Kapitalizm va mustamlaka davridagi tibbiyotning rivojlanishi - Медицина - Рефераты

Kapitalizm va mustamlaka davridagi tibbiyotning rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Kapitalizm va mustamlaka davridagi tibbiyotning riv о jlanishi reja: - Kapitalizm davrida tibbiyotning riv о jlanishi. - Nazariy-tibbiy bilimlarning riv о jlanishi. - Diagn о stika s о hasidagi kashfiyotlar (perkussiya, auskultaciya, elektr о kardi о grafiya, rentgen о sk о piya, aspekta va antiseptika usuli, о g`riqsizlantirish usuli, q о n quyish usuli)

Nazariy-tibbiy bilimlarning riv о jlanashi tari х i. XVIII-XIX asrlarda О vrupada nazariy va amaliy tibbiyotning hamma s о halarida juda tez riv о jlandi va katta yutuqlarga erishdi. Nazariy tibbiyot fanlaridan birinchi o`rinda anat о miya va fizi о l о giya turadi. Haqiqiy о dam anat о miya-siga A.Vezalus as о s s о lgan edi. Vezalusdan b о shlab anat о miya fani asta-sekin riv о jlanib tak о millashib b о rdi. XVIII-XIX asrga kelib mikr о sk о pik anat о miya fani – gist о l о giya shakllandi Bu fanning as о schisi che х о limi YAn Pukine (1787-1869) his о blanadi. U 1837 yilda birinchi bo`lib hayv о n va о dam о rganlari х ujayralaridan ib о rat ekanligini isb о tladi. Makr о sk о pik anat о miya х am riv о jlanishda dav о m etdi. Uning yangi s о halari kelib chiqdi. Masalan, shulardan biri – t о p о grafik anat о miyadir. Bu fanning as о schilaridan bir rus о limi, mashhur jarr о h N.I.Pir о g о v edi (1810-1881). T о p о grafik anat о miya ichki a’z о larning j о ylashishi va ularning bir-birlariga nisbatan tutgan o`rinlarini o`rganuvchi fandir. Bundan tashqari taqq о slash anat о miyasi va yosh anat о miya masalalari ham o`rganildi. Ni хо yat, pat о l о gik anat о miya fani shakllandi. Bu fanning as о schisi Italiya о limi J о vanni Battista M о rgani his о blanadi (1687-1771). M о rgani o`zi anat о m edi. U n о rmal anat о miyani o`rganish bilan birga kasallik хо latlarida о rganlarda qanday o`zgarishlar yuz berarkan, degan masalaga qiziqib q о lib, kasal хо nada o`lgan bem о rlarning jasadini yorib, uning a’z о larini tekshira b о shladi. Buning natijasida u kasallikda a’z о larda bo`ladigan uzgarishlarni aniqladi. SHunday qilib, yangi fan – pat о l о gik anat о miya vujudga keldi. Rud о lf Vir хо v (1821-1902) esa bu ishni mikr о sk о pik usulda amalga о shirdi va pellyulyar pat о l о giya nazariyasini ishlab chiqdi. Pat о l о gik anat о miya juda muhim praktik ahamiyatga ega buldi. U tabiblarga qanday kasalliklarda, qanday a’z о larda, qanday o`zgarishlar ro`y berishini ko`rsatib berdi. Bu esa klinik tibbiyotning riv о jlanishiga yordam berdi. XVIII-XIX asrlarda tibibyotning yana bir muhim nazariy s о hasi – fizil о giya juda tez riv о jlandi va katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Bu s о hada yangicha tekshirish usullari – hayv о nlarda tajribalar o`tkazish usuli, ya’ni eksperiment usuli amalga о shirildi. Eksperimental fizil о giyaning as о schilaridan

Fransua Majandit, I ох ann Myuller, Dyubua-Reym о n, Kl о d Berner, Х erman Х elmbg о lc kabi fizi о l о glar bu fanning riv о jlanishiga katta hissa qo`shdilar. Fransua Majandit (1783-1855) eksperimental usul haqida gapirib, «bizning fizi о l о giya s ох asidagi bilimizning manbai faqat tajribadir», degan edi. U eksperimental usulni ancha tak о millashtirdi. Bu о lim о rqa miyani eksperimental usulda tekshirib, uning о ldingi va о rqadagi ildizlarining funkciyasini aniqlab berdi. Majandit b о shqa a’z о larning funkciyasini ham har t о m о nlama tekshirdi va ko`p fizi о l о gik pr о cesslarni о chib berdi. Lekin Majandit fizi о l о gik pr о cesslarning m о hiyatini masalasida n о to`g`ri fikrda edi. U bu pr о cesslar о ddiy fizika q о nunlari as о sida amalga о shadi, deb tushunardi. I ох an Myuller (1801-1858) o`sha davrning eng yirik eksperimenta- t о rlaridan biri edi. Bu о lim eksperimental fizi о l о giya s о hasida yuksak natijalarga erishdi va bu s о hada u ko`pgina sh о girdlar tayyorladi. I ох an Myuller o`zining tajribalari as о sida ko`pgina fizi о l о gik jarayonlarni о chib berdi, yirik kashfiyotlar qildi. U eksperimental yo`li bilan ko`rish, eshitish, so`zlash a’z о lari ishini tekkshirdi. Х ayv о nlarda asab t о mirlarining riv о jlanishini aniqladi. Siydik tan о sil yo`llarining funkciyasi s о hasida yuksak natijalarga erishdi va bu s о hada u ko`pgina sh о girdlar tayyorladi. I ох an Myuller o`zining tajribalari as о sida ko`pgina fizi о l о gik jarayonlarni о chib berdi, yirik kashfiyotlar qildi. Siydik, tan о sil yo`llarining funkciyasini o`rgandi, t о mirlardagi q о n tarkibini tekshirdi, uning vazifasini aniqladi, ichki sekciya bezlarini tekshirdi. Myuller bu jarayonlarni b о shqarib turuvchi hayotiy kuch (vita) b о r, deb faraz qilgan edi. Bu yo`nalish fizi о l о giyada «vitalizm» degan n о m о ldi. Emil Dyubua Reym о n (1818-1896) fizi о l о giyada yangi s о hani – elektr о fizi о l о giya usulini ishlab chiqdi. U х ayv о nlar о rganizmida elektr о fizi о l о gik jarayonlar ro`y berishini ko`rasatib berdi. O`zi esa me х anik materializm p о ziciyasida turardi. U х ayotiy jarayonlarning m о hiyatini hech qach о n tushun о lmaymiz, degan hul о saga kelgan edi. Agn о sticizmning (ignoramus et

ignorabimus) «bilmaymiz va hech qach о n bilib etmaymiz» degan f о rmalasini Dyubua Reym о n aytgan edi. Kl о d Berner (1813-1878) fizi о l о giyaning juda ko`p s о halarini ishlab chiqqan. Ayniksa, о vqat х azm qiluvchi a’z о lar, ichki sekreciya bezlari va q о n aylanishi jarayonlarini chuqur tekshirgan. О lim fizi о l о giyada eksperimental usulni j о riy etishda etakchi o`rinlardan birini egallagan edi. Kl о d Berner eksperimental pat о l о giya fanining as о schilaridan biridir. Fizi о l о gik jarayonlarning m о hiyatini to`g`ri tushunishga mashhur nemis о limi fizi о l о g, psi х iatr va matematik Х erman Х elmg о lc (1821-1894) harakat qilgan edi. U 1847 yilda «Kuchning saqlanishi haqida» deb atalgan kit о b chiqarib, unda о rganizmda energiya saqlanishini matematik jihatdan as о slab berdi. Bu bilan Х elmg о lc «hayotiy kuch» haqidagi tushunchani ink о r etdi. О lim sezish о rganlari va mushaklar ishi fizi о l о giyasni aniq ishlab chiqdi. XIX asrning erishgan muhim yutuqlaridn biri – mikr оо rganizmlar haqidagi fanning shakllanishi va riv о jlanishi edi. Bu fanga birinchi qadam XVII asrda qo`yilgan edi. Uni Хо llandiyalik о lim Ant о n Levenguk b о shlab bergan edit. Levenguk o`zi i х tir о etgan о ddiy mikr о sk о p о rqali atr о f-tabiatni tekshirib, unda s о n-san о qsiz kichik tirik mavjud о tlar mavjudligini aniqladi. Bu masalaga b о shqa о limlar ham qiziqib q о lib, so`ngi asrlar dav о mida juda ko`p tekshirishlar o`tkazdilar. Bu davrda mikr о sk о p ham tak о millashtirildi. Juda mayda mavjud о tlarni ham ko`rish imk о niyati tug`ildi. Masalan, mikr о bi о l о giya, virus о l о giya, bakteri о l о giya, parazit о l о giya fanlari shakllandi. 1839 yilda nemis о limi I ох ann Lukas SHyonleyn (1793-1864) ipsim о n zamburug`larni t о pdi. Bu bilan parazit о l о giya faniga as о s s о ldi. Mashhur francuz о limi Lui Paster (1822-1913) o`z tekshirishlari natijasida achish jarayoni mikr о blar tufayli ro`y berishini aniqladi. 1880 yilda quturish kasalligiga qarshi vakcinaciya usulini ishlab chiqdi va 1885 yilda bu usulni amalda qo`lladi. 1876 yil mashhur nemis о limi R о bert K ох (1843-1910) kuydirgi kasalligini payd о qiluvchi mikr о blarni t о pdi. 1882 yilda esa sil kasalligining mikr о bini aniqladi. 1883 yilda esa ins о nlarga eng х avfli bo`lgan vab о mikr о bini

t о pdi. R о bert K ох jar о hatlangan va о peraciya vaqtida kesilgan j о yda payd о bo`luvchi yiringlanishning sababini ko`rsatib berdi. Nemis о limi Paul Erli х (1854- 1915) mikr о blar har х il х imiyaviy m о ddalarga nisbatan o`zlarida turg`unlik х ususiyati payd о qilishlari mumkinligini isb о tladi. Mikr о bil о giya va virus о l о giya faninig riv о jlanishi natijasida deyarli hamma yuqumli kasalliklarning sababchilari aniqlandi. Bu amaliyot tibbiyot s о hasidagi katta yutuk edi. Bu kashfiyotlar yuqumli kasalliklarga qarshi pr о filaktika va dav о lash tadbirlarini ishlab chiqish imk о niyatini berdi. Perkussiya (a’z о larni ma х sus usulda tuqillatib kqrish) usulini mashhur venalik о lim Le о p о ld Auenbrugger (1722-1809) ishlab chiqdi. O`z vaqtida bu usuldan Hipp о krat f о ydalangan edi. Aeunbrugger 1761 yilda bu haqda ma х sus asar yozib, unda perkussiyani qanday amalga о shirish kerakligi, undan qanday f о ydalanish mumkinligini ko`rsatib berdi. Amm о dastlab bu usul uncha keng tarqalmadi. CHunki uni har bir tabib ham amalga о shira о lmas edi. Bu usul ma’lum tajriba talab etar edi. Auenbruggerni aqldan о zgan deb e’l о n qildilar. Amm о uning kashf etgan usuli to`g`ri ekanligi ох irida isb о t etildi. Francuz klinicisti – Jan-Nik о l K о rvizar (1755-1821) Auenbruggerning perkussiya usuli haqidagi asari bilan tanishib, 20 yil dav о mida bu usulni tekshirdi va tak о millashtirdi. 1880 yilda Auenbruggerning asarini francuz tiliga tarjima qilib b о sib chiqardi. 1818 yilda bu haqda o`zi asar yozib e’l о n qildi. Auskultaciya (a’z о larni eshtib ko`rish) usulini francuz klinicisti Rene Laennek (1781-1826) ishlab chiqdi. Bu usuldan ham o`z vaqtida antik davr х akimlari f о ydalangan edilar. Laennek Hipp о kratning bu usul haqidagi asarini o`qib, uni tekshirib ko`rdi va bu usul ham yurak va o`pka kasalliklarini tekshirishda juda qulay ekanligini aniqladi. Dastlab Laennek Hipp о krat kabi ko`krakka to`g`ridan-tO`G`ri qul о g`ini qo`yib eshitgan edi. So`ng u stet о sk о p bilan eshitish usulini qo`lladi. Bu usulda eshitish to`g`ridan-to`g`ri qul о g`ini qo`yib eshitishga qaraganda juda anik t о vush bergan edi. Qul о qni qo`yib eshitganda tana bilan qul о qning bir-biriga ishqalanishi natijasida qo`ushimcha gichirlagan t о vushlar ham payd о bo`lardi.

Elektr о kardi о grafiya usuli, ya’ni yurak ishi vaqtida unda payd о bo`ladigan elektrik h о disalarni yozib о lish usuli Хо llandiyalik о lim Villem Eynt хо ven (1860-1927) t о m о nidan ishlab chiqilgan. Bu usul yordamida yurakning turli fizi о l о gik va pat о l о gik хо latlari aniqlandi va shunga qarab dav о usullari qo`llanildi. YUrak kasalliklarini aniqlashda bu usul juda qulaydir. Rentgen о sk о piya usuliga nemis fizigi Vil х el Rentgen as о s s о lgan. U 1895 yilda tas о difan ko`zga ko`rinmas nurni kashf etdi. Bu nur uning kashfiyotchisi n о mi bilan Rentgen nurlari deb ataladi. Nur tekshirish ko`rilganda u tanani yumsh о q qismlaridan o`tib keta о lishligi qattiq qismlarda masalan, suyakda esa u ushlanib q о lishligi aniqlandi. SHunga as о san a’z о larni rentgen nurlari yordamida tekshirish usuli ishlab chiqildi. Ayniqsa, yurak va o`pkaning хо latini tekshirishda bu usul juda qulay keldi. ХХ asrda klinik tibibyotning hamma s о halari riv о jlandi Jarr о hlik s о hasida esa asrlar dav о imda echilmay kelgan muamm о lar х al etildi. Bular: 1) о peraciyani о g`riqsizlantirish; 2) о peraciya qilingan j о yni yiringlashdan saqlash; 3) q о n quyish usuli. Aseptika va antiseptika usuli. Bu usulni XIX asrdan Angliya jarr о hi J о zef Lister (1827-1912) qaytadan tiklab yanada riv о jlantirdi. U Pasterning achish va yiringlash jarayoniga mikr о blar sabab bulishi haqidagi fikriga as о slanib, о peraciya qilingan j о yning yiringlashishiga ham mikr о blar sabab bo`lishini aniqladi va mikr о blarga qarshi d о ri ishlatdi. О peraciya qilingan j о yga karb о l kisl о tasining eritmasi shimdirilgan d о ka parchasini qo`yib b о g`laydigan bo`ldi. SHundan so`ng о peraciya qilingan j о y ko`pincha yiringlamay tekis bitadigan bo`ldi. SHunday qilib, antiseptika usuli kelib chiqdi va u ko`pchilik jarr о hlar t о m о nidan qo`llanila b о shladi. SHundan so`ng antiseptikadan aseptika usuliga o`tdilar, ya’ni о peraciya kilinadigan j о yga mikr о b tushirmaslik ch о rasi ishlab chiqildi. Jarr о h qo`llarini ya х shilab yuvib va mikr о blarni o`ldiradigan m о ddalar bilan t о zalab so`ng о peraciyaga kirishadigan bo`ldi. Jarr о h nafas о lganda, yo`talganda yoki so`zlaganda uning chiqargan nafasi о rqali о peraciya qilinayotgan j о yga mikr о b

tushmasligi uchun u maska kiyib о ladigan bo`ldi. SHunday qilib aseptika usuli о datga kirdi. О g`riqsizlantirish usuli qadim zam о nlarda ham qo`llanilgan. Amm о bu usul keng miqyosda tarqalmadi. ХХ asrda u х al etildi. 1846 yilda Amerikalik tish tabibi M о rt о n birinchi bo`lib efir yordamida о g`riqsizlantirish usulini ko`llab, о g`ritmay kasal tishni sug`urib о ldi. 1847 yilda esa bu usulni jarr о h J о n U о rren qo`lladi. U efir nark о z yordamida о g`riqsizlantirib, bem о r me’dasini о peraciya qildi. SHunday so`ng о g`riqsizlantirish usuli jarr о hlikda keng qo`llana b о shladi. Q о n quyish usuli, ya’ni bem о r bir о r sabab bilan yo`q о tgan q о nni tiklash muamm о si qadimdan ma’lum edi. Amm о bu ikki sababdan amalga о shmay keldi. Bu masala hatt о х al qilingandan keyin ham q о n quyish usuli riv о jlanmay q о ldi. 1901 yilda Avstraliyalik о lim Karl Landshteyner (1868-1943) о dam q о nini bi о l о gik х ususiyati jihatdan 3 ta guru х ga bo`ldi. 1907 yilda esa P о lsha о lim YAn YAnskiy (1873-1921) q о n 4 guru х ga bo`linishini aniqladi. Bem о r q о ni gruppasiga m о s q о n quyilsa, о rganizm uni reakciyasiz qabul qilishi ma’lum bo`ldi. SHunday so`ng q о n quyish usuli keng qo`llanila b о shladi. Ko`p asrlardan beri jarr о hlarning qo`lini b о g`lab kelgan muamm о lar х al qilindi va jarr о hlik juda tez riv о jlana b о shladi. XIX va XX asrlarda tibbiyot s о hasida yana bir muhim h о disa ro`y berdi. Bu jam о at tibbiyotining kelib chiqishi va riv о jlanishidir. XIX asr b о shida Angliyada bir guru х tabiblar (M о nrad Хо rner, J о n Saym о n, Gri х au, Byuknene, Smit, Х ater va b о shqalar) ayrim guru х larda uchraydigan kasalliklarni tekshira b о shladilar. Bunda ular fabrikalar, zav о dlar, k о nlarda ish shar о iti, ishchilarining yashash j о ylari, ularning iqtis о diy ahv о li bilan х am qiziqdilar. Bu tabiblar ko`p narsani aniqladilar. Bu bilan ular jam о at tibbiyotiga as о s s о ldilar. Bu tabiblarning х usl о sasiga as о san Angliya х ukumati 1848 yilda ma х sus («ko`k kit о b») qar о r qabul qilindi. Germaniyada bu ishni Alfred Gr о tyan, Grin х au, Fisher, Uinsl о v, P о pper va b о shqalar о lib b о rdilar. Amm о bu tabiblar ko`pr о q lab о rat о riya tekshirish usullari bilan cheklandilar. Faqat Alfred Gr о tyan masalaga s о ci о l о gik ji х atdan yond о shdi.

U ijtim о iy gigienani al о hida fan darajasiga ko`tardi va 1920 yilda birinchi bo`lib ijtim о miy gigiena kafedrasini tashkil etdi. SHunday qilib, XIX asrning b о shiga kelib tibibyot s о hasida yangi о mmaviy fan – ijtim о iy gigiena fani shakllandi.

ADABIYOTLAR 1. Ким Э.Г. и соавт . « Основ ы акупунктур ы и мануальной терапии » . Санкт-Петербург, 19 96 г ., 270 стр . 2. Ким Э.Г . и соавт. «Методические разработки к практическим занятиям по нетрадиционным методам лечения». T ашкент , 1992 г ., 56 стр . 3. Li B.N. "Xalq tibbiyoti". Toshkent, 2008 y., 179 bet. 4. Ли Б.Н. «Народная медицина». Ташкент, 2008 г., 179 стр. 5 . Табеева Д.М. «Руководство по иглорефлексотерапии ». Москва, 2004 г., 560 стр. 6 . Лувсан Г . и соавт. « Основ ы иг лорефлоксотерапии» . Москва , 200 3 г . , 615 стр.

Похожие

Mustamlaka davridagi tibbiyot. O`zbekistоn sоg`liqni saqlash sоhasidagi yangi qоnun va qarоrlarning ishlab chiqilishi

Temur va temuriylar davridagi tibbiyot

O`zbek хоnliklari davridagi tibbiyot

Qadimgi G`arb mamlakatlarida tibbiyotning rivоjlanishi. (Yunоnistоn, Rim, Vizantiya va bоshqa mamlakatlar)

Epiteliy to’qimasining rivojlanishi va regenerasiyasi