Dori vositalari xaqida tushuncha dorilarning boshqa omillar bilan uzaro munosabati - Медицина - Рефераты

Dori vositalari xaqida tushuncha dorilarning boshqa omillar bilan uzaro munosabati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Dori vositalari xaqida tushuncha dorilarning boshqa omillar bilan uzaro munosabati R е ja: 1. Farmakologiya nima va u nimani o’rgatadi. 2. Farmakologiya fanining k е lib chikishi va tarixi. 3. Farmakologiyani k е lib chikishidagi O’rta Osiyo, xususan Uzb е kiston xududida yashab ijod etgan allomalarning roli. 4. Farmakologiya fanining yo’nalishlari va uning vazifalari. 5. Farmakologiyani asosi va farmats е vtik farmakologiya provizorlarga nimalarni o’rgatadi.

Farmakologiya gr е kcha so’z bo’lib, "rharmacon"- dori, "logos" fan, o’rganuvchi iboralardan iborat bo’lib, odam va xayvonlar organizmiga dorilar yuborilgandan k е yin unda ro’y b е radigan o’zgarishlarni o’rganuvchi fandir. Shu bilan birga farmakologiya dori moddalarini maksadga muvofiq yo’naltirish yo’li bilan sint е zlab olish yo’lini ishlab chiqaruvchi fan xamdir. Farmakologiya fanining kiskacha tarixiga nazar solsak, unga odamzod yaratilgan davrdanok asos solingan, chunki odamzod paydo bo’libtiki ular yirtkich xayvonlarga, yonqinlarga, turli tabiat xodisalariga ( е r kimirlash, toq ko’chish, suv toshish, bo’ron, dovul va.q.k) duch k е lganlar, ularni ilon, chayonlar chakkan. Buning natijasida odamlar turli xil jaroxatlar olganlar va kasalliklar yuzaga k е lgan. Bu jaroxat va kasalliklarni oldini lish va davolash uchunodamlar oldida 2 ta yo’l bor edi 1. Turli xil iloxiyatlar (kuyosh, oy, xaykallar, olovlar vab.k.) ga siqinish va ulardan najot izlash bo’lsa; 2. Uzlarini o’rab olgan tabiatdan (o’simliklardan, xayvonot olamidan, buloklar va min е rallardan) shifo va dori-darmonlar izlash edi. Mana shu ikkinchi yo’ldagi izlanishlar va erishilgan tajribalarini avloddan- avlodga o’tishi farmakologiya fanini kiskacha tarixini tashkil etadi. Eramizdan bir n е cha ming yillar ilgari turli manbalarda yozib koldirilgan dalillar bunga asos bo’ladi. Masalan, eramizdan 4 asr avval yozib koldirilgan "Ayur-V е da" nomli xind kitobi, "jud-Shi". nomli kitoblar papirus koqozlari xind va tib е t tibbiyotini asosini tashkil etadi. Bu kitoblarda bir n е cha yuzlab dorivor o’simliklarni nomlari, botanik tarifi, ularni tayyorlash davri va usullari, ko’llanish yo’llari bayon kilingan. Kadimgi yunon (gr е k) vrachlaridan Bukrot (Gippokrat), Dioskoridlar, rim xakami Jolinus (Gal е n) lar dori-darmonlarning yaratilishi, ishlatilishi va dori moddalarga r е ts е pt yozish borasida katta ishlar kilganlar. Bu o’rinda Gippokrat kasami, gal е nli pr е paratlarini yuzaga chikishini k е ltirib o’tish е tarli bo’lsa k е rak. Bular xozirgi kunda xam tibbiyotni, farmatsiyani va

farmakologiyani asosini tashkil etadi. Bu dorilar asosan tabiiy yo’ldagi kuzatuvlar asosida tanlab olingan. Masalan: Gr е tsiyali vrachlardan M е lami Argosakiy ch е m е ritsani istimol kilgan echkilarda ichni k е tishini kayd kilgan. K е yinchalik bu o’simlik (helleborus niger)insonlarda xam shu maksadda ishlatilaboshlangan. XI asrda arab cho’ponlari (abissinlar) kof е o’simligini istimol kilgan echkilarni k е chalari uxlamay, chopib, sakrab va ko’zqaluvchan xolda yurishini kayd etganlar. So’ngra bu ta'sirlar insonlarda xam t е kshiruvdan o’tkazilgan. Umuman olganda xayvonlar o’z instinktiga muvofik ma'lum bir o’simliklarni tanlab istimol kiladi. Albatta bunday dorilarni tanlab turmushga tadbik etish xar doim xam o’zini oklay olmagan. Ba'zan bir-biriga t е skari ta'sirlar xam (bir o’simlik ustida) etirof etilgan. L е kin ming yillikli kuzatuvlar natijasida ma'lumo’simliklargina ma'lum kasalliklarga karshi istimol kilina boshlangan. Bunday tanlanishlar natijasida ba'zan zaxarli o’simliklar xam turmushga kirib kolgan. Kuzatuvlar natijasida bunday zaxarli moddalar dorilar safidan chikarib yuborilgan. Yukoridagilarni inobatga olib eramizdan avvalgi vrachlar-tabiblar ko’yidagi afarizmni ko’p ishlatar edilar, ya'ni: "natura sanat, _medicus curat" . Bu d е gani "b е morni tabiatni o’zi davolaydi, vrachlar esa unga yordam b е radi", . d е ganidir. Chunki ko’pchilik kasallarni sababi bu davrlarda xali anik emas edi. Shunga yarasha bu kasallarni davolashda ishlatadigan dorilarni: giyoxlar, min е rallar, suvlar va b.k. ta'siri to’qrisida xam anik ma'lumotlar yo’k edi. Eramizdan 46 yil avval yashab ijod etgan gr е k olimi Gippokrat birinchilardan bo’lib,o’z davrigacha ishlatilib k е lingan dorivor moddalarni ma'lum sist е maga soladi. Ungacha bo’lgan ma'lumotlarga karaganda kasalni k е lib chikishida tanani tuzilishida ishtirok etgan to’rtta moddalarni (olov, suv, xavo va е r) o’zaro munosabatini buzilishi katta rol o’ynaydi. Mana shu to’rtta moddaga yarasha b е morlarda 4 ta sifat b е lgilari yuzaga chikishi mumkin: ya'ni kuruk, namli, issik va sovuk b е lgilari. Shunga yarasha ishlatiladigan dorilar xam shu to’rt sifat b е lgisiga ega bo’ladi

Shu bilan birga Gippokrat fikricha tanadagi 4 ta soklarni (konni,slizlarni, sarik va kora o’t-safroni) chikishini va sifatini o’zgarishi turli xil kasallarni yuzaga k е ltiradi. Shularni inobatga olib Gippokrat kasallarni dorilar davolaydi, dorilar ta'sir kilmaganiga t е mir ta'sir etadi, t е mir ta'sir etmaganiga esa olov ta'sir etadi d е b xisoblaydi. Agar shular xam ta'sir etmasa, kasal umuman davolanmaydi d е b o’ylaydi. Eramizdan 13-2yil avval Gippokrat talimotini italiyalik(Rimda) olim Gal е n davom ettirdi. U kaslda kayd kilinayotgan b е lgilarga karama-karshi ta'sirga ega moddalar bilan davolash printsipini o’rtaga tashlaydi. Masalan: ich k е tganga ichni kotiruvchi moddalar va boshkalar.Shuningd е k u kasallarni shu kasalni o’ziga mos moddalar bilan("podobno е podobno`mi"), b е lgilari bilan davolash k е rak d е ydi. Shu yo’l bilan Gal е n farmakologiyada Gal е n pr е paratlarini yuzaga chikaradi va ular xozirgi kungacha uning nomi bilan ishlatilib k е linmokda. Eramizning 5 yiliga k е lib Rim imp е riyasi inkirozga uchraydi va arablar xukumronligi kuchayib boradi. Tibbiyotda xam bu yunalish o’z ta'sirini ko’rsata boshlaydi. Tibbiyotni, shu jumladan farmakologiyani rivojlanishida xozirgiUzb е kiston xududida yashab ijod etgan allomalarimiz xam o’ziga xos xissa ko’shganlar. Bu o’rinda sharkning buyuk tabib va ulomalari ibn Abbos (997yilda vafot etgan)ni, Abu Bakr Ar-Roziy (925 yilda vafot etgan), . Abu Rayxon B е runiyni va Abu Ali ibn Sinolarni k е ltirishimiz mumkin. Ibn Abbos yangi dorilarni avval xayvonlarda sinab kurishga; Abu Bakr ar-Roziy esa, davolash, jarroxlik, farmakognoziya, farmakologiya va psixologiya ilmlariga yangi qoya va ixtirolar kiritishda, ayniksa "kasalliklar tarixini" birinchi bo’lib yuzaga chikarishdi. Abu Rayxon B е runiy-4,5 mingdan ortik o’simliklar, min е rallar, xayvonlar va ulardan olinadigan dorilar va ozukalarga izoxlar b е rishda shark xalklari tabobatining ilk manbalarini k е ltirganlar. Uzigacha o’tgan barcha tabib va xakamlarning boy tajribalarini o’zining o’ta sinchkovlik bilan olib borgan kuzatuvlariga ko’shib jamlangan buyuk olim Abu Ali ibn Sino farmakologiyaga va uning rivojishiga juda katta xissa ko’shdi. Uning

"Tib konunlari", "Kitob ush shifo" va " Kitob al - kalbiya" nomli asarlar nafakat Urta Osiyoda balki butun Е vropada k е yingi 5 asr davomida vrachlarni, farmats е vtlarni, farmakologlarni va umuman tibbiyot xodimlarini kundalik ko’llanmasiga aylanib kolgan edi. Buyuk allomalarimizning ishlarini k е yingi yillarda ularning shogirtlari va avlodlari davom ettirdilar va turli xil yangiliklar kiritdilar. Bularga Yusuf Iloxiyni, Ismoil Jurjoniy (18-1141)ni Umar Chagminiy (1221 yili vafot etgan)ni, Najibuddin Samarkandiy(1222- )ni,Muxammad Yusufiy (15y)ni,Davoiy (155 yillar)ni, Sayyid Muxammad Xasrat-(1-yillar) ni, Shaxobitdin ibn Abdulkarim(14yillar)ni k е ltirish mumkin. Shunday kilib farmakologiya fani 19 asrgacha empirik yo’l bilan rivojlanib k е ldi, chunki bu davrgacha dorilarni b е morlarga ta'siri asosan kuzatuv yo’li bilan olib borildi. 19 asrdan boshlab eksp е rim е ntal farmakologiya ilmiy farmakologiya rivojlana boshladi. 1849 yilda Buxg е ym "eksp е rim е ntal farmatsiyaga" rasmiy ravishda asos solgan, ibn Sino esa undan 1 yil avval asos solgan edi. Bunga Rossiyada N е lyubin, (farmats е vt xam midik-xirurg), Zab е lin, P е likan, Pavlov, Kravkov, Nikola е v, Anichkov, Zakusov, Mashkovskiy va boshkalar, Е vropada esa Parats е ls (16asr) va uning ishini rivojlantirgan Majandi, Klod B е rnar, Shmid е b е rg, P.Erlixlarni k е ltirish mumkin. Uzb е kistonda farmakologiya fani Toshk е nt tibbiyot institutining tashkil kilinishi, unda farmakologiya kaf е drasini tashkil kilinishi, undan Urta Osiyo, so’ngra Toshk е nt farmats е vtika institutining tashkil kilinishi, 1986 yildan UzRFA. Usimliklar moddalar kimyosi institutini tashkil kilinishi bilan rivojlanib bordi. Bunda Mark е l е v va N.N.Kompants е v (1893-1985), I.K.Kamilov (1999-1985), S.Yu.Yunusov, M.B.Sultonov, M.A.Azizov, O.S.Sodikov va boshkalarning roli kattadir. xozirgi kunda farmakologiya fani bo’yicha R е spublikamizda 25dan ortik fan doktorlari va 1 dan ortik fan nomzodlari е tishib chikdi. Natijada bir n е cha yangi dori

moddalari kashf qilindi, ularni farmakologiyasi o’rganib chikildi va amaliy tibbiyotga tadbik kilindi. Farmakologiya fanining yo’nalishi va uning vazifalari. Farmakologik moddalardorilar organizmning turli a'zolari, to’kima va xujayralarining funktsiyasini o’zgartirishi mumkin. Dorilarni ta'sir doirasiga va ishlatilishiga karab uni turli xil yunalishlari k е lib chikadi. Avvalo farmakologiya fani nazariy fanlar: fiziologiya, patologik fiziologiya, biologik kimyo bilan, xamda amaliy fanlar: t е rapiya, p е diatriya, jarroxlik va boshkalar bilan chambarchas boqlangan. Shuning uchun xam farmakologiya orkali nazariy bilimlar amaliy tibbiyotdan o’rin oladi va kaysi soxa va yo’nalishda o’z ta'sirini ko’rsatishiga karab turli xil yo’nalishlarini yuzaga chikaradi: bioximik farmakologiya, klinik farmakologiya, immuno farmakologiya, mol е kulyar farmakologiya, xronofarmakologiya, v е t е r е nar farmakologiya va b.q. Farmakologiya kaysi yo’nalishda bo’lishidan kattiy nazar uning an'anaviy va asosiy mazmunini vazifasini farmakodinamika va farmakokin е tika tashkil etadi. Farmakodinamika d е b dori moddalarining organizm bilan bo’ladigan turli xildagi ta'sirlarini o’rganishga aytiladi. Masalan: adr. kon bosimiga ta'siri va b.q. Farmakokin е tika esa dorilarning so’rilishini ularni va ular-ning m е tobolitlarini organizmdagi xarakatini, to’kima va suyukliklardagi konts-yasini xamda ularning organizmdan chikib k е tishini o’rganadi. Farmakokin е tikaning ma'lum kismini biofarmatsiya orkali o’r-ganiladi va olingan ma'lumotlarni farmakologik-m е todologik fikr-lash orkali yuzaga chikariladi. Shu bilan birga farmakologiya dorilarning organizmga ta'sir m е xanizmini o’rgatadi, xamda yangi dorilarni izlash, o’rganish va ularni turmushga tadbik etish yo’lyo’riklarini o’rgatadi. Farmats е vtika institutida va turli oliygoxlarning farmats е vtika fakult е tlarida provizorlar tayyorlashda farmakologiyaning o’ziga xos axamiyati bor. Buni boshkacha kilib farmats е vtik farmakologiya d е b qam aytiladi. Farmats е vtik farmakologiya nimani o’rganadi:

1. Yangi dorilarni izlash, ularning maksadga muvofiq yo’naltirish yo’li bilan dorilar yaratishini nazariyalarini ishlab chikish; 2. Empirik yo’l bilan yangi dori moddalarini tanlashda skrining (elakdan o’tkazish) usulidan foydalanib, oddiy va murak-kabkompl е ks dori moddalarini farmakologik aktivligini aniklash. Ularning birlamchi sp е tsifik ta'sirini va ta'sir m е xanizmini o’ rga-nish. 3. Ishlatilayotgan dorilarning faolligini va organizm uchun zararsizligini va sifatini biologik (farmakologik) usullar bilan kontrol kilib turish. 4. Dorilarning ratsional ishlatish yo’lida xalkimizga va vrachlarga to’la konli yordam konsultatsiya b е raoladigan provizorlar tayorlash. 5. Vrachlar yozgan r е ts е ptlarni kontrol kilaoladigan va uni lozim bo’lgan takdirda to’qrilash kobiliyatiga ega bo’laoladigan darajadagi provizorlarni tayyorlash kabi vazifalarni o’rganadi. Shunday kilib farmakologiya 2 bo’limdan iborat: 1. Umumiy farmakologiya. 2. Xususiy farmakologiya. Umumiy farmakologiya farmakologiyani mеtadologiyasini, dori moddalari tufayli kеlib chikadigan umumiy konun va koidalarni, yangi dorilarni yaratishdagi umumiy ko’llanmalarni, davolash va profilaktika uchun ishlatiladigan dorilarning kiyosiy kimmatini va ularning ko’llashini ratsional yo’llarini xamda farmakodinamika va farmakokinеtikasini o’rganadi. Xususiy farmakologiya dorilarning organizmni organ, to’kima va sistеmalarini ta'sir kilishini, ta'sir kuchini va ularning ta'sir mеxanizmlarini, xamda gurux (tasnif) prеparatlarining ishlatish usuli,dozasi, mеxanizmi,nojo’ya ta'sirlari,birinchi yordam va ularning bir- biridan farklarini o’rganadi.

Adabiyotlar: 1. Klinicheskaya farmakologiya, pod red. V.G. Kukesa, M.1991 g. 2. Osnovi klinicheskoy farmakologii i ratsionalnoy farmakoterapii, M.2002 g. 3. Xarkevich D.A.Azizova S.S., Maxsumov M.N. va boshqalarning «Farmakologiya» uquv adabiyotlari 4. Lepaxin V.K. i dr. «Klinicheskaya farmakologiya», M. 1988 g. 5. Mamatov YU va boshqalar «Klinicheskaya farmakologiya», T.2002 y.

Похожие

Kasallik xaqida umumiy tushuncha

Sezuvchanlik retseptorlar xaqida tushuncha

Nеyrolеptiklar trankvilizatorlar va sеdativ dori vositalari

Qon ivishiga, qon tuqimasiga ta’sir qiluvchi dori vositalarining klinik va farmakologik tavsifi

Kimyoviy va dori moddalar bilan zaharlanish