчандир. Патогенези: Микроб одам организмига тери, кўз, ҳаво йўллари, меъда ичак йўли орқали киради ва лимфа тугунчаларида кўпаяди, эндоксин ишлаб чиқаради, токсин таъсирида лимфа тугуни ва атрофдаги тўқималарга таъсир қилади, аденит пайдо бўлади катталашиб туляремия бубонига айланади. Эндотоксин қонга тушгач МНС, юқумли касалликлар тури системаси фаолиятига таъсир ўтказиб моддалар алмашинувига таъсир қилади. Ички органларда, талоқда, ўпкада яллиғланиш учоқлари пайдо бўлади. Клиникаси: Яширин даври 3-7 кун давом этади. Клиник формалари: 1) бубонли формаси 2) яра-бубонли формаси 3) куз-бубонли формаси 4) ангина-бубонли формаси 5) абдоминал формаси 6) ўпка формаси 7) тарқоқ формаси (1 чи синсис формаси) Касалликни ҳамма формаси тусатдан боланиб, бемор эти увишиб, қалтираб харорати 38-39 0 кўтарилади, бош мускуллари, болдир мускуллари, бели оғрийди, боши айланади, иштахаси буғилади. Касаллик оғир ўтганда бемор қайт қилади, бурни қонайди.

Бош оғриги зурайиб, тўҳтамайди, бемор алахлайди. Беморни кўзи, юзи, томоғи қизаради. Puls аввал тез-тез уради, кейин секинлашади. А/Б пасаяди. Қуруқ йўтал, ўпкада қуруқ хириллаш эшитилади. Бубонли формасида регионлар лимфа тугунларида бирламчи бубонли пайдо бўлади. Микроб кирган жой қаерда бўлишидан қатъий назар бубонлар (2 ламчи бубон) ҳосил бўлади. Тугунлар катталашиб 5-6 кунда товуқ тухумидек бўлиб қолади, оғрийди, тулярамия бубони 3-4 ойга чузилади. 1) Бубон йиринглаб кейин битиб кетиши мумкин. 2) Аста-секин кичрайиб сурилиши мумкин. 3) Фиброз тўқима алмашиниб йўқолади. Тери-бубонли форма – микроб организмга кўз шиллиқ қавати орқали кирганида касалликнинг шу формаси пайд бўлади. Канъюктивит бошланиб кўз-қовоғи шишади, шох пардасида яралар, тугунчалар кўринади. Қулоқ олди, жағ ости ва олдинги бўйин тугунлари катталашади. Бу формаси узоқ чўзилади. Ангина – бубонли формаси – текротик ангинадан бошланиб, бодомча бези қизаради, шишади, катталашади, оқ кулранг парда билан қопланади. Бўйин, қулоқ олди ва жағ ости лимфа тугунлари катталашади. Абдоминал формаси – мезентериал лимфа тугунлари катталашади, беморни қорни оғрийди, баъзан оғриқ кучли бўлади, қайт қилади. Тарқоқ формаси – кучли интоксикация бўлиб, бемор алахлайди. Бехуш бўлади, боши оғрийди, мускуллари оғрийди, баданда розеола тошмаси пайдо бўлади, бўғимлар шишади ва оғрийди. Ўпка формаси – касаллик ҳавочанг йўли орқали юққанида пайдо бўлади. 2 хили учрайди: 1) Бронхит хили (ҳаво йўллари зарарланади). 2) пневмоник хили (ўпка паренхимаси зарарланади). Беморда бронхит, ларингет, тракет аломатлари кўринади. Пневмония 2 ойгача чўзилади. Лаборатория диагностикаси: Биологик, серологик ва аллергик усуллардан фойдаланилади.

Билогик усул: бубондан, томоғидан олинган шиллиқ лаборатория ҳайвонларига юборилади, улардан олинган материаллар экилиб текширилади. Серологик усул: Агматинация реакцияси қўлланилади, реакция титри 1:100 ва бундан юқори бўлса, натижаси мусбат ҳисобланади. Аллергик реакция: Касалликнинг 5-6 кунидан бошлаб бу реакция ижобий натижа беради. Тери остига 0,1 мл тулярин юборилади. Шу жойда яллиғланиш белгилари пайдо бўлса беморда туляремия боришдан дарак беради. Давоси: Стрептмицин, тетрацеплит, леволисцетин яхши натижа беради. Стрептомицин бир кунда 500000–1000000 таъсир бирликдан 8-10 кун тери остига юборилади. Тетроциклин кунига 2 гр, левомицетин 2-2,5 граммдан тайинланади. Антибиотиклар бемор 7 кун берилади. Вакцинотерация тери остига, тери орасига, венага 3-5 кун оралатиб 10-12 марта юборилади. Вакцина дозаси аста-секин кўпайтириб борилади. Вена ичига яхши натижа беради. 1-5-10-15 миллион микроб ҳисобида вакцина юборилади. Вакцина билан даво қилиш схемаси Вена ичига Тери остига 1. 50 минг 5 млн 2. 100 – 200 минг 7,5 млн 3. 300 – 500 минг 10 млн 4. 0,5 - 1 млн 15 млн 5. 1 – 2 млн 20 – 30 млн 6. 2 – 4 млн 30 – 40 млн 7. 4 – 6 млн 40 – 50 млн 8. 6 – 8 млн 50 млн. Профилактикаси:

Кемирувчи ҳайвонлар ва каналарни киришга қаратилган чора тадбирлар қўлланади. Аҳоли ўртасида тушунтириш ишлари олиб борилади. Касаллик юқиш ҳавфи бор одамлар эмланади. 3. КУЙДИРГИ КАСАЛЛИГИ Зоонозлар гуруҳига кирадиган ўткир юқумли касалликдир. Қадим замонларда куйдиргини «муқаддас олов», «форс олови» номлари билан атаган. 1788 йил Сибирда экизоотия вақтида учраганлиги сабабли «Сибир яраси» деб аталган. Этиологияси: Куйдиргини қўзғатувчи микробни рус олими Бауэр топган. У аэроб бактериядир. Капсула ва споралар ҳосил қилади. Тузланган гўштда узоқ сақланади. Эпидемиологияси: Куйдирги касаллигининг манбаи уй ҳайвонлари, асосан катта ва майда шохли ҳайвонлар, отлар ҳисобланади. Куйдирги билан оғриган ҳайвонлар касаллик микробларини ахлати ва сийдиги билан ташқарига чиқаради. Одамга касаллик тирик ёки ўлган ҳайвондан юқади. Патогенези: Куйдирги микроби организмга шилинган тери меъда-ичак шиллиқ пардалари ва ҳаво йўллари орқали ўтади. Организмда фагоцитлар ютади, қолганлари лимфа ва қон орқали организмга тарқалади. Клиникаси: Касалликни яширин даври бир неча соатдан 6-8 кунгача чўзилади. Куйдиргини: тери зарарлайдиган ва септик хили бўлади. Куйдиргини тери хилини куйдирги карбункули дейилади. Куйдирги карбункули кўпинча баданнинг очиқ ерларида юз, бўйин, қўлларда жойлашади. Куйдирги таёқчаси кирган жойда аввал қизил тугунча – Papula сўнгра пуфакчага – pustula га айланади. Пуфакча ёрилгач ўрнида яра пайдо бўлади, яра тез қотиб қурийди, қўнғир рангли қора қўтир билан қопланади.

Қўтир оғримайди, аста-секин катталашиб боради. Унинг атрофида майда пуфакчалар пайдо бўлади. (энг характерли белгиси) куйдирги карбункули атофидаги жой шишиб чиқади. Карбункул оғримайди. Касалликни 1 чи куни бемор бадани қақшаб, озгина боши оғрийди, дармонсизлик сезилади. 2 чи куни бемор эти увишиб, қалтирайди ва харорати 39-40 0 кўтарилади, бош оғриги кучаяди, уйқу бузилади, тахикардия, харорат 5-6 кундан сўнг пасая бошлайди, бемор аҳволи яхшиланади, шишлари камайиб, 2-3 ҳафта хирида қора қўтири кўчиб тушади ва тагида чандиқ кўринади. Куйдирги оғир ўтганда касалликнинг иккиламчи септик хили бошланиши мумкин. Бу хили касаллик алиментар ёки ҳаво томчи йўли билан юққан холларда пайдо бўлади. Септик хили бирданига бошланиб бемор эти увишади, қалтирайди тона харорати 39-40 0 кўтарилади, тез-тез нафас олади, тохикардия, бемор биқини санчади, йўтолади, қон аралаш балғам ташлайди, пневмания, плеврит белгилари аниқланади. Бемор кўнгли айниб, қон аралаш қайт қилади, қорни оғрийди, қон аралаш ичи кетади. Септик хилида бемор аҳволи оғир бўлади. Харорат 40-41 кўтарилади. Бемор қалтирайди, терида тошмалар пайдо бўлади, шиллиқ пардаларга қон қуйилади, қон аралаш балғам ташлайди, пневмания, ўпка шиши бошланади, бемор сопор холатига кейин колга холатига тушиб, ўсиб қолиши мумкин. Лаборатория диагностикаси: 1) Бактериологик усул: – касалликнинг тери хилида пуфакчалар суюқлиги септик хилида бемор қони, балғами, ахлати ва сийдиги махсус озуқа муҳитига экилади. 2) Бактериоскопик усул: -Текшириш керак бўлган материалдан суртма тайёрланиб, бўлмоғи ва микроскопда кўтарилади. 3) Биологик усул: – текшириладиган материал физиологик эритма билан 10 баробар суюлтириб, ундан 0,1 – 0,2 мл олиниб ҳайвонларда кузатилади. 4) Аллергик реакция – 0,1 мл микдоридаги антраксин. Бемор қўли териси орасига юборилади. 24-48 соатдан сўнг укол қилинган жойда яллиғланиш аломатлари пайдо бўлса реакция мусбат ҳисобланади.

Қизарган ва пишган жойнинг сатхи 15 мм гача бўлса (+); 10-25 мл бўлса (++) ва 20-40 мли бўлса ўта мусбат (+++) деб баҳоланади. Давоси: Беморга антибиотиклар билан бир вақтда куйдиргига қарши иммуноглобулин ҳам буюрилади. Пенициллин кунига 6-24 млн таъсир бирликдан 7-8 кун давомида муттасил бериб борилади. Септик хилида цефалоспорин, левомицетин, Na сукцинат, гентамицин буюрилади. Y – глобулин касалликни енгил хилида 20 мл дан, ўртача оғир ва оғир хилида 40-80 мл дан тайинланади. Оғир аҳволдаги беморни даволашда 400 мл гача сарфланади. Плазма, альбумин, кортикостероидлар қўйилади. Куйдиргининг тери хилида жаррохлик усулини қўллаш тақиқланади. Акс ҳолда сепсис бошланиши мумкин. Профилактикаси: Инфекция манбаларини тугатиш ишини ветеринария ходимлари амалга оширади. Зоотехник ва ветеринария хизмати ходимлари ҳайвон маҳсулотлари билан ишлайдиган кишиларни (қушхона, тери, заводлари, мўйна фабрикалари ишчилари) махсус вакцина билан аниқланади. Бемор топилгач касалхонага ётқизилади. Унинг уйида дезинфекция қилади. Беморга яқин юрган кишилар 8 кун давомида назорат остида бўлади, уларга нисбатан шошилинч профилактика чоралари кўрилади. Куйдиргидан ҳалок бўлган ҳайвон ва одам жасади куйдирилади ва махсус тобутга солиб 2 метр чуқурликга кўмилади. Инфекция ўчоғида бўлганларга куйдирги Y -глабулини билан пенициллин укол қилади. 7-10 кун давомида Y -глаболин ва пенциллин юборилгандан сўнг вакцина билан эмланади. 4. БРУЦЕЛЛЁЗ

Одамларга ҳайвонлардан юқадиган ва кўпинча сурункали давом этадиган инфекцион – аллергик касалликдир. Этиологияси: Бруцеллёзни қўзғатувчи бруцеллалар 3 хил бўлади. 1) Brucella melltensis 2) Brucella abortus bowis 3) Brucella abortus suis Brucella melitenss касал қўй ва эчкилардан одамга ўтиб оғир бруцеллёзга сабаб бўлади . Brucella abortus bowis касал сигирлардан одамга ўтади ва енгил спорадик бруцеллёзга сабаб бўлади . – ( Банг касаллиги ) дейилади . Brucella abortus suis касал чўчқалардан одамларга ўтиб ўртача оғирликда ўтадиган бруцеллёзни қўзғатади. Бруцеллалар одам ва ҳайвон организмидан ташқарида узоқ вақтгача тирик сақланади. Муз ва қорда 2 ойдан 4 ойгача, сутда 20–60 кунгача, сариёғда 50-55 кунгача, пишлоқда 45 кунгача, гўштда 30-40 кунгача тирик сақланади. Тупроқда, чангда кийим-кечакда 2 ой яшай олади. Ўзидан эндотоксин ишлаб чиқади. Эпидемиологияси: Касалликни асосий манбаи касал ҳайвон. Одамларга бруцеллёз юқиш кўпинча қўй ва эчкилар орасидаги бруцеллёз эпизоотиясига боғлиқ бўлади. Одамга ҳайвонлардан юқади. Одамдан-одамга камдан-кам юқади. Қушхоналарда, сут қабул қиладиган пунктлар, сут заводлари, пишлоқ ва сир пиширадиган корхоналарнинг ходимлари шунингдек тери заводлари ишчиларига бруцеллёз юқиш мумкин. Чорвачилик билан шуғулланмайдиган ва уйида мол боқмайдиган кишилар ҳам сут, қаймоқ ва пишлоқ, чала пиширилган гўшт (кабоб) истеъмол қилинганда бруцеллёз юқиши мумкин. Патогенези:

Бруцеллалар одам ва ҳайвон организмига шиллиқ пардалар ва тери орқали киради. Қай йўл билан киришига қарамай лимфа йўллари орқали лимфа безларига етиб боради. 1) Баъзан одам организмида мг чорва хўжалиги ишчилари доимо касал ҳайвонлар билан ишлаганлари туфайли, организмида бруцеллёз инфекциясига қарши иммуритетга эга бўлади, шунинг учун касаллик ривожланмаслиги мумкин. 2) Баъзан бруцеллалар одам организмига киргач регионлар лимфа безларида турланади, қисман кўпаяди. Лекин уларни қонга ўтиши учун қулай шароит бўлмайди. Химоя механизмлари ишга солиниб инфекция организмга кенг тарқала олмайди. Кейинчалик химоя механизми пасайса, бактериялар қонга тушиб касаллик ривожланиши мумкин. Баъзан эса химоя кучлари қуввати ошиши натижасида бруцеллалар камайиб йўқолиб кетиши мумкин. 3) Баъзан инфекция лимфа безларидан тўғри қонга ўтиб касаллик ривожланишига олиб киради. Клиникаси: Бруцеллёз ўзига хос ҳусусиятларга эга бўлган узоқ давом этадиган хроник инфекцияси аллергик касаллик. Бруцеллёз инпубацион даври 1 ҳафтадан 2-3 ҳафтагача чўзилади. Яширин давридан кейин касаллик тўсатдан, баъзан аста-секин бошланиши мумкин. Касаллик тўсатдан бошланса бирданига касаллик белгилари пайдо бўлади. Аста-секин бошланса 1-3 ҳафта давомида продромал симптомлар учрайди. Киши дармонсизланади, боши, қўл-оёқлари, бир оз оғрийди, юраги ғаш бўлади, уйқуси қочади, иштахаси бўғилади. Кечқурун 37,1 – 37,3 истима кўтарилиши мумкин. Жигар ва талоқ катталашади, лимфа безлари катталашади. Истимасини турли хил типлари учрайди. 1) Тартибсиз равишда рецедив берувчи истима.

Турли муддатда истима даври ва турлича муддатда истимасиз давр билан навбатлашади. Истима даври 1-2 ҳафта, истимасиз даври 2-3 ҳафта давом этади. 2) Гитермиттенс истима. Кўпинча истима кечқурун, баъзан эрталаб харорат 39-40 0 С кўтарилиб, тушиши мумкин. 3) Доимий истима. Бемор харорати ҳамма вақт баланд бўлиб, эрталабки харорат билан кечқурунги харорат орасидаги фарқ 1 0 дан кам бўлади. 1-2 ҳафтагача. 4) Тўлқинсимон истима. Истиманинг бу хили бруцеллёзга характерли бўлиб, беморнинг харорати аста-секин кундан-кунга баланд бўлиб юқори даражага ётади 1-2-3 ҳафтадан кейин аста-секин пасаяди. Харорат пасайиб № га тушади . 1-2 ҳафтадан сўнг яна кўтарила бошлайди . Терлаш бруцеллёзнинг энг ҳарактерли семитомидир . Ҳарорат тушаётганда бемор қаттиқ терлайди . Баъзан бемор кийимлари жикка хўл бўлади . Бунга сабаб ВНС функция бурилиши натижасида терлайди . Периферик лимфа тугунлари катталашади . Қорин оғриши мумкин . Жигар ва талоқ бир оз катталашади. Таносил аъзолари зарарланади. Эркакларда орхит, эпидидемит, орхоэпидедемит. Аёлларда эса офарит, сальпингит, метрит, эндометрик каби касалликлар учрайди. МНС зарарланиш натижасида бош оғриғи, уйқусизлик, тажанглик, кайфият ёмон бўлиши кузатилади. ВНС зарарланса кўп терлайди тери трофикаси бузилади. Психик бузилишлар кузатилади. Бруцеллёзда бўғимлар зарарланади. 1) Синовитлар – бўғимни фақат синовиал пардаси зарарланади. 2) Пери ва параартритлар яллиғланиш бўғим атрофидаги тўқимага ўтади. 3) Артрит ва остеоартритлар бўғимнинг ҳамма тўқимаси, суяк тўқимаси ҳам зарарланади. Бруцеллёзни клиник формалари. 1) Бирламчи – латент форма. 2) Ўткир – септик формаси.

3) Сентик – метастатик формаси. 4) Иккиламчи – сурункали метастатик форма. 5) Бирламчи сурункали метастатик формаси. 6) Иккиламчи – латент формаси. Лабораторияда аниқлаш: 1) бактериологик 2) серологик 3) аллергик усуллари. Давоси: 4 гуруҳга бўлиб 1) антибиотиклар; 2) иммунобиологик усул 3) физиотеропевтик усул 4) симптоматик усул. 1) Антибиотиклар: стрептомицин м/о катталарга 1 суткада 1 миллион 2 марта яъни ҳар 12 соатда курси 10-15 кун левомицетин ҳар 4 соатда 0,5 грамдан 10 кун мобайнида берилади. 2) Иммунобиологик усул. Вакцинотерапия, бруцеллинотерапия, протеннотера-ния, гемотрансфузия киради. 3) Физиотерапевтик усул диатермия ва электр нурлари билан даволанади. Бальнеотеропия ҳавойли ванналар. 4) Симптоматик даво vitamin лар буюрилади. Профилактикаси: 1) Ҳайвонларни текшириш, касалларини ажратиш керак. Одамлар орасида тушунтириш ишлари олиб борилиши керак. Сутни қайнатиб ичиш, гўштни чала пишириб ейиш трапмиш акс ҳолда касалликга сабаб булиши тушунтириш керак. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларига яқин юрувчи кишилар.

5. Фавқулотда вазиятларга кутилмаганда юз берган тинчлик давридаги табиий офатлар натижасида пайдо бўлган юқумли касалликлар, уруш даврида эса очарчилик натижасида, шаҳар, қишлоқларни вайронага айланиши ва аҳоли миграциясини кўчиши, турар жой шароитини ёмонлиги, санитария маданиятини пастлиги ҳам юқумли касалликларни айниқса тошмали терлама, ич терлама ва вабо эпидемиялари тарқалиши мумкин. Бу фронт олдида ҳам Фронт орқасида ҳам юқумли касалликлар ривожланган. Кўплаб одамларни ҳалок бўлишига сабаб бўлади. Тинчлик даврида табиий офатлар туфайли туфон, кучли довул, селлар, зилзилалар, қор кўчишлари натижасида ҳам эпидемиологик шароит ёмонлашиб юқумли касалликлар кўпайиши мумкин. Масалан: кучли довул селлар туфайли бинолар бузилиши, аҳолини санитария холатлари пасайиб касаллик ривожланиши учун шароит туғулади. Агар шу шароитда ҳаво иссиқ бўладиган бўлса юқумли касаллик ташувчи хашоратлар ҳам кўпайиб касалликларни кўпайиб кетишига тез тарқалишига сабаб бўлади. Карантин инфекциялари тоун, вабо, чин чечак, сариқ иситма, юқумли касалликлари чегарани кесиб ўтиб хориждан, қўшни худудлардан ўтиб тарқалиши мумкин. Шунинг учун карантин ва юқумли касалликларларга қарши курашда санитария – карантин чоралари халқаро денгиз ва дарё портларида, аэропортларда, халқаро автомобиль йўлларида соғлиқни сақлаш муассасаларида томонидан олиб борилади. Масалан: Чегара темир йўл станцияларида санитария-карантин чораларини йўллар министрлигига қарашли - Санитария контроль пунктлари олиб боради. Келаётган экипаж ва пассажирлари юкларни тиббий кўрикдан ўтказади. Эмлаш тўғрисида халқаро гувохнома дератизация бўйича хужжатлар борлиги, карантин касалликлар билан оғриганларни аниқлаш текшириш ишларини олиб борадилар. Бу эса мамлакатимизга ана шу юқумли касалликларни тарқалишини олдини олади.

МАВЗУ: Болалар инфекциялари. (Болалик даврининг юқумли касалликлари) Юқумли касаллик бу муайян ташқи мухит таъсирида юқумли омиллар (организмлар) ва бола организми (микроорганизм)нинг ўзаро муносабатидан келиб чиқадиган касаллик бўлиб бу ходиса юқумли омил таъсири микроор- ганизмнинг қаршилик кўрсатиш қобилиятидан устун келгандагина рўй беради. Юқумли жараённинг яна бир кўриниши ташувчанлик бўлиб бунда макро- ва микроорганизмларнинг ўзаро таъсири ҳеч қандай ташқи белгиларсиз кеча-ди. Юқумли касаллик ва ташувчанлик бир-бирига айланиши мумкин бўлган икки хил холатдир. Юқумли касалликларни бактериялар, вируслар, риккетсия-лар, замбуруғлар пайдо қилиши мумкин. Бу касалликларнинг кечишида бошланғич яширин инкубацион давр, касалликнинг авжига чиқиши, унинг белгилари йўқолиб бориши ва тузилиш даврлари фарқ қилинади. Кўпинча инфекцион касалликлардан сўнг организмда унга нисбатан барқарорлик иммунитет ҳосил бўлади. Продронал давр кўринча 1-3 кун давом этиб, дастлаб ноаниқ белгилар (бош оғриғи, холсизлик, озроқ ҳарорат кўтарилиши) кузатилади, лекин бу белгилари ҳамма юқумли касалликларга ҳам хос эмас. Касалликнинг авж олган даврида эса унинг барча хос белгилари юзага чиқади. Кейин касаллик белгилари йўқолиши даври кириб, баъзан тез, баъзида эса аста-секин улар йўқолади. Аммо ички аъзолари фаолияти ва морфологик ўзгаришларнинг муътадиллашуви секин боради, болада қувватсизлик, камҳаракатсизлик сақланади ва бемор аста-секин тузалади. Юқумли касалликларнинг тарқалиш манбаи ёки табиий резервуари касалланган ёки юқумли омилларни ташувчи кишилар ҳамда ҳайвонлар ҳисобланади. Кўпгина юқумли касалликларнинг тарқалишида яққол мавсумийлик кўзга ташланади: ичакнинг юқумли касалликлари ёз-куз ойларида ҳаво томчи

йўли билан тарқалувчи касалликлар совуқ туша бошлаганида куз-қиш ойларида кўпроқ учрайди. ҚИЗАМИҚ ( morbilli ) Қизамиқ ўткир юқумли касаллик бўлиб, асосан болалик даврида учрайди ва юқори нафас йўллари шиллиқ пардаларининг яллиғланиши ҳамда бадан терисида тошма тошиши билан кечади. Бу касаллик бола организмига қизамиқ вирусининг юқиши натижасида келиб чиқади. Қизамиқ вируси фильтрланадиган вирус бўлиб ташқи мухит шароитига чидамсиз, у қуёшнинг ультрабинафша нурлари таъсирида тез нобуд бўлади. Эпидемиологияси. Қизамиқ вақтида фақат касал одам инфекция манбаи бўлиб ҳисобланади. Касалликнинг энг юқумли даври каторал даври ҳамда тошма тошган дастлабки кунлар бўлади. Тошма тошгандан сўнг 4-кундан бошлаб беморлар юқумли бўлмай қолишади, яъни улар ташқи мухитга қизамиқ вирусини чиқармай қўйишади. Касаллик ҳаво томчи йўллари билан юқади. Қизамиқ вируси бемор йўталганда, аксирганда ёки гапирганда ҳаво томчилари орқали соғлом болаларга юқади. Болаларда қизамиққа моиллик даражаси жуда юқори бўлади. Қизамиқ билан оғриб, тузалган бемор болада кучли ва барқарор иммунитет ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам қизамиқ билан қайта касалланиш камдан-кам учрайдиган холдир. Уч ойгача бўлган болаларда она организмидан болага ўтган иммун модда-лар ҳисобига қизамиққа нисбатан мутлоқ берилмаслик ҳусусияти мавжуд бўлади. Уч ойдан саккиз ойгача бўлган болаларда эса она сути орқали олина-диган омиллар ҳисобига иммунитет мавжуд, аммо бу иммунитет нисбий бўла-ди. Қизамиққа жуда ҳам мойиллик даври болаларда 1-8 ёшгача кузатилади. Касалликнинг тарқалиши аҳоли қанча зич яшаса, шунча осонлашади. Шаҳарларда қишлоқ шароитига нисбатан қизамиқ тезроқ тарқалади. Илгари

қизамиққа қарши оммавий эмлаш ўтказилганлиги сабабли қизамиқ эпидемия тарзда учраб турган. Қизамиқ вируси боланинг юқори нафас йўлларига тушгач тез кўпаяди ва қонга ўтади. Вируснинг миқдори 5-6 кунда энг юқори даражага етади ва кейинчалик камая боради. Тошма тошмасдан олдин вирус яна бир маротаба кескин кўпаяди ва 2-3 кундан кейин эса бутунлай камайиб, аста-секин йўқолиб кетади. Клиник манзараси. Касалликнинг ўтишида бир неча давр фарқ қилинади. Яширин давр (инкубацион) бошланғич давр, тошма тошиш ва тошманинг қайтиши даври. Қизамиқнинг яширин даври асосан 9-10 кун давом этади. Эмланган ёки гаммаглобулин олган болаларда яширин давр кўпи билан 21 кунгача кузатилади. Бу даврда касалликнинг клиник белгилари бўлмайди. Шундан сўнг касалликнинг продромал ёки каторал даври бошланиб тана ҳарорати 38-39 о С гача боради, кучли бош оғриғи, йўтал, акс уриш, юқори нафас йўллари ва буруннинг ўткир яллиғланиши белгилари пайдо бўлади. Бу даврнинг 2-3 кунида тана ҳарорати пасаяди. Аммо нафас йўллари яллиғланиши белгилари кучайиши мумкин. Бу аломатларга кўз шиллиқ пардасининг яллиғланиши-коньюктивит қўшилади. Бемор боланинг кўзи ёшланиб, қизаради ва ёруғликка қара олмайди. Қизамиқ билан оғриган болалар ўзига хос кўринишига эга бўладилар: уларнинг юзлари, қовоқлари, шишган ва қизарган, бурунларидан сероз, суюқлик оқаётган бўлади. Оғиз ва юмшоқ танглайнинг шиллиқ пардасида ҳам ўзига хос ўзгаришлар юзага келади. Баданга тошма тошмасдан 1-2 кун олдин юмшоқ ва қаттиқ танглайнинг шиллиқ пардасида қизил доначали доғлар (қизамиқ энантемалари) пайдо бўлади. Бу қизамиқнинг дастлабки белгиси бўлиб унга Н.Ф.Филатов катта эътибор берган эди. Шу билан бир вақтда қизамиқнинг бошланғич, яъни Бельский-Филатов-Коплик белгиси пайдо бўлади. Бу доғлар лунжнинг шиллиқ пардасида эпителия қаватнинг кепакланиб тўкилиши натижасида келиб чиқади. Улар оқимтир рангли, атрофини қизил гардишча билан

ўралган бўлади. Бу доғлар асосан 2-3 кун давомида сақланиб туради, баъзан эса тошма тошиш даврининг 1-2 кунларида ҳам кузатилиши мумкин. Доғлар алохида-алохида жойлашган бўлиб, бир-бирлари билан қўшилмайди. Уларни шпатель ёки тампон билан артиб ташлаб бўлмайди. Қизамиқнинг бу давридан сўнг, тошма тошиш яъни «гуллаш» даври бошланади. Тошма тошишдан олдин тана ҳарорати қайтадан 30-40 о С гача кўтарилади ва 2-3 кундан кейин пасайиб боради. Қизамиқ тошмаси деярли ҳарорат кўтарилиши билан бир вақтда пайдо бўлади. Тошма катта доначаси, қизғиш доғлардан иборат бўлиб, дастлаб боланинг юзида ва қулоқларининг орқасида пайдо бўлади ва тез орада баданнинг пастки қисмига тарқала бошлайди. Қизамиқ тошмаси скарлатинадан фарқли улароқ, лаб-бурун учбурчагида ҳам бўлади. Иситманинг 2-кунидан бошлаб, тошма кўкрак, қорин терисига, 3-кунда эса оёқлар терисигача тарқалади. Тошманинг гуллаш даври 3 кун давом этади. Кейинчалик у қандай тартибда пайдо бўлса, худди шундай татибда қайта бошлайди. Тошманинг ранги оқимтирлашиб, аста-секин унинг ўрнида пушти ранг доғ-пигментация ҳосил бўлади. Бундай пигментли доғлар 1-2 ҳафтагача сақланиши мумкин. Тошманинг қайтиши даврида тери юз қаватининг ажралиб тушиши кузатилади. Тошманинг «гуллаш» пайтида каторал давридаги аломатларининг: бош оғриғи, иштаханинг йўқолиши, уйқусизлик, яллиғланиш белгиларининг яллиғланиши авжига чиқади ва баъзи холларда зотилжамга олиб келиши мумкин. Кўпгина беморларда ўпка илдизи ва бронхларнинг лимфа безлари катталанганлиги аниқланади. Реконвалесценция , яъни соғайиш даврида касалликнинг асосий белгилари аста-секин камайиб боради. Аммо, боланинг нимжонлиги, иммуналогик кучларининг камайганлиги анча вақтгача сақланиб туради. Қизамиқ вируси бола организмининг химоя кучларини камайтириб, бошқа касалликларга мойиллигини оширади. Шу туфайли аксарият болаларда оғир асоратлар ривожланиши кузатилади. Беморларни даволаш жараёнида бу ўзгаришларни ҳам албатта эътиборга олиш зарур.

Касалликнинг клиник турлари. Бемор болалар умумий аҳволини қай даражада ўзгаришига қараб қизамиқнинг оғир, ўртача ва енгил тарзда кечувчи турлари фарқланади. Қизамиқнинг оғир тури юқори ҳарорат, организмнинг кучли захарланиши (интоксикация), маказий асаб системасининг зарарланиши ва нафас йўлларининг ўткир яллиғланиши билан кечади. Қизамиқнинг бу турида кўп холларда тули асоратлар (энцефалит, менинго энцефалит, ўткир юрак томир етишмовчилиги, геморрагик асоратлар) ривожланади. Дистрофияга учраган, заифлашиб қолган болаларда қизамиқнинг асосий белгилари ёрқин намоён бўлмаса-да, уларда касаллик кўпинча оғир кечади. Аксарият холларда оғир асоратларга олиб келиши ва ҳаттоки ўлим билан тугаши мумкин. Махсус эмланган болаларда қизамиқнинг енгил тури кузатилади. Унинг яширин даври 21-кунгача чўзилади, бошланғич ва тошма тошиш даври эса аксинча қисқа бўлади. Касалликнинг каторал белгилари кучсиз ифодаланган бўлиб, Бельский-Филатов-Коплик аломати умуман учрамаслиги мумкин. Тана ҳарорати юқори даражада бўлмайди ва баданга сийрак тошма тошади. Бундай холларда беморнинг умумий ахволи деярли ўзгармайди ва касаллик асоратларсиз кечади. ҚИЗАМИҚНИНГ АСОРАТЛАРИ Асоратлар асосан оғир турларда ва 2 ёшгача бўлган болаларда кузатилади. Бу асоратларнинг ривожланишида бола организмининг заифлиги, рахит, гипотрофия, экссудатив диатез каби холларда ҳам аҳамиятга эгадир. Энг кўп учрайдиган асоратлар асосан нафас аъзоларида бўлиб, улар ларингит, бронхит, зотилжам тарзда намоён бўлади. Булардан ташқари ёш болаларда отит, стонотит, блефалит ва кератит каби асоратлар ҳам кузатилиши мумкин. Қизамиқнинг жуда кам, аммо оғир ўтадиган асорати бу энцефалит бўлиб, катта ёшдаги болаларда учрайди. Мана шундай оғир асоратлардан яна бири – йиринглиги менингитдир.

Ташҳиси. Қизамиқ ўзига хос (типик) кечаётган холларда унинг диагностикаси унчалик қийин эмас. Ташхис қуйишда касалликнинг клиник манзарасига ва эпидемиологик вазиятига катта аҳамиятга эга. Бундан ташқари, тошманинг навбат билан гавданинг юқори қисмидан пастга қараб тошиши, тошмадан олдин Бельский-Филатов-Коплик аломатининг пайдо бўлиши коньюнктивит каби хос белгиларга эътибор бериш зарур. Даволаш. Қизамиқнинг енгил ва асоратсиз турларида беморнинг уй шароитида даволаш мумкин. Касалликни даволашда гигиена қоидаларига, кун тартибига риоя қилиш, болани тўғри овқатлантириш, бемор ётадиган хонани тез-тез шамоллатиб туиш кабилар ҳам мухим аҳамиятга эга. Юқумли касалликлар шифохонасига асосан 3 ёшгача бўлган болалар ётқизилади. Бемор ётган хона тоза бўлиши керак. Беморнинг териси ва шиллиқ пардаларига диққат билан қараб бориш; боланинг бети ва қўлларини тез-тез иссиқ сув билан ювиш, бурнини, тозалаб туриш керак. Ҳар куни бемор кўзларини ювиш, лаблари қуриб қолмаслиги учун мой суртиб туриш керак. Болаларга етарли даражада суюқлик ичириб туриш керак, каттароқ болаларга эса кун давомида би неча марта оғизни чайиш тавсия қилинади. Беморнинг овқати витаминларга бой ва енгил бўлиши керак. Боланинг ёшига қараб аскорбин кислота (витамин С), В гуруҳи, витамин А тайинланади. Агар қизамиқ туфайли зотилжам ривожланган бўлса, зотилжамни даволашнинг усуллари билан даволанади. Профилактикаси. Қизамиқнинг олдини олиш асосан 2 йуналишда; эпидемиясига қарши ва махсус (специфик) профилактика тарзда амалга оширилади. Эпидемиянинг олдини олиш мақсадида беморлар тошма тошгандан 5 кунгача алоҳидаланиб қўйилади ёки юқумли касалликлар шифохонасига жойлаштирилади. Қизамиқ чиққан болалар муассасасида 21 кун давомида карантин жорий этилади. Бемор билан бирга бўлган болалар тиббиёт ходимлари назорати остига олинади. Уларнинг териси, шиллиқ пардалари ва тана ҳарорати мунтазам текширилиб турилади. Қизамиқ ўтказмаган

болаларга гамма-глобулин юборилади ва ҳар куни хўл латта билан тозалаб турилади. Қизамиқнинг махсус профилактикаси фаол ва нофаол тазда бўлиши мумкин. Унинг нофаол профилактикаси қизамиқли бемор билан мулоқотда бўлган болаларга (касалликнинг яширин даврининг 6 кунигача) 1,5-3 мл миқдорда гамма-глобулин юбориши орқали оширилади. Гамма-глобулин 3 ойликдан 3 ёшгача бўлган болаларга юборилади, агар бола камқувват бўлса, унинг ёшидан қатъий назар, гамма-глобулин қилинади. Унинг таъсири 4 ҳафтагача сақланади. Ҳозирги даврда қизамиққа қарши фаол иммунитет ҳосил қилимоқда. Бу мақсадда бола организмига тирик, лекин кучсизлантирилган қизамиқ вируси юборилади. Қизамиқ билан оғримаган болаларга қизамиққа қарши эмланади. Қизамиқ вакцинаси 0,5 мл миқдорда бир маротаба бола 1 ёшга тўлганда, тери остига юборилади. Эмланган болаларда иммунитет анча кучли бўлиб, у 5-7 йил давомида сақланади. Фаол эмлаш туфайли кейинги пайтларда мамлакатимизда қизамиқ кескин камайган ва у енгил турларда ўтмоқда. СУВЧЕЧАК Сувчечакнинг қўзғатувчиси Aparao таначалари бўлиб, фильтирланган вируслардир. Инфекция манбаи касал одам у энг сўнгги тошмалар чиққандан кейин ҳам 5 кунгача юқумли бўлиб туради. Касаллик фақат ҳаво-томчи йўли билан тарқалади. Касалликнинг берилувчанлик ўта юқори бўлиб, аҳоли зич яшайдиган жойларда эпидемия ҳолида учраши мумкин. Касаллик кўпинча куз, қиш ва баҳор ойларида кузатилади. Клиник манзараси. Касалликнинг инкубацион даври ўртача 14 кунни ташкил этиб, 11 кундан тортиб то 21 кунгача етиши мумкин. Касалликнинг клиник белгилари кўрингунча бўлган (продронал) даврда субьфебрил ҳарорат пайдо бўлади, беморнинг кайфияти бузилади, кейинчалик тана ҳарорати кўтарилиб, танасида тошма пайдо бўлади. Тошма оддатда беморнинг юзи, сочларининг ораси, танаси, оёқ-қўлларида бир йўла пайдо

бўлади. Тошма аввал суюқсизлик бўртма (папула) сифатида пайдо бўлиб, тез орада (бир неча соат ичида) суюқлик тутувчи пуфакча (везикулага) айланади. Везикулаларнинг катталиги ва шакли ҳар хил бўлиши мумкин. Пуфакчалар терида юзаки жойлашган, атрофи эса қизил хошия билан ўралган бўлади. Игна санчиб кўрилса, бўшлиғи битган бўлгани учун у тўлиқ пучайиб тушади. Оддатда пуфакчалар 1-2 кундаёқ тўкилиб кетади. Уларнинг ўрнида чандиқ қолмайди, ҳар 1-2 кунда янгидан тошма чиқиб тургани учун беморнинг баданида бўртма, пуфакча ва пўстлоқнинг топиш мумкин. Тошма баданни қичиштиради. Баъзан оғиз, бурун ва жинсий аъзоларнинг шиллиқ пардаларига ҳам тошма тошиши олдидан беморнинг ҳарорати 39-40 о С га кўтарилиши, ҳар гал тошма қайтадан тошганда, бу хол қайтарилиб туриши ҳам мумкин. Пуфакчаларининг қуриши борасида 3-5 кунга бориб (баъзан 6-8 кун ўтганда), беморнинг ҳарорати мўътадиллашади. Периферик қон айланиш системасида лейкопения, нейтропения ва нисбий лимфоцитоз кузатилади. Беморнинг 10% да пуфакчалар йиринглашади ва бундай холларда уларнинг ўрнида майда чандиқчалар пайдо бўлиши мумкин. Баъзан эса соф бўлмаган суюқлик тутувчи йирик (диаметри 2-3 см) пуфакчалар пайдо бўлади, бу касалликнинг буллез тури дейилади. Шунингдек, оғир холларда пуфакчаларнинг ўрнида чуқур яралар пайдо бўлади. Бунга сувчечакнинг гангреноза тури дейилади. Бундай кечим оғир оқибатларга, хаттоки беморнинг ўлимига олиб келиши мумкин. Касалликнинг геморрагик турида эса 2-3 куннинг ичида пуфакчалардаги суюқли геморрагик хусусият олади. Тери ва шиллиқ пардалар ҳамда бурундан баъзан қон кетади. Касалликнинг бу тури ҳам ўта оғир кечиши мумкин. Одатда сувчечак асоратлар қолдирмайди. Аммо пуфакчалар кузда бўлса, баъзан эса ларингит беиб, хатто крупга олиб келади. Камдан кам холларда сувчечак нефрит, менингит ва пневманияга сабаб бўлади. Ташҳиси. Кўпинча касалликни аниқлаш қийинчилик туғдирмайди. Аммо сувчечакни чинчечакдан фарқ қилиши мухимдир; чинчечак ҳароратнинг баланд кўтарилиши. Белнинг қаттиқ оғиб қолиши билан

билинади. Сувчечакда тошма тошиши ҳарорат кўтарилиши билан кечса, чинчечакда тошма чиқиши даврида тана ҳарорати кескин пасаяди. Чинчечакда тошма аввал юздан бошланиб, бармоқлар, тана оёқларда кетма-кет пайдо бўлади ва шу билан тошма бетатиб келиб чиқадиган сувчечак тошмасидан фарқ қилади. Сувчечакда бутун баданда тошма ҳар хил даврларда (папула, везикула, пустлоқ) бўлса, яъни полиморфиз кузатилса, чинчечакда маълум жойда у бир хил даврда бўлади. Сувчечакни скарлатина билан фарқлашда эса, ангинанинг бўлмаслиги, тилдаги скарлатинага хос ўзгаришлар, бурун-лаб учбурчагида ангпарликнинг йўқлигига қараб рад этса бўлади. Сувчечак асосан ҳайрли кечишга мойил касаллик бўлиб, кичик ёшдаги болаларда оғирроқ ўтади. Айниқса, сурункали касалликлари бўлган камқувват болаларда сувчечак оғир, гангреноз ёки геморрагик турда кечиб, уларнинг ҳаётига таҳдид солиши мумкин. Даволаш. Сувчечакнинг асосий давоси қатъий гигиеник тартиб бўлиб, иккиламчи инфекциянинг олдини олишга қаратилгандир. Боланинг тирноқлари калта қилиб олинган, қўллари доимо тоза бўлиши керак. Беморга кучсизгина калий перманганатли ванна тавсия этилади. Айни пайтда пуфакчаларга 4-10% ли калий перманганат ёки 1-2% ли бриллиант яшили суртиб турилади. Оғиз бўшлиғини ҳам кучсиз дезинфекцияловчи эритмала билан чайиб туриш керак. Йирингли асоратлар пайдо бўлса, антибиотиклар ва сульфаниламид дорилари ҳам қўлланилади. Крупнинг белгилари кўринганда, чалғитувчи даво тадбилари – оёққа иссиқ ванна, бўйин қисмига парафин ёки озокерит аппликацияси қилиш тавсия этилади. Сувчечак профилактикаси учун санитария қоидаларига қатъий амал қилиш керак; касалланган болани дастлабки кундан бошлаб кун давомида алоҳидалаб қўйиш керак. Касаллик қўзғатувчи вирус stronguloplazma varicelle ташқи мухитда чидамсиз бўлганлиги учун ҳам ҳасталик буюмлар ва учинчи шаҳс орқали тарқалмайди. Шунинг учун ҳам хонани

шамоллатишнинг ўзи етарли бўлиб, дезинфекция талаб этилмайди. Беморлар билан мулоқотда бўлган болалар инкубация даврининг 2 кунидан тортиб, то 21 кунгача ажратиб қўйилади. КЎКЙЎТАЛ ( Pertuses ) Кўкйўтал ҳаво-томчи йўли билан юқадиган касаллик бўлиб, асосан нафас йўллари ва аъзоларининг зарарланиши, ҳуружсимон йўтал ва асаб системаси фаолиятининг бузилиши билан кечади. Бу гуруҳга кирувчи касалликдан фарқли улароқ, кўкйўтал билан болалар жуда эрта, яъни ҳаётининг биринчи кунларидан бошлаб касалланиши мумкин. Кўкйўтални қўзғатувчи микроблар 1906 йилда Ж.Борде ва О.Жангу томонидан кашф этилган бўлиб, бу микроблар ташқи мухитда ниҳоятда чидамсиз эканлиги аниқланган. Эпидемиологияси. Кўкйўталнинг эпидемиологияси болаларнинг мурғакликдан унга берилувчанлиги ва касаллик ўта юқумли бўлган катарал даврда унинг диагностикаси анча қийинлиги билан ажралиб туради. Касаллик манбаи бўлиб, бемор одам ҳисобланади. У касалликнинг дастлабки даври давомида ҳаммадан кўра юқумли бўлади. Кейинчалик у камроқ даражада ҳавфли бўлиб қолади, касаллик бошидан 6 ҳафта ўтгандан сўнг эса юқумли бўлмай қолади. Касаллик тарқатиш манбаи бўлиб, кўкйўталнинг яширин (латент) тури билан оғриган беморлар ҳам хизмат қилади. Болаларнинг кўкйўталга мойиллик даражаси қизамиққа нисбатан анча паст ва тахминан 75-70% ни ташкил этади. Кўкйўтал микроблари бемор организмидан ҳаво-томчи йўли билан чиқиб, соғ болаларнинг нафас йўлларида ўрнашиб, кўпая бошлайди. Кўкйўтал микробларнинг юқиши учун бемор билан соғлом болаларнинг мулоқотда бўлган вақти аҳамиятга эга. Бу вақт кам бўлса, кўкйўталнинг юқиши эҳтимоли паст бўлади. Кўкйўтал билан иммунитет ҳосил бўлади.

Патогенизм. Кўкйўтал микроблари нафас йўлларининг цилиндрли эпителийсида ўрнашиб, кўпая бошлайди. Бу даврда микробларнинг кўпи нобуд бўлади ва токсин ажратади. Ажралган токсин асаб системасига, қон томирларига, нафас аъзоларига таъсир этади. Бунинг натижасида бронх деворларининг мушаклари қисқариб, бронхаспазмга олиб келади, периферик қон томирлар ҳам тораяди, нафас мушаклари спастик қисқаради. Буларнинг ҳаммаси ўз навбатида хуружсимон йўталга ва нафас фаолиятининг кескин бузилишига олиб келади. Кўкйўталнинг патогенезмида аллергиянинг ҳам аҳамияти катта. Баъзан кўкйўтал пайтида илгаридан сезувчанлиги ошган болаларда асматик синдром учайди, бу ҳам аллергиянинг касаллик ривожланишидаги аҳамиятини қайта тасдиқлайди. Клиник манзараси. Кўкйўталнинг кечишида бир неча давр фарқ қилади: 1) яширин (инкубацион); 2) катарал; 3) спастик, хуружсимон (йўтал даври); 4) соғайиши. Яширин (инкубацион) давр 3-4 кундан то 10-14 кунгача давом этади, ўртача 5-8 кунни ташкил қилади. Касалликнинг яширин даврида клиник жиҳатдан деярли ҳеч қандай ўзгариш сезилмайди. Катарал давр 12-15 кунгача чўзилади. Эмланган болаларда бу давр узайиши, гўдакларда эса аксинча, қисқариши мумкин. Касаллик бошқа йўталлардан фарқ қилмайдиган йўтал билан бошланади. Беморнинг умумий аҳволи кам ўзгаради, клиник текшииш натижасида эса унинг организмда юқори нафас йўлларининг яллиғланишидан бошқа ўзгариш аниқланмайди. Йўтал аста- секин хуружсимон тусга киради ва беморнинг умумий аҳволи йўтал пайтида ўзгара бошлайди. Бу давр спастик (хуружсимон) йўтал даврининг бошланишидан дарак беради. Беморнинг аҳволи анча оғирлашади, йўтал хуружлари уни холсизлантиради. Бу даврнинг асосий белгиси хуружсимон йўтал бўлиб, у

ўзига хос ҳусусиятига эга ва 2-3 ҳафтагача давом этиши мумкин. Йўтал бирин-кетин келадиган нафас чиқариш ҳаракатлари билан бошланади ва охирида қисқа шовқинли, хуштаксимон нафас олиш билан тугайди (реприз). Бироз вақт ўтмай, яна нафас чиқариш билан кечадиган йўтал бошланади ва хоказо. Бундай йўтал хуружи 2-3 тадан 20 тагача бўлиши ва елимсимон шиллиқ чиқиши ёки қайд қилиш билан тугаши мумкин. Йўтал хуружи пайтида беморнинг аҳволи ўзига хосдир: унинг юзи қизаради, лаблари кўкариб, бироз шишади, бўйин вена томирлари бўртиб чиқади, кўзлари қон қуйилгандек бўлади, тили оғзидан чиқиб туради, айрим холларда бунидан қон кетиш кузатилади. Баъзан хуруж пайтида кўзнинг оқсил пардасига қон қуйилади. Хуружлараро даврда ҳам беморнинг бети шишиб туради, лаб-бурун учбурчаги кўкимтир бўлади, тили остида яра ҳосил бўлади. Бу давр касалликнинг 2-3 ҳафталарига бориб, ўзининг энг юқори даражасига етади ва кейин йўтал аста-секин камайиб бориб, соғайиш даври бошланади. Соғайиш даври 1 ҳафтагча давом этади. Бу даврда йўтал хуружлари камайиб бориб, беморнинг кайфияти яхшиланиб боради, иштахаси очилиб, умумий аҳволи қониқарли бўлади. Касалликнинг авжига чиққан даврида периферик қон текшириб кўрилганда, лейкоцитоз кузатилади (20-30 · 109 л дан – 60 · 109 л гача), эритроцитлар чўкиш тезлиги ўзгармаслиги мумкин. Кўкйўталнинг кечиши енгил, ўртача ва оғир турида ўтиши мумкин. Касалликнинг енгил турида йўтал хуружлари кунига 5-15 тагача бўлади, хуружлар енгилроқ ва қисқа бўлиб, қайт қилиш деярли кузатилмайди. Ўртача оғирликдаги кўкйўталда хуружлар кунига 15-25 тагача бўлиб, беморнинг аҳволи ҳам анча ўзгарган бўлади. Оғир турда ўтадиган кўкйўталда эса хуружлар сони кунига 25-30 дан ошиши, ҳар бир хуружнинг узоқ давом этиши ва бемор аҳволининг оғирлашиши кузатилади.

Кўкйўтал деярли ҳамма вақт нафас аъзоларининг зарарланиши билан кечади. Унинг катарал даврида ўпкада деярли ўзгаришлар аниқланмайди. Хуружсимон йўтал даврида бронхитга хос ўзгаришлар эшитилади. Хириллашларнинг кўпинча йўтал хуужидан сўнг изсиз йўқолиши мумкин. Перкуссия қилинганда, ўпкада ҳаво сиқилиб турганлигидан далолат берувчи тимпаник товуш аниқланади. Кўкрак қафаси рентгент қилиб кўрилганда эса ўпканинг эмфизиматоз холатда эканлиги аниқланади, диафрагма паст жойлашган бўлиб, қовурғалар эса горизонтал холатда туради. Кўкйўталда қон-томир системасида ҳам анча ўзгаришлар бўлади. Бемор бетининг, лабларининг салқиши ва кўкимтир тусга кириши, бўйин вена қон- томирларининг йўтал хуружи пайтида бўртиб туриши, қўл-оёқ бармоқларининг кўкариши (акроцианоз), қўл-оёқларнинг тананинг бошқа жойларига нисбатан совуқ бўлиши, юрак-томир системасидаги ўзгаришларнинг ифодасидир. Кўкйўталнинг оғир туида гепоксия сабабли юракда ҳам анча оғир ўзгаришлар юз бериши мумкин. Кўкйўталда бош мияда гипоксия ва қон айланишнинг бузилиши сабабли энцефалопатия белгилари кузатилади. Бемор безовталанади асаби барқарорла-шади, қўл-оёғи титрайди, пай рефлекслари кучаяди. Тана ҳарорати кўкйўталда деярли кўтарилмайди ёки у субфебрил даражада бўлиши мумкин. Жуда юқори ҳарорат кўпинча асоратлар (пневмания) ривожланганлигини билдиради. Гўдакларда кўкйўтал катта ёшдаги болаларга қараганда ўзига хос кечишга эга; уларда касалликнинг яширин даври нисбатан қисқа, йўтал ҳам оғирроқ бўлади. Баъзан нафас мароми бузилиб, нафаснинг тўхтаб қолиши (апноэ) кузатилади. Асоратлари ҳам катта ёшдаги болаларга кўра тез ривожланади ва оғирроқ ўтади. Буларда йўтал репризаларсиз бўлади, қисқа, лекин узлуксиз келадиган йўтал зарбларидан боланинг юзи аввал қизариб, кейин кўкариши, сўнг асфиксия бошланиб, талвасага айланиши мумкин.

Гўдакларда кўкйўталдаги пневмония 45-53% холларда учрайди. Кўпинча бу асорат катарал даврнинг охири ёки хуружсимон йўтал даврида ивожланади. Кўкйўталда учрайдиган яна би асорат – бу энцефалит, яъни марказий асаб системасининг зарарланишидир. Бу асорат асосан 1-2 ёшдаги болаларда учрайди. Юқорида айтилган асоратлардан ташқари, кўкйўталда кўкрак қафасида босимнинг ортиши натижасида келиб чиқадиган асоратлар-пневмоторакс, эмфизема, киндик ва чов чурраси, тўғри ичакнинг тушиши кабилар ҳам кузатилиши мумкин. Ташҳиси. Кўкйўтал ўзига хос белгилар билан кечган холатларда унинг диагностикаси қийин эмас. Кўкйўтал яширин (латент) холда ўтса ёки катарал даврда бўлса, унинг ташхиси анча қийинчилик туғдириши мумкин. Бундан ташқари, респиратор касалликларнинг эпидемияси даврида баъзи холларда кўкйўталсимон йўтал учрайди. Бунда ҳам унинг диагностикаси анча мураккаб бўлади. Агар кўкйўтал хуружи пайдо бўлса бу беморнинг касалликка чалинганлигини билдиради. Кўкйўталга ташҳис қўйишда эпидемиологик вазиятни инобатга олиш зарур. Периферик қоннинг текшириш натижалари ҳам маълум аҳамиятга эга. Кўкйўталнинг диагностикаси жуда мураккаб бўлганда лаборатория усули – бактеиологик текшириш маълум аҳамият касб этади. Бунинг учун махсус озиқ мухити солинган Петри косачаси йўтал хуружи пайтида 4-6 см масофадан беморнинг оғзига 10-12 сек. давомида тутиб турилади, кейин уни беркитиб, микробни ўстириш учун 37 о С ҳароратли темостатга қуйилади. Бундан ташқари, бурун, ҳалқум тампони билан Барде-Жангу мухитида суртма ҳам тайёрланиб, бир неча кундан сўнг ўсган микробларнинг тури аниқланади. Бу усул катарал ва хуружсимон йўталнинг бошланғич даврида яхши натижа бериши мумкин.

Давоси. Кўкйўталга даво қилиш учун кун тартибига тўғи ташкил этиш зарур. Бемор етарли даражада ухлаши, йўтал хуружини пайдо қилувчи ҳар қандай таъсирлардан сақланиши керак. Унинг овқати ёшига ҳамда умумий аҳволига мос келадиган витаминли, кучли ва тўқ тутадиган бўлиши керак. Беморнинг аҳволи оғир бўлмаганда ва кўкйўталнинг енгил ўтадиган турида уни уй шароитида даволаш мумкин. Гўдаклик даврида ва оғир турда ўтадиган кўкйўтални албатта, юқумли касалликлар шифохонасида даволаш шарт. Агар бемор жуда безовта бўлса ва йўтал хуружи тез-тез қайталаниб турса, овқатлантиришдан олдин тинчлантирувчи (седатив) дои-дармонлар бериш тавсия этилади. Тоза ҳаводан кўпроқ бахраманд бўлиш мухим аҳамиятга эга; бунда йўтал ҳуружлари анча камаяди ва хатто енгил холларда бутунлай йўқолиши ҳам кузатилади. Касалликни даволаш пайтида беморларга витамин А, витамин К ва аскобин кислотаси бериш тавсия этилади. Периферик қон айланишни яхшилаш мақсадида уларга 10-12 кун давомида витамин РР (никотин кислота) тайинланади. Кўкйўтални даво қилиш учун айниқса, бирор асорат ривожланган пайтида антибиотиклар қанчалик эрта қўлланса (катарал даврининг бошидан бошлаб), унинг натижаси шунчалик яхши бўлади. Кўкйўталда ампицилин ва эритромицин ҳам ишлатилади. Эритромицин 1 кг вазнига 5000-10000 ТБ миқдорида кунига 3-4 маҳал ичишга 10 кун давомида бериб турилади. Ампицилин эса кунига 25-50 мг/кг ҳисоб олиниб, 4 мартага бўлиб, ичишга берилади ёки мушак орасига 10 кун давомида юборилади. Серологик даволашда беморларга 3-6 мл миқдорда кўкйўталга қарши иммуноглобулин қўлланилади. Иммуноглобулин таркибида кўкйўталга қарши таначаларнинг борлиги туфайли, кўп холларда у яхши натижа беради. Келишини ҳисобга олиб кислород билан даволаш – оксиненотерапия усули

кенг қўлланилади. Бунда ташқи нафас фаолияти анча яхшиланади, юрак ёки марказий асаб системасининг фаолиятида ижобий ўзгаришлар содир бўлади. Нейроплегик препаратлар (аминазин, пропазин ва бошқалар) ни қўллаш натижасида бемор тинчланади, уйқуси анча яхшиланади, йўтал ҳуружлари камаяди, қайд қилиш тўхтайди. Нейроплогик препаратларни ишлатиш касалликнинг бошланишида ҳам, кейинги даврларда ҳам яхши наф беради (Аминазин ва пропазин кунига 1-3 мг миқдорда ҳар кг вазнга; 10-12 кун давомида қўлланилади). Кўкйўталнинг оғир ва асоратлар билан кечадиган турларида кортикосте- роид гормонларидан фойдаланилади. Бу мақсадда асосан реднизолон (1 кг вазнга 1-2 мг ҳисобида 10-15 кун давомида) қўлланилади. Бу препаратлардан фойдаланиш, гормонларнинг ишлатишнинг умумий қоидаларига асосан олиб борилиши зарур. Касалликка даво қилиш учун антигистамин препараталар димедрол, супрастин, тавегил, дипразин ва бошқалар ҳам тавсия этилади. Профилактикаси. Беморни иложи борича тезроқ бошқа болаларда (30 кун давомида) алоҳидалаб қўйиш керак. Ҳозирги даврда касалликнинг олдини олишнинг асосий услуби – фаол эмлаш ҳисобланади. Бу жараён АКДС – вакцинаси орқали ўтказилади. Бу вакцина соғлом болаларга 3 ойлигидан бошлаб 45 кун оралиқ билан 3 марта 0,5 мл миқдорда мушак орасига юборилади. Бола 1,5-2 ва 3 ёш бўлганда унга 0,5 мл дозада АКДС – вакцинаси юборилиб қайта эмланади (ревакцинация). ДИФТЕРИЯ Дифтерия (бўғма касаллиги) ўткир юқумли касаллик бўлиб, юқори нафас йўллари (бурун, ҳалқум, ҳиқилдоқ) шиллиқ пардаларининг яллиғланиши ва организмнинг умумий заҳарланиши билан кечади. Бўғма касаллиги ўтмишда жуда оғир ўтган ва кўпгина асоратларга олиб келган ҳамда организмнинг умумий заҳарланиши туфайли фожиали тугаган. Мамлакатимизда 1940 йилдан бошлаб фаол эмлаш жорий этилгандан кейин,

сўнгги йиллар ичида бўғма касаллиги деярли якка-якка (спорадик) учрайдиган бўлиб қолди. Этиологияси. Касалликни пайдо қилувчи сабаб – дифтерия таёқчаси – corebacterium diphteriae бўлиб, у факультатив анаэроб микроблар гуруҳига киради ва уни 1881-1883 йилларда Клебс ва Лёффлер аниқлашган. Бўғма таёқчасининг асосий ҳусусияти унинг экзотоксин ишлаб чиқариши бўлиб, бу ҳусусиятга қараб, токсиген ва токсик бўлмаган гууҳларга бўлинади. Дифтерия таёқчаси паст ҳароратларга анча чидамли (20 о С да 7 кун давомида тирик сақланади), аммо юқори ҳароратга чидамсиздир (+58 о С да 30 дақиқа ичида ҳалок бўлалди). Бўғма таёқчаси бемор бола ўйнаган ўйинчоқларда ва у ишлатган буюмларда узоқ вақт сақланиши мумкин, лекин зарарсизлантирувчи моддалар (лизол, фенол, водород пероксиди, хлорамин) таъсирида тезда ҳалок бўлади. Эпидемиологияси. Кенг миқёсда фаол эмлаш натижасида бўғма касаллиги йўқ қилинди, спорадик тарзда учраши ҳам кескин камайди. Касалликнинг манбаи бўлиб, бемор билан болалар ва касаллик бактериясини ташувчилар хизмат қилади. Бемор бутун касаллик мобайнида юқумли ҳисобланади. Баъзи холларда эса касалликнинг асосий белгилари ўтгандан кейин ҳам, улар ўзгалар учун ҳам ҳавфли бўлишади (бу касалликда бактерия ташиб юриш ҳолати 15-20 кунгача давом этади). Баъзи омилларнинг кузатишича, токсиген (касаллик пайдо қилувчи) бактерияларни ташиб юриш ходисаси ўртача 1,7 ойни ташкил қилади ва токсиген бўлмаган бактерия ташиш ходисасига нисбатан (2,5 ойгача) қисқароқдир. Бактерия ташиб юришнинг узун ёки қисқа муддатда бўлиш беморнинг умумий аҳволига боғлиқ. Бўғма тез-тез шамоллаб туадиган, заиф ҳамда юқори нафас йўллари ва ҳалқумнинг сурункали касаллиги бор бўлган болаларда кўпроқ учайди. Шунингдек, бундай болаларда бўғма касаллиги узоқ давом этиши мумкин.

Бўғма таёқчалари беморлар ва бактерия ташувчиларнинг организмидан улар гапирганда, аксирганда ва йўталганда ҳаво томчилари орқали соғлом болаларга юқади. Юқори нафас йўллари, бурун, томоқнинг шиллиқ пардалари бўғма таёқчаларини кириш дарвозасидир. Баъзи холларда касаллик ўйинчоқ-лар ва буюмлар орқали ҳам соғлом болаларга юқиши мумкин (аксарият ҳолларда санитария-гигиена қоидаларига эътиборсизлик қилинганда шундай бўлади). Болаларда дифтерияга мойиллик бошқа баъзи ҳаво-томчи йўли билан юқадиган касалликларга нисбатан пастдир. Дифтерияга мойиллик даражасини Шик синамаси орқали (тери орасига дифтерия токсинини юбориш орқали) аниқлаш мумкин. Дифтерияга қарши фаол иммунитет эмлаш ёки касалликни кечириш натижасида, баъзан эса бактерия ташиб юриш туфайли ҳам вужудга келади. Патогенези. Бўғма таёқчаси томоқ, бурун ва ҳиқилдоқ шиллиқ пардасига ўрнашиб, кўпаяди ва кўпайиши жараёнида токсинларни ишлаб чиқаради. Дифтерия таёқчасининг токсини бевосита тўқималарга ва марказий асаб системасига таъсир этади. Токсиннинг маҳаллий таъсири натижасида шиллиқ парданинг эпителиал тўқимаси нобуд бўлади, қон томирлари кенгайиб, уларнинг ўтказувчанлиги ошади. Бунинг оқибатида қон зардоби ва оқсиллари, асосан фибрин тўқималарга ўтади ва қон зардобини ивиши натижасида шиллиқ пардаларда ажратиб олиш қийин бўлган ўзига хос «парда» ҳосил бўлади (томоқда, ҳиқилдоқда ва ҳоказо). Бундан ташқари, бўғма қанчалик оғир туда ўтса, лимфа безлари, тери ости ёғ тўқимасининг зарарланиши шунчалик кучли бўлади ва уларнинг шиши кузатилади. Маҳаллий ўзгаришлардан ташқари, организмнинг умумий зарарланиши содир бўлади. Бунда асосан юрак-томир системасида, марказий ва периферик системаларида ҳамда бошқа ички аъзоларида турли ўзгаришлар кузатилади. Бўғманинг оғир ўтадиган ток-сик турида аксарият холларда юракнинг зарарланиши аниқланади (миокардит). Бўғманинг токсик тури ривожланишида бола организми сезувчанлиги ошганлиги (сенсибилизация)

катта аҳамиятга эга бўлиб, у асосан организмнинг дифтерия таёқчалари ажратиб чиқарган токсинларга нисбатан ўта сезувчанлик пайдо бўлиши асосида вужудга келади. Касаллик давомида бола организмида ҳимоя кучлари ривожланиб, касаллик ўтиб кетгандан кейин ҳам сақланади. Клиник манзараси. Юқорида қайд қилингандек, дифтерия касаллигида турли аъзолар зарарланиши мумкин, шунинг учун унинг клиник манзааси ҳам қайси аъзонинг кўпроқ зарарланишига қараб, турлича намоён бўлиши мумкин. Касалликнинг томоқ, бурун, ҳалқум, трахея, тери ва жинсий аъзолар зарарланадиган турлари фарқланади. Баъзан бир неча аъзо бир маҳалда зарарланиши ҳам мумкин. Касалликнинг яширин даври 2-10 кун давом этади. Ёш болаларда кўпинча томоқ дифтерияси учрайди. Томоқ яллиғланиш жаранининг тарқалишига ва заҳарланиш белгилари борлигига қараб, маҳаллий тарқалган ва токсик турларда намоён бўлади. Томоқнинг маҳаллий дифтерияси – анча енгил ўтадиган тур ҳисобланиб, бунда яллиғланиш жараёни маҳаллий ҳусусиятга эга бўлади ва заҳарланиш аломатлари деярли учрамайди. Бодомча безлари қизаради ва бироз шишади. Бўғмада ҳосил бўладиган фибрин «парда» бу турда асосан бодомча безларидан нарига ўтмайди. Касаллик холсизланиш, иштаҳанинг пасайиши, ютиниш пайтида томоқда оғриқ бўлиши ва тана ҳароратининг кўтарилиши билан бошланади. Томоқнинг маҳаллий дифтерияси пардали, оролчали ва катарал турларга бўлинади. Бўғманинг пардали турида бодомча безлари қизариб, шишади, унда оқимтир-тупроқ ранг парда ҳосил бўлади. Пардани юлиб олиш анча қийин, чунки у фибринли ҳусусиятга эга бўлиб, остки тўқималар билан мустаҳкам бириккан ва унинг чегаралари аниқ бўлади. Оролча турида парда ноаниқ чегарага эга бўлиб, кичик-кичикоролчалар тарзида бодомча безларида жойлашган бўлади. Томоқ бўғмаси катарал турининг клиник ташҳиси анча мураккаб, чунки бунда бодомча безлари фақат қизаради, уларда парда ҳосил бўлмайди,

касалликнинг бу турида ташҳис асосан бактериологик текширишлар асосида аниқланади. Кўриниб турибдики, бўғманинг бу турида яллиғланиш жараёни маҳаллий бўлиб, организмнинг умумий зарарланиши кучли эмас. Томоқнинг токсик дифтерияси бола организмнинг кучли заҳарланиши, ҳароратининг баландлиги ва фибрин «парда»нинг томоқ чегараларидан чиқиб бошқа аъзоларига тарқалиши билан кечади. Тана ҳарорати 39-40 о С га кўтарилади, бодомча безлари ва улар атрофидаги безлар шишади, боланинг ранглари оқариб, ўзи мадорсизланади, қайта-қайта қусади. Томир уриши тез ва заиф бўлиб, боланинг аҳволи тез орада оғирлашади. Шиш пастга – бўйин ва кўкрак қафасининг тери ости ёғ қатламига ҳамда юқорига – лунж ва қовоқларга тарқалади. Шиш устидаги терининг ранги одатда ўзгармайди. Боланинг товуши бўғиқ ва бурнидан гапиргандай чиқади. Касалликнинг бошланишида томоқда пайдо бўлган дифтерия пардаси аксарият холларда қисқа вақт ичида қалинлашади ва оқимтир – тупроқ рангига киради. Парда томоқ чегараларидан чиқиб, юмшоқ ва қаттиқ танглайгача тарқалади. Токсик дифтерияда кўпинча бошқа аъзоларида ҳам зарарланиш кузатилади. Юрак товушларининг жарангдорлиги пасаяди, систолик шовқин пайдо бўлади – бу ўзгаришлар асосан юрак мушакларининг зарарланиши туфайли келиб чиқади. Аксарият холларда буйрак, асаб системасининг фаолиятининг бузилиши аломатлари кузатилади. Токсик дифтерия уч даражадаги оғирликда кечиши мумкин: 1 даражасида тери ости ёғ қаватининг шиши бўйингача; II даажасида шиш умров суягигача ва III даражали оғирликда эса шиш умров суягидан ҳам пастга тарқалади. Шишнинг тарқалиш даражаси кўпинча организмнинг заҳарланиш даражасига мос келади ва унинг оғирлигини ифодалайди. Токсик дифтериянинг ўта оғир ўтадиган туи – гепиртоксик ва геморрагик дифтериядир. Гипертоксик дифтерия маҳаллий ўзгаришлардан ташқари, марказий асаб системасининг ва юрак-томир аъзолари

фаолиятининг ўта бузилиши билан кечади ва яшин тезлигида бир неча кун ичида беморнинг ўлими билан тугайди. Геммоагик дифтерия ҳам оғир холда кечади ва касалликнинг бу турида бошқалардан фарқли, бурундан, милклардан, меъда-ичак системасидан қон кетиши ва боланинг баданидан гемфрагик тошма пайдо бўлиши кузатилади. Бу турлаги дифтериянинг ҳам оқибати ҳанузгача жиддий бўлиб, кўпинча ўлим билан тугайди. Ҳиқилдоқ дифтерияси. Ҳиқилдоқ дифтерияси кўпинча юқори нафас йўлларининг торайиши ва нафаснинг қийинлашишига олиб келади ҳамда унга бошқа омиллар пайдо қилган ларингитларда кузатилади. Соҳта купда фарқли улароқ, чин ёки дифтерия крупи дейилади. Дифтериянинг крупи яллиғланиши жараёнининг тарқалишига қараб: 1) маҳаллий ва 2) тақалган; а) ҳиқилдоқ ва трахеянинг зарарланиши; б) хиқилдоқ, трахея ва бронхларнинг зарарланиши билан кечувчи турларга бўлинади. Ҳиқилдоқ дифтерияси клиник кечишига қараб бир неча босқичларга ўтади. Одатда касаллик юқори ҳарорат, дағал йўтал ва товушнинг қисман хириллаши билан бошланади. Бу даврда нафас жараёни одатдагидан унчалик қийинлашмайди. Бу ҳиқилдоқнинг 1 босқичида ёки катарал босқичи дейилади. Бу босқич 2-3 кундан 7-8 кунгача давом этиши мумкин. Кичик болаларда бу давр қисқароқ бўлади. 2 босқич – стенотик босқич бўлиб, бунда нафас йўллари анча тораяди. Бу даврда йўтал ит хургандагига ўхшаб, тус олади, боланинг товуши жарангсизланиб, бутунлай йуқолиши мумкин, лаб-бурун учбурчаги кўкаради, нафас қийинлашади, аста-секин кислород етишмаслик аломатлари пайдо бўлади. Боланинг безовталаниши кучаяди, нафасда кўкрак қафасининг қўшимча мускуллари иштирок этади. Агар болага ўз вақтида ёрдам кўрсатилмаса, бу аломатлар кучайиб, 3- (асфиксия) босқичига ўтади. Бу даврда боланинг аҳволи жуда оғирлашиб, бемор ҳушидан кетиши, тутқаноқ тутиши мумкин. Узоқ давом кислород

етишмовчилиги туфайли қонда моддалар алмашинувининг бузилиши ва ацидоз ривожланади, натижада беморнинг аҳволи янада оғирлашади. Аксарият ҳолларда дифтерия крупи майда учоқли пневмонияга олиб келади. Юқорида қайд этиб ўтилган турларидан ташқари дифтериянинг бурун, куз, тери ва жинсий аъзоларининг зарарланиши билан кечадиган турлари алоҳида ҳолда учраши мумкин. Дифтериянинг асоратлари. Аксарият ҳолларда учрайдиган дифтериянинг асорати юрак-томир системасининг зарарланиши бўлиб, у миокардит тарзида кечади ва кўпинча токсик дифтерияда кузатилади. Юрак фаолиятининг бузилишида вегетатив асаб системаси ишининг бузилиши ҳам аҳамиятига эга. Бу асоратнинг диагностикасида касалликнинг клиник манзарасидан ташқари ЭКГ натижалари ҳам ёдам беради. Дифтерияда учрайдиган асоратлардан яна бири полирадикуло неритдир. Бунда пай рефлексларининг пасайиши ёки бутунлай юқолиши, тери сезувчанлигининг ўзгариши, мушакларнинг фалажла-ниши ва ҳаракатнинг сусайиши кузатилади. Дифтерияда буйракнинг зарар-ланиши нефроз тарзда кечади. Бунда беморда буйрак касаллигининг асосий белгилари пайдо бўлади ва касаллик ўтиб кетгач, улар ҳам изсиз йўқолади. Ташҳиси. Кейинги пайтларда дифтериянинг кам учраши ва унинг клиник манзарасида баъзи ўзгаришлар бўлиши туфайли унинг ташҳиси бироз қийинлашади. Шунга қарамай, изчиллик билан тўпланган касаллик турихи, эпидемиологик вазият ва дифтериянинг асосий клиник белгилари унинг ташҳисининг куйишига имон беради. Ҳар бир ташҳис бактериологик йўл билан асосланиши шарт. Давоси. Дифтерияни даволашда кун тартиби, пархез, парвариш, катта аҳамиятга эга. Лекин, асосий даволаш усули дифтерияга қарши антитоксик зардобни қўллашдир. Касалликни даволашда унинг турига, оғирлик даражасига ва қайси босқичда эканлигига катта эътибор бериш зарур.

Касалликнинг дастлабки кунларида томоқ, ҳалқум ва ҳиқилдоқда ўткир яллиғланиш аломатлари борлиги туфайли беморга фақат суюқ овқат бериш керак. Кейинчалик боланинг ёшига қараб, овқат ўлчамини кенгайтириб бориш мумкин. Беморнинг аҳволи жуда оғир бўлиб, ютиши бузилган бўлса, уни зонд орқали овқатлантириш керак. Агар беморда миокардит аломатлари бўлса, уни қимирлатмай, ётқизиб қўйган маъқул. Юқорида айтилганидек, дифтериянинг асосий давоси унга қарши зардобни қуллашдир. Зардобни қанчалик барвақт (касалликнинг дастлабки кунларида) қўлланса, унинг фойдаси шунчалик яхши бўлади. Шунга қарамай, касалликнинг ўта оғир турларида (гипертоксик ва гемморагик тури) ҳаттоки 1-2 кунларда ишлатиладиган зардоб ҳам етарли натижа бермаслиги ва касаллик ўлим билан тугаши мумкин. Зардоб оқсил модда бўлгани учун бемор организмида аллергияга ёки анафилаксияга олиб келиши мумкин. Шунинг учун уни юборишдан олдин бемор организмининг зардобга сезувчанлигини аниқлаш зарур. Бунинг учун 1:100 нисбатда суюлтирилади ва ундан 0,1 мл билакнинг кафт юзасига, тери орасига юборилади ва 20 дақиқа давомида кузатилади. Агар папула (терининг бўритиши) диаметри 0,9 см дан кам бўлмай, унинг атрофида терининг қизариши унчалик кўп бўлмаса, синама салъбий ҳисобланади. Шунда 0,1 мл суюлтирилмаган зардоб тери остига юборилади. Борди-ю, бунинг ҳам натижаси салъбий бўлса, 30-60 дақиқадан сўнг зардобнинг керакли миқдори юборилади. Беморларга зардоб Безретко усули бўйича, бўлиб-бўлиб юборилади. Касалликнинг маҳаллий турларида зардобни 1 кунда бир марта юбориш кифоя, лекин оғир турларида зардобни кун давомида қайта юбориш ва бир неча кун давомида қўллашда тўғри келади. Агар юрак фаолияти бузилган бўлса, юрак гликозидлари (масалан, строфантиннинг 0,05% ли эритмаси, 0,1-0,3 мл миқдорида 20% ли глюкоза эритмаси билан вена томирига юборилади), витамин С ва В гуруҳи витаминлари қўлланилади. Беморда заҳарланиш аломатлари кучли бўлганда

эса гемодез, риоплиглюкон, қон зардоби ва бошқалар (5-10 мл миқдорда ҳар кг вазнга) тавсия этилади. Болада нафаснинг қийинлашиши ва крупнинг белгилари бўлса, нафас йўлларининг кенгайтиришнинг умумий усуллари (кислород бериш, оёқларни иссиқ сувга солиш, буғли ингляция қилиш, болани тинчлантирадиган дорилар бром, белладопа, лиминол ва бошқаларни) қўллаш зарур. Бу усуллар фойда бермаганда, трахеостония қилинади. Беморларда полирадикулон неврит ивожланганда уларга стрихмин, витамин В, диабазон, прозерин каби дорилар (унинг ёшига қараб) тавсия қилинади. Кейинчалик эса даволаш гимнастикаси, физиолотеапия муолажаларини ўтказиш мумкин. Бактериологик текширишнинг 2 марта салъбий жавоби келгандан сўнгина беморларга касалхонадан кетишга рўхсат берилади. Дифтерия таёқчаларини ташиб юрувчиларни даволаш. Юқорида айтилгандек, бактерия ташиб юриш ҳусусияти кўпинча нимжон болаларда учрайди. Шунинг учун уни даволашда бола организмнинг чидамини ошириш катта аҳамиятга эга. Бу мақсадда уларни чиниқтириш, тоза ҳаводан кўпроқ юриш, тўғри овқатлантириш ва томоқ-бурун йўлларининг сурункали касалликларини даволаш зарур. Дифтерия таёқчасини токсиген турлари қайта текширишда яна аниқланса, бу бактерия ташувчиларни антибиотиклар билан даволаш керак. Бунинг учун боланинг ёшига қараб, 7 кун давомида титроциклин берилади. Эритромицинни кунига 3-4 маҳал берилади (унинг кунлик дозаси 2 ёшгача 200000 Б, 2-3 ёшда 300000 Б, 4-7 шда 400000 Б, 8-12 ёшда 600000 Б ва 12 ёшдан ошганда 800000 Б). ПРОФИЛАКТИКАСИ Касалликни олдини олишда дифтерия ташҳисини ўз вақтида тўғи қўйиш, бемор болаларни соғломларидан ажратиш, эпидемияга қарши маҳаллий ва умумий тадбирларини куриш катта аҳамиятга эга.

Лекин дифтеиянинг асосий профилактикаси – аҳолини дифтерияга қарши эмлаш, кўкйўтал ва қоқшол касаллигига қарши вакциналар билан биргаликда ўтказилади (АКДС вакцина). Эмлаш бола 2 ойлик бўлганидан бошланади ва 3 маротаба 0,5 мл миқдорида мушак орасига юборилади, эмлашлар орасидаги вақт 40-45 кунлардан кам бўлмаслиги керак. Биринчи марта қайта эмлаш (ревакцинация) вакцинацияда 1,1/2 йилдан сўнг 0,5 мл миқдорда вакцина юбориш йўли билан бир марта қилинади: 2- ва 3- қайта эмлаш 6 ва 11 ёшда (0,5 мл дозада АДС-М-анатоксин билан) ўтказилади. АКДС вакцинаси юборилгандан сўнг баъзан ҳароратнинг бироз кўтарилиши, холсизлик, вакцина юборилган жойнинг бироз қизариши ва шишиши кузатилади. Бу кўкйўтал қисми туфайли келиб чиқади.

Похожие

Катта ёшдаги болалар касалликлари. Нафас органлари касалликлари

Нафас олиш органлари тизими

Бош миянинг қон томир касалликлари

Овқат ҳазм қилиш органлари касалликлари

Нафас йўллари касалликлари ва бронхиал астма патофизиологияси ва фармакотерапияси