Давлат миллий дори воситалари сиесати - Медицина - Рефераты

Давлат миллий дори воситалари сиесати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

209 KB

Давлат миллий дори воситалари с и есати Р е ж а 1. Кириш 2. Асосий Дори воситаларидан тўлиқ фойдаланилмаётир. 3. 1.2. Дори воситалари со ҳ асидаги давлат сиёсати Нима? 4. ДВ соҳасидаги давлат сиёсати жараёни 5. ДВ соҳасидаги давлат сиёсати жараёни изоҳи 6. ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини шакллантириш

КИРИШ 1975 йили Жахон со ғ лиқни сақлаш ассомблеяси ўзининг W НА 28.66-резалюциясида Жахон соғлиқни сақлаш ташкилотига (ЖССТ) давлат дори сиёсати формулаларини ишлаб чиқиб аъзо давлатларга тавсия қилишни илтимос қилди. Яна ЖССТ га асосий дори воситаларини ажратиб олиш стратегиясига ва соғлиқни сақлаш талабига қараб, сифатли ДВнинг сотиб олиш ҳамда фармацевтик дастурларнинг ҳар-хил элементлари бўйича ўқитиш ва тайёрлашга ёрдам беришни сўради. Бу резалюция кетидан ЖССТ ёрдамида давлатлар дори сиёсатининг ривожланиши бўйича катта воқеалар амалга ошди. Асосий дори воситаларини биринчи тахминий рўйхати 1977 йилда ЖССТ томонидан чоп этилди. Бир йил ўтгандан сўнг ЖССТ /ЮНИСЕФ Алма-Атада бўлиб ўтган асосий конференциясида бирламчи тиббиёт- санитар ёрдами бўйича дори воситаларининг дахиллиги (доступность) энг зарур саккиз элиментлардан бири деб аталди. 1979 йил ЖССТ томонидан асосий д.в.бўйича ҳаракат-ланадиган дастури тайёрланди. Найробитда 1985 йилдаги конференцияда йиғилган экспертлар дори воситаларини оқилона фойдаланиш бўйича фармацевтик шароитларни яхшилаш стратегиясига яна катта йўналиш очди. 1986 йили ЖССТ экспертлари Давлат дори сиёсати бўйича йиғилиш бўлиб ўтди ва унда аъзо давлатлар учун амалий тавсияномалар ишлаб чиқилди, ҳамда «Давлат дори сиёсатини тузиш тавсияномаси» номи билан чоп этилди. Чоп этилган мақоланинг аҳамияти бир неча бор исботланди. 1999 йил 150 та ЖССТ аъзоси «Асосий дори воситалар рўйхати» га эга бўлди. Њзбекистон Республикаси миллий дори сиёсати дастури 30 май 1999 йилда тасдиқланди. Бу дастур 7-бўлимдан иборат бўлиб 1- бўлим норматив –ҳуқуқий базани такомиллаштириш (соверинлол) 2 бўлим Дори воситаларини танлаш. 3-Аҳолини дори таъминоти 4-Двдан

оқилона фойдаланиш 5-ДВ нисбатан иқтисодий сиёсат. 6-Илмий текширув ишлари. Мониторинг ва баҳолаш. 7 Кадрлар сиёсати. 1.1. Асосий Дори воситаларидан тўлиқ фойдаланилмаётир. Соғлиқ фуқароларнинг асосий ҳақ-ҳуқуқларидан биридир. Асоий дори воситаларини ўз ичига олган тиббий санитар ёрдамларидан фойдаланишнинг осонлиги ана шундай хақ ҳуқуқларидан бири ҳисобланади. Агар дори –воситаларини иқтисодий арзон, лозим даражада сифатли, оқилона фойдаланишга яроқли бўлса, саломатлик билан боғлиқ қатор муаммоларни самарали, иқтисодий фойдали ҳал этиш имконини бериши мумкин, Љатор мамлакатларда Соғлиқни сақлаш бюджетининг каттагина қисмини шу мақсадларда сарфланади. Аммо дори воситаларнинг тиббий ва иқтисодий аҳамиятига қарамай уларнинг иқтисодий нархларининг баландлиги, лозим даражада сифатли эмаслиги, оқилона фойдаланиб бўлмаслиги боис кўпгина муаммолар пайдо бўлмоқда ва ҳ.к. Асосий Дори –воситаларининг танқислиги Жаҳон бозорида фармацевтик маҳсулотлар миқдори тобора ошиб бормоқда, шу аснода уларни истеъмол қилиш жараёнлари жадаллашмоқда , шунингдек, уларга кетадиган ҳаражатлар ҳам ошиб бормоқда. Бироқ , бутун дунёда кўплаб одамлар ўзларига зарур дори воситаларни топа олмайдилар , чунки улар мавжуд эмас , ёҳуд жуда ҳам қиммат, зотан уларни олиш мумкин бўлган муассасаларнинг ўзи йўқ ёки уларни тавсия этадиган малакали мутахассислар топилмайди. Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилотининг аниқ бўлмаган маълумотларига қарамай, жаҳон аҳолисининг камида учдан бир қисми асосий дори воситаларни топа олмайдилар (Осиё ва Африканинг қишлоқ

минтақаларида эса бу рақам эллик фоизни ташкил этиши мумкин). Ќар йили олдини олиш мумкин бўлган, ёҳуд самарали ва арзон асосий дори –воситалар билан даволашнинг имконияти йўқлиги туфайли бир миллиондан зиёд болалар ва катталар ўлим топмоқда С и ф а т с и з л и к Кўпгина мамлакатларда дори воситалар сифатлилигини таъминлайдиган тизилмалар ҳозирги замон талабларига жавоб бермайди, чунки уларда зарур элементлар етишмайди. Мазкур элементларга дори воситаларга тегишли қонун қоидалар шунингдек, дори воситалар бўйича фаолият кўрсатадиган давлат идоралари белгилайдиган етарли захира ва инфратузилмаларни бошқарадиган қонун –қоидалар киради. Бусиз сифатсиз ва қалбаки маҳсулотлар эркин ҳаракатда бўлиши мумкин, Бундан ташқари дори воситалар билан нотўғри сақлаш ва реализация қилиш улар сифатига салбий таъсир этиш мумкин. Натижада маблағларни самарасиз сарфлашга олиб келади , Дори –Дармонлардан Самаразсиз фойдаланиш Ќатто дори дармонларга даҳлдор одамлар лозим меъёрдаги дорини ўз вақитда ололмаслиги мумкин. Кўпчилик дори воситаларни мустақил равишда қабул қиладилар ёки тиббий самарага эришиш учун биргина дори етарли бўлган тарзда ҳам уларга беҳуда бир нечта дори тавсия этадилар . Баъзан саломатликка хавфли дори –воситалар тавсия этилади ва қўлланилади. Дори воситаларидан самарасиз фойдаланиш даволаниш ни чўзиб юбориши ёҳуд саломатликни янада ёмонлаштириши мумкин . Бу ҳолат ўз ўрнида чекланган маблағларни бефойда сарфлашга олиб келади.

Ќал этилмаган муаммолар ва янги мушкулликлар Асоий дори воситаларга доҳил бўлиш уларнинг сифатини яхшилаш ва улардан оқилона фойдаланишни рағбатлантириш бўйича барча чора тадбирлар кўрилишига қарамай айрим муаммолар ҳамон ечилмай қолаётир, Чекланган молиявий доиралардан ташқари бўлган мураккаб сабаблар бунинг боисидир. Буларни тушунмоқ учун дори дармон бозорининг талабларини ўрганиш ва кўриб чиқиш , хукуматлар нуқтаи назарларини ва улар хатти харакатини, дори воситалар тавсия этадиган ва истеъмол қиладиган шахслар, ҳамда. Фармацевтика саноати табиатини чуқур билиш ўта муҳимдир. Соғлиқни сақлаш мажмуини ривожлантириш , иқтисодий ислоҳатлар таркибий ўзгаришлар сиёсати , муросасозлик йўлини тутиш , шунингдек, кенг қамровли янги савдо шартномалари, буларнинг бари кўпгина мамлакаталар дори фармацевтик вазиятларга таъсир этиш қобилиятига қодирдир. Шунингдек улар Соғлиқни сақлашда одилона мутаносибликка эришишга ҳам таъсир этиши мумкин. Хасталиклар клиникаси манзараси ва дори-дармонларга эҳтиёж вазиятининг ўзгариши ҳам жиддий муаммолар сирасига киради. Юқтурилган иммунодефицит синдроми (СПИД), бошқа дардларнинг қайталаши , безгак ва туберкулез (СИЛ) каби келажакда ўлимга олиб борувчи касалликларни уйғатувчи хасталикларда турғунлик холатини ўстириш сингарилар каби янги касалликларнинг пайдо бўлиши дори-воситалар хаража-тини кўпайтиради ва Соғлиқни сақлаш заҳиралари елкасига юк бўлиб тушади, Улар муддати ва ҳаёт тарзининг ўзгариши ўз навбатида чўзилувчан касалликлар кўпайишига ва катта ёшдагилар хасталиклари қаттияти , ҳамда ,

ушбу касалликларга зарур дори – дармонлар истеъмолининг ўсишига олиб келади . Дори –Дармонлар соҳасидаги Давлат Сиёсати Дори воситалар муаммоларини ҳал этишдаги умумий оралиқ тизилма сифатида Љатор мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатдики , дори воситаларга даҳлдорликнинг мураккаб ва ўзаро алоқадор муаммоларини умумий бирлашиш доирасида ечиш аъло самаралар беради, зотан яккама якка ёндашиш муҳим муаммоларни четда қолдириши мумкин ва кўпинча улар муваффақиятсиз натижа беради. Бундан ташқари сиёсат соҳасидаги турли вазифалар манфаатдор баъзи алоҳида шахслар манфаати каби бир-бирига қарама-қарши бўлади. Бу тажрибадан келиб чиқиб, Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти барча мамлакатларга дори воситалари борасида умумий ягона давлат сиёсатини юргизишни шакллантириш ва амалга оширишни тавсия этади. 1.2.Дори воситалари соҳасидаги давлат сиёсати Нима? Мақсадни кўзлаш ва хатти-ҳаракат йўл-йўриқлари Дори воситалар соҳасидаги давлат сиёсати мақсадлар сари оғишмай интилиш ва ҳатти-ҳаракатнинг йўл-йўриғидир. У фармацевтика соҳасига ҳукумат томонидан қўйилган ўрта ва узоқ муддатли режаларни ифода этади ва уларга эришишдаги асосий стратегияларни белгилайди. У фармацевтика сектори доимий кўрсатадиган оралиқ тизилмани таъминлайди. У давлат ҳамда хусусий секторни ўз ичига олади,

шунингдек, фармацевтика соҳасида ҳаракат қилаётган барча шахсларни ишга жалб этади. Расмий давлат баёнотлари сифатида тавсия этилган ва чоп этилган дори воситалари соҳасига даҳлдор давлат сиёсати ўта муҳим бўлиб, хатти-харакатлар, мақсадлар, қарорлар ва мажбуриятлар расман ифода этилган ҳужжатлар сифатида майдонга чиқади. Бундай расмий сиёсий ҳужжатларсиз нималарнинг зарурлиги умумий тарзда аниқ бўлмаслиги мумкин. Натижада баъзи ҳукумат тадбирлари бир-бирига қарама-қарши келиб қолиши мумкин, чунки, мақсадлар турли –туманлиги ва мажбуриятлар хилма-хиллиги ноаниқ ва тушунарсиз бўлиб қолади. Дори воситалари соҳасидаги давлат сиёсати нима учун керак? Дори воситалари соҳасидаги давлат сиёсати қатор сабабларга кўра ўта муҳимдир. Уларнинг асосийлари қуйидагилардир: - ҳукуматнинг моддий бойликлар, ҳатти-ҳаркатлари, қарорлари ўрта ва узоқ муддатли мажбуриятларининг расмий рўйхатини тақдим этиш; - фармацевтика сектори учун давлат мақсадлари ва вазифаларини белгилаш, шунингдек, улар устиворлигини аниқлаш; - мазкур вазифаларни адо этиш стратегиясини аниқлаш ва ушбу сиёсатни амалга оширишга масъулиятли ҳаракатда бўладиган шахсларни белгилаш; - ушбу масалаларни умумдавлат даражасида муҳокама этадиган анжуман тузиш. Дори восита соҳасидаги ҳужжатлар бўйича маслаҳатлашув ва умумдавлат муҳокамаси ўта аҳамиятли бўлиб, улар барча сиёсатга умумий даҳлдорлик туйғусини уйғотади. Бу ҳолат давлат фаолиятида муҳим аҳамиятга эгадир, зотан, у истиқболда белгиланган сиёсатни амалга оширишда керак бўлади. Сиёсатни амалга ошириш сиёсий ҳужжат сингари муҳим мазмун касб этади. Тенг ҳуқуқли

даҳлдорли, керакли сифат ва оқилона фойдаланиш бўйича асосий вазифалар давлат дори восита сиёсатида акс этади, аммо бу сиёсат равшанки турли мамлакатларда турлича бўлади. Вазифалар ва стратегияларнинг сўнгги кўламлари иқтисодий тараққиёт ва захиралар даражаси, маданий-маърифий ҳамда тарихий омилларга боғлиқ бўлади, шунингдек, сиёсий муҳит ва танловларга бевосита алоқадордир. Мазкур йўл-йўриқлар ўзларининг эҳтиёжлари, устиворлиги ва захиралари мос умумий сиёсий оралиқ тизилмаларни ишлаб чиқишда ва амалга оширишда кўмаклашишга даъват этилгандир. Дори – воситалари соҳасидаги давлат сиёсати-соғлиқни сақлаш сиёсатининг узвий қисмидир. Дори воситалари (ДВ) соҳасидаги давлат сиёсати соғлиқни сақлаш тизилмаси, соғлиқни сақлаш давлат сиёсати, соғлиқни сақлашнинг ўта кенг вазифаларига мос бўлиши, сиёсат эса мазкур ўта кенг вазифаларни бажаришга жавоб бериши керак. Соғлиқни сақлаш сиёсати ҳамда маълум бир мамлакатдаги кўрсатиладиган хизматлар танлаш кенглиги ва эҳтимоли турли ҳаркатлар дори восита сиёсатининг муҳим белгиловчи омиллар ҳисобланади. Њзга бир томондан дори воситалар борасидаги вазият ўз навбатида соғлиқни сақлаш хизмати тўғрисидаги фикрларга таъсир ўтказиши мумкин. Агар сифатли дориларнинг етарли даражадаги таъминоти бўлмаса, ёҳуд мазкур дорилар нотўғри тавсия этилса, бундай хизматларга ишонч йўқолади. Шу тариқа фаол дори восита сиёсатининг амалга оширилиши аҳолининг тиббий хизматлар ва улардан фойдаланишга бўлган ишончини ўстиради. Шунингдек иқтисодий далиллар ҳам мавжуд. Кўпгина мамлакатларда тиббий-санитар ёрдамчига доир катта улуш дори воситаларга тўғри келади. Шу боис тиббий –санитар ёрдамни

молиялаштириш дори воситаларга маблағ ажратиш билан тиғиз боғлиқ бўлади. Дори восита сиёсатисиз Соғлиқни сақлаш сиёсатини амалга ошириш қийин кечади. Дори восита бўйича давлат сиёсатининг вазифалари Кенг маънода давлат сиёсати фармацевтика секторидаги адолат ва барқарорликка кўмаклашиши керак. Дори восита бўйича давлат сиёсатининг умумий мақсадлари қуйидагиларни таъминлашдир: - дахлдорлик: асосий дори воситаларига жисмоний ва иқтисодий тенг хуқуқли дахлдорлик; - Сифат: барча дори воситаларининг сифати, хавфсизлиги ва самарадорлиги; - Оқилона фойдаланиш: терапевтик жиҳатдан мақсадга мувофиқ ҳамда тиббий ходимлар ва истеъмолчилар томонидан иқтисодий фойдали қўллашни рағбатлантириш. Давлат сиёсатининг янада аниқ мақсадлари ва вазифалари мамлакатдаги вазият, соғлиқни сақлаш давлат сиёсати ҳамда ҳукумат томонидан устивор ҳисобланган сиёсий йўналишларга боғлиқдир. Соғлиқни сақлаш билан боғлиқ мақсадлардан ташқари ўзга, масалан, иқтисодий кўринишда ҳам бўлиши мумкин. Хусусан, давлат фармацевтика қувватларини ўстириш қўшимча вазифага айланиши мумкин. Ќамма ҳолатда ҳам дори восита сиёсати барча вазифаларининг аниқлиги ҳал қилувчи омил бўлиб, у давлат ва хусусий секторнинг шунингдек, турли вазирликлар (соғлиқни сақлаш, молия, савдо, саноат ва ҳ.к.) ва давлат идоралари (тартибга солувчи ( назорат ва рухсат берувчи) дори воситалари бўйича идора) ўрнини равшан аниқлаш имконини беради.

Асосий дори воситалари концепциясининг муҳим аҳамияти Асосий дори воситалари концепцияси давлат дори восита сиёсатининг пойдеворидир, зотан у дахлдорликда адолат яратади ва тиббий-санитар ёрдам тизилмаси учун устиворлик ўрнатишга кўмаклашади. Концепция моҳияти шундан иборатки, клиник раҳбариятларнинг келишуви маромида танланган дори воситаларини чекланган миқдорда истеъмол қилиш, дорилар билан яхши таъминлаш, оқилона тавсия этиш ҳамда сарф-ҳаражатларни камайтиришга олиб келади. Бунинг сабаблари маълум, хавфсизлик кўрсаткичлари, иқтисодий ва терапевтик фойдага мойил клиник рахбарият тавсиялари асосида танланган асосий дори воситалари тиббий ёрдам кўрсатиш сифатини яхшилашни таъминлайди, сарфланган маблағлар келадиган фойдани кўпайтиради . Кам номли дориларни кўп миқдорда харид қилиш нархлар рақобатига имкониятлар туфайли эришиладиган маблағларни тежашга олиб келади. Сифатлик, харид ,сақлаш, истеъмолга чиқариш ва қўлга бериш –буларнинг бари дори - воситалари номларини қисқартириш жараёнини енгиллаштиради. Тиббий санитар ходимларни ўқитиш ҳамда дорилар ҳақидаги ахборот умумий тарзда мақсадларга яхши йўналтирилган бўлиши мумкин. Дори восита тавсия этувчи шахслар оз сонли дорилар билан муносабатда катта тажриба орттирадилар. Бунда дориларни билишда ва уларга нисбатан бўладиган ноқулай қарашларни баҳо беришда улар осон йўл тутадилар. 1999 йил охирида саноати ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда асосий ДВ давлат ва идоравий рўйхатлари бўлиб, улар давлат ва хусусий секторлардаги тибий санитария ёрдамнинг турли даражасига мўлжалланган эди. Уларнинг 94 таси кейинги беш йил

янгиланиб, терапевтик ёрдамнинг мавжуд даражаларига мослаштирилди. Асосий ДВ ларнинг давлат рўйхатлари ёрдам сифатини яхшилашга ва дорилардан сезиларли пул маблағлари тежаш учун имкон яратди. ДВ соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий таркиби ДВ соҳасидаги давлат сиёсати мажмуавий оралиқ тизилма бўлиб, унинг бир мавжуд унсури битта ёҳуд бир нечта сиёсий мақсадларга эришишда муҳим рол ўйнайди (дахлдорлик, сифат ва оқилона фойдаланиш). Сиёсат тўлиқ ва келишилган , ягона муҳитни вужудга келтириб турли мақсадлар ва вазифаларни мутаносиблаштириши лозим. Масалан, асосий ДСга даҳлдорлик оқилона танлов, аҳоли - қудратли нарх, турғун молиявийлик, шунингдек, соғлиқни сақлаш ва таъминотнинг ишончли тизилмаси орқали йўлга қўйилади. “Оралиқ дахлдорлик тизилмаси” нинг ушбу тўрт тури йўлига зарур ҳисобланади, аммо даҳлдорликни тўлиқ таъминлаш учун етарли бўлмайди. ДВ оқилона фойдаланиш ҳам оқилона танлов, тартибот чоралари, ўқитув стратегияси ҳамда молиявий рағбат билан бевосита боғлиқ бўлади. Љуйидаги 1-жадвал ДВ соҳаси давлат сиёсати асосий тамойиллари ҳисобланган ва мазкур сиёсатнинг бошқа учта вазифалари билан боғлиқлиги кўрсатилган. 1-жадвал ДВ соҳасидаги давлат сиёсати асосий таркибининг асосий вазифаларга боғлиқлиги

Вазифалар: дахлдорлик, сифат, оқилона фойдаланиш Таркиби: Иқтисодий даҳлдорлик х х Асосий ДВ ни танлаш х (х) ДВни молиялаш х Таъминот тизими х (х) Тартибга солиш ва сифатни таъминлаш х х Оқилона фойдаланиш х Илмий изланишлар х х х Одам захиралари х х х Мониторинг ва баҳолаш х х х Х= бевосита боғлиқли; (Х)=билвосита боғлиқлик 1-жадвалда кўриниб турибдики, кўпчилик омилларни фақат битта вазифага боғлаб қўйиб бўлмайди. Љуйида бу таркиб қисқа таҳлил этилган, 2 қисм (4-12 боб)да эса улар батафсил муҳокама этилади. Асосий ДВни танлаш ДВни танлаш давлат клиник рахбариятига боғлиқлиги муҳимроқдир. Зеро, у асосий ДВга дахлдорликни ва оқилона фойдаланиш томон қўйилган ҳал қилувчи қадам бўлади. Зотан, на давлат сектори, на тиббий суғурта бозордаги истисносиз барча дори воситаларни қўлга киритиш ёхуд уларни харид қилишга қодир эмас. Мазкур омиллар энг муҳим масалалари: -Давлатнинг фармацевтика секторида, айниқса, давлат сектори ва сарф харажатларни қоплаш нархини амалга оширишдаги иштирокини аниқлаш бўйича асосий ДВ тамойилини қабул қилиш биринчи галдаги вазифаларни белгилаш;

- асосий ДВ юзасидан давлат рўйхати (рўйхатлари) ни ишлаб чиқиш ва янгилаш; - анъанвий ва ўсимлик ДВни танлаш бўйича механизмларни (йўл- йўриқларни) аниқлаш; - керак бўлмайдиган ёҳуд яроқлилигини йўқотган ДВни бекор қилиш. Иқтисодий даҳлдорлик Арзон нархлар давлат ва хусусий секторда асосий ДВ га даҳлдорликни таъминлашда муҳим шарт ҳисобланади. Ушбу қисмнинг энг муҳим масалалари қуйидагилардир: -Давлатнинг ДВга иқтисодий даҳлдорлик орқали эришиш стратегиясига оғишмай амал қилиши; -барча ДВ учун: Солиқларни, тарифларни ҳамда тижорат устамаларини; нарх-наво сиёсати; -бир неча манбалардан келадиган маҳсулотлар учун: қайта ишланган ДВ (генерик) сиёсати ёрдамида рақобатни рағбатлантириш, патентлаштирилган ДВни генерикларга алмаштириш ва сотиб олишнинг мақбул амалиётини олиб бориш; -бир манбадан келадиган маҳсулот учун: нархлар бўйича музокаралар олиб бориш, нархлар тўғрисидаги ахборотлар ёрдамида рақобат, препаратларни терапевтик алмашитириш, шунингдек ТРИПС (хусусий мол мулк ҳуқуқлари савдо билан боғлиқ жиҳатлари билан боғлиқ жиҳатлари билан боғлиқ) га мос тушадиган чораклар, масалан, сўзсиз лицензиялаштириш, патенлаштирилган ДВга нисбатан генерерик фирмаларнинг ишлаб чиқарувчиларнинг “илғор ҳаракати” ҳамда пареллел импорт. ДВ ни молиялаштириш

ДВни молиялаштириш асосий ДВга даҳлдорлик сиёсатини такомиллаштиришнинг ажралмас қисмидир. ДВ молиялаштириш сиёсатининг муҳим масалалари қуйидагилардир: -молиявий сарфиётлар самарадорлигини ошириш чораларга оғишмай амал қилиш, ўзини оқламайдиган ҳаражатларни қисқартириш; - нозик хасталикларни терапевтик ёрдамида давлат молиялашининг квотини ошириш, шунингдек, камхаржли ва мухтож (ахолининг декретлаштирилган катлами) ларга ижтимоий сарфиётини яхшилаш; -Давлат ёки хусусий –тиббий суғурта ҳолатининг бир қисми сифатида аҳолининг ДВ га сарфиётини қоплаш тизимини такомиллаштириш; -истеъмолчилар ДВга қилган тўловларидан (бу тўловларнинг миқдорини алмаштириш) ДВни молиялаштиришнинг (вақтинчалик) тури сифатида фойдаланиш; -ДВни молиялаштириш учун фойдаланиш; ривожланиш заёмларининг маълум қисмидан фойдаланиш; -ДВга хайрия тадбирларини йўлга солиш. Таъминот тизими Асосий ДВга дахлдорликни яхшилаш стратегиясини тўртинчи қисми таъминотнинг ишончли тизимидир. Бу бўлимнинг энг муҳим масалалари қуйидагилардир: - ДВни келтириш ва тарқатиш тизилмасида давлат ва хусусий фаолият юритиш; -Давлат секторидаги фармацевтик таъминотнинг амалдаги тажрибасига тизилмада риоя этиш; - Хомашё ва тайёр маҳсулотлар нархи бўйича ахборотлар чоп этиш; - Љалтис вазиятларда дори восита таъминоти тизими; - Захираларни бошқариш, талон-тарожлик ва исрофгарчиликнинг олдини олиш;

- ДВнинг яроқсиз эскирган қисмини йўқотиш. Назорат-рухсат фаолияти ва сифатни таъминлаш Дорилар жабҳасида тартибот ўрнатувчи орган фармацевтика дорилари борасидаги кўпчилик қонун-қоидалар ҳамда меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқувчи ва амалга оширувчи муассасадир. Зотан, сифатни таъминлаш, ДВ хавфсизлиги ва самарасини таъминлаш, маҳсулотлар тўғрисидаги ахборотлар тўғрилигини таъминлаш зарур. Мазкур қисмнинг муҳим масалалари қуйидагилардир: -ДВ бошқарувининг амалиётида давлат оғишмай фаолият кўрсатади, зеро соҳани мустаҳкам қонуний пойдеворини таъминлаш, шунингдек, зарурий даражада одам ҳамда молиявий заҳиралар яратиш керак бўлади; -Дорилар тартиботида муассасалар мустақил ва равшан кўринишда ишлаши керак; Мазкур орган билан Соғлиқни сақлаш вазирлиги ўртасида маълум муносабатлар амал қилмоғи лозим; - ДВни баҳолаш ва рўйхатга олишга босқичма-босқич ёндашиш талаб этилади; - лозим ишлаб чиқариш амалиётида оғишмай интилиш, инспекция текширувларни ўтказиш ҳамда қонунларга бўйсиниш; - ДВ сифатини назорат этиш муассасалари тиғиз алоқада бўлиш; - ДВ рекламасини тартибга солиш доимий интилиш; -анъанавий ва ўсимлик дориларини тартибга солиш; -зарурият тавсифлар ва ДВга кўнгилсиз (иккинчи даражали /кутилмаган) таъсирларнинг мониторинг тизилмасида лозим салбий оқибатини кўзда тутиш; -халқаро миқёсда ахборотлар алмашиш.

Оқилона фойдаланиш ДВдан оқилона фойдаланиш мижозлар клиник эҳтиёжларига жавоб берадиган препаратларни уларнинг шахсий эҳтиёжларига мос, наф келтириши кутиладиган муддатларда, ўзлари ва умуман жамият учун кам чиқимли, тарзда олишини англатади. Номақбул суратда ДВдан фойдаланишда даволовчи шифокорлар ва истеъмолчиларнинг иштироки мураккаб муаммо бўлиб, у қатор тадбирларни бир йўла амалга оширишни тақазо этади. Дорилардан оқилона фойдаланиш саъи-ҳаракатлари анъанавий ва наботот ДВдан фойдаланишни ҳам қамраб олади. Ушбу қисмнинг муҳим масалалари қуйидагилардан иборат: - исботларга асосланган тавсиялар ишлаб чиқиш. Њқитиш, тавсия этиш, ДВ дан фойдаланиш изоҳи, дорилар таъиноти, ДВ ҳаражатини қоплаш уларнинг асосини ташкил этади; - расмий-терапевтик қўмиталар тузиш ва улар фаоллигини қўллаб- қувватлаш; - Асосий ДВ концепциясини олға силжитиш, ДВдан оқилона фойдаланиш ва базавий ҳамда дипломдан кейинги малака ошириш доирасида генерикларни тавсия этишни ўрганиш; - тиббий ёрдам кўрсатувчи шахсларни муттасил ўқитиш, мустақил, холис ахборотлар билан таъминлаш; - истеъмолчилар саводини ошириш ва уни амалий йўл-йўриқлари; - ДВдан оқилона фойдаланишни рағбатлантирувчи молиявий мақтов механизмларни топиш; - ДВдан оқилона фойдаланишга ёрдам берадиган тартибли ва бошқарув стратегияси. Илмий тадқиқотлар –изланишлар

Амалий илмий изланишлар дори восита сиёсатининг турли соҳаларини ҳаётга тадбиқ этиш, мониторинг ва уларни баҳолашга ёрдам беради. Бу ДВ соҳасидаги сиёсат таъсирини баҳолаш, унинг Соғлиқни сақлаш давлат тизилмасига боғлиқлигини англаш ва тиббий хизмат кўрсатиш, дори восита таъминоти иқтисодиётини ўрганиш, ДВни тавсия этиш ва тарқатиш билан алоқадор муаммоларни топиш, шунингдек, ДВни қўллаш жихатларини ижтимоий-маърифий нуқтаи назардан тушунишнинг зарур қуролидир. Бу қисмнинг муҳим масалалари қуйидагилардир: - ДВга дахлдор соҳаларда тезкор-илмий изланишлар олиб бориш, улар сифатини ва оқилона фойдаланишда моҳирлик зарурати; - ДВни яратиш ва клиник қўлланиш соҳасида изланишлар олиб бориш асосларини мавжуд қилиш зарурати ва унинг таъминоти. Кадрлар тайёрлаш (одамлар захираси) Кадрлар тайёрлаш ДВ соҳасидаги давлат сиёсатининг қисм-ларини ҳаётга тадбиқ этишга яроқли ва ваколатли ходимларнинг етарлилигини акс эттирадиган сиёсий курс ва стратегияни ўз ичига оладиган жабҳадир. Муҳим тамойиллар бўлган ният ва лозим ихтисосликнинг йўқлиги ДВ соҳасидаги давлат сиёсати вазифалари адо этилишига катта тўсиқ бўлади. Бу қисмнинг асосий масалалари қуйидагилардир: - фармацевтика соҳаси учун зарур кадрларни ўз вақтида ва сифатли тайёрлашда давлат масъулияти. Бунда режа ва назорат алоҳида ўрин тутади. - турли табақа ходимлари учун мўлжалланган сабоқлар ва ўқитиш учун энг кам талаблар даражасини аниқлаш;

-касбийликни ўстиришни (номзодлар захираси) режалаштириш ва давлат тизимида жипслашган меҳнат жамоасини вужудга келтириш; - ташқи ёрдамни жалб этиш (давлат ва халқаро даражасида). Мониторинг ва баҳолаш Мониторинг ва баҳолаш ДВ соҳасидаги сиёсатнинг ажралмас қисмлари бўлиб, унга талаб қилинган шарт-шароитлар киритилади. Бу қисмнинг асосий масалалари: - Давлатнинг мониторинг ва баҳолаш принципларига оғишмай амал қилиши; - Фармацевтика мониторингини доимий изоҳлар, асосли кўргазмалар воситасида ўтказиш; - ДВ соҳасидаги ишларга давлат сиёсати таъсири, барча секторлар иштирокчиси бўлган жамиятнинг умумий ҳолатига мустақил ташқи баҳо бериш. 2. ДВ соҳасидаги давлат сиёсати жараёни 2.1. ДВ соҳасидаги давлат сиёсати жараёни изоҳи ДВ соҳасидаги давлат сиёсати ўз ичига ишлаб чиқиш, амалга ошириш ва мониторингдан иборат.Мураккаб жараённи олади. Биринчидан, ишлаб чиқиш жараёнининг натижаси айни давлат сиёсатини шакллантиришдир. Иккинчидан, уни амалга ошириш (сиёсий вазифаларни бажаришга йўналтирилган стратегия ва фаолият) ҳамкорлик қилувчи бир неча томонлар воситачилигида адо этилади. Љолаверса, мазкур фаолият натижаси доим мониторинглаштирилади, чунки бу ҳолат дастурга керак бўлса тузатишлар киритиш имконини беради. Ушбу маркетинг муваффақиятли амалга ошириш учун барча томонларнинг

иштирокини аниқ режалаштириш лозим бўлади. Бунда ўзгарувчан сиёсий ўсиш ҳамиша эътиборда туради. Режалаштириш ДВ соҳасидаги давлат сиёсати унинг босқичларини амалга ошириш кенг қамровда ва аниқ режалаштирилмаса (тровард натижаларга эришилгунча), “ўлик” ҳужжат бўлиб қолиши мумкин. Режалаштириш шартли равишда бир неча босқичларга бўлиниши мумкин. Биринчи қадам бу сиёсатнинг ўзини сиёсий стратегик режалаштиришдир. Унда ишлаб чиқишнинг турли босқичларини аниқ белгилаш керак бўлади. Айниқса, иложи борича кўпроқ иштирокчиларни жалб этиш тадбирлари муҳимдир. Навбатдаги қадам, бош режани амалга ошириш йўлларини аниқлаш лозим, одатан бунга 3-5 йил ажратилади. Режада ҳар бир соҳанинг турли фаолияти турлари тўлиқ акс этиши, нималар қилиниши керак, бунга ким масъул бўлади, бюджетга тахминий баҳо берилиши ҳамда мумкин бўлган муддатлар белгиланиши лозим. Агар ўз маблағлар етарли бўлмаса, унда мавжуд захиралар ҳисобига дастлабки хатти-ҳаракатлар мажмуини аниқлаш зарур бўлади. Турли бўлинмалар учун йиллик ишчи режаларга тақсимлаш мумкин. Ќамкорлик қиладиган барча тмонларни жалб этиш Сиёсат жараёнларини жорий этиш ва амалга ошириш (уни ишлаб чиқиш босқичсидагина эмас) нинг бутун давомида барча манфаатдор гуруҳлар ва иштирокчилар билан доимий равишда маслаҳатлашиш, ўзаро мулоқот ва музокаралар олиб бориш талаб этилади. Бунга турли вазирликлар (Соғлиқни сақлаш, Олий таълим, савдо, саноат), мутахассис олимлар. Фармацевтлар, ўрта малакали ходимлар, маҳаллий ва хориж фармацевтика саноати вакиллари, дориларни баҳоловчилар, нодавлат

ташкилотлар, профессионал бирлашмалар ва истеъмолчи гуруҳлар алоқадор бўлади. Бу ҳолда маҳаллий (вилоят ва туманлар) тиббий ва маъмурий муассасалар билан доимий маслаҳатда бўлиш, шунингдек, умумий ишга даволашнинг анъанавий усулларини қўлловчи ҳамда наботот дориларини ишлатувчилар билан ҳамкорлик қилиш ўта муҳимдир. Ќаётга татбиқ этиш ва амалга ошириш жараёнида бошқа давлат муассасалари (назорат-рухсат идоралари, суғурта компаниялари кабилар) ҳам ҳаракатга келтирилиши муҳимдир. Оммавий ахборот воситалари, халқаро ташкилотларнинг қўллаб- қувватлаши ҳам фойдали бўлиши мумкин. ДВ соҳасидаги давлат сиёсати махсус қўмитанинг барча манфаатдор томонлар иштирокида уни амалга ошириш жараёнида қўмитанинг мажлислари доимий равишда ўтказиб туриш тавсия этилади. Сиёсатни амалга оширишда зарур ягона мақсадни таъминловчи жараённи яратиш ва қўллаб-қувватлаш мураккаб муаммо =ҳисобланади. Турли иштирокчилар ўртасида баъзи келишмовчилар бўлиши мумкин (шериклар томонидан умумий ишга жалб этилганлар кўзда тутилади). Масалан, дори восита ишлаб чиқарувчилар ўзларининг тижорат манфаатлари хавф остида турибди деб ҳисоблашлари, шифокорлар эса клиник эркинликни йўқотиб қўйишдан чўчишлари мумкин. Мавжуд вазиятдан фойда кўрадиган ҳар қандай томон ўзгаришлардан ташвишланади. Айтиш мумкинки, амалдаги фармацевтик тизилмалар қанчалик кўп ўзгаришларга дуч келса, барча манффатдор томонларни зарур ислоҳотларни муҳокама қилиш зуждлик билан жалб этиш ўта муҳим бўлади. Сиёсий муттасиллик ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини шакллантириш, ҳаётга жорий этиш ва уни амалга ошириш ўта сиёсатлашган бўлади. Сабаби шундаки, асосий сиёсий мақсадлар одатан дастлабки тиббий ёрдамчи

дахлдорликни адолатли таъминлашга қаратилган, асосан фармацевтик сектор самарадорлиги ва рентабеллиги оширишга, унинг Соғлиқни мухофаза этиш эхтиёжларига эътибор қаратиш билан бевосита алоқадорликдадир. Бу ҳолат товарларни қайта тақсимлаш, умумий вазиятга суръат ўтказиш, айрим гуруҳлар ўртасида рақобатнинг кучайиши ва уларга ислоҳотларнинг таъсир этишга олиб келиши мумкин. Манфаатларнинг хилма-хиллиги амалдаги масалаларнинг иқтисодий аҳамиятга муҳимлигини ҳисобга олиб, янги сиёсатга маълум даражада монеълик қилиш ва ҳатто уни амалга оширишда Бангладаш ва Филинпинда бўлгани каби ўзгартиришга уринишлар ҳам учрайди. Шунинг учун ҳам бутун жараён давомида сиёсий иттифоқчиларни ўз вақтида қидириб топиш ва улар ёрдамига суяниш муҳимдир. Бир йўла мухолифлар билан мулоқотда бўлиш стратегиясини ишлаб чиқиш ва улар билан хамкорлик қилиш имкониятларини топиш керак. Мазкур иштирокчилар манфаатларига дахл этувчи қарор ва устиворликлар даромад ва зарарлардан келиб чиқиб мутаносиблаштирилмоғи керак. ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини шакллантириш ва ҳаётга татбиқ этишда кучли сиёсий раҳбарият ва мақсад сари собитқадамлик билан бориш ҳаётий муҳим аҳамият касб этади. 2.2. ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини шакллантириш 1999 йилгача бўлган ўн йилликлар ДВ соҳасидаги давлат сиёсати жаҳоннинг 66 мамлакатида шакллантирилди ёхуд янгиланди. Тарих гувоҳки, ДВ соҳасидаги сиёсатни шакллантириш жараёнига киришиш катта заруратни ёҳуд сиёсий ўзгаришларни келтириб чиқарди. Айрим давлатларда бу жараён ислоҳотчи ҳукуматларнинг ҳокимиятга келиши, баъзи мамлакатларда иқтисодий ва сиёсий ўзгаришлар, масалан, Африка Франкининг деволвацияси ( CFA Communaute finan ciere a Afriqie ) ёки СССРнинг Нураши билан боғлиқ бўлиб, фармацевтика тизимининг айрим

жабҳаларини уйғунлаштириш ёхуд яхшилашга олиб келди. Маҳаллий саноатни кенгайтириш ёки глобал савдо шартномаларини бажариш сиёсий ҳатти-ҳаракатнинг бошқа омилларига айланди. 1-босқич: жараённи ташкил этиш Маълумки, ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини шакллантириш вазифаси зиммасига тушишлигини ва ваколатлилигини ҳисобга олганда Соғлиқни Сақлаш вазирлиги давлат ҳокимиятининг энг тан олинган маҳкамаси сирасига киради. Бунда дастлабки қадамни бу ташкилот сиёсат қурилмаси давомида ишлаб чиқиш жараёнини ташкил этиш, асосий вазифаларни белгилаш ҳамда дастлабки ишларни амалга оширишдан бошлайди ва қарорлар қабул қилади. Мазкур босқичда жалб этилиши лозим бўлган манфаатдор томонларни аниқлаш, зарур захираларни жамлаш ва улардан фойдаланиш услубларини ўрганимш талаб этилади. Шунингдек, Жаҳон Соғлиқни сақлаш (ЖССТ), зарур тажрибаларга эга бўлган ҳомийлар ва мамлакатлар эҳтиёжларини баҳолаш ҳам муҳимдир. Бу босқич танлаб олинган мутахассислар кичик комиссия қўллаб-қувватлашида Соғлиқни сақлаш вазирлиги доирасида бажарилиши мумкин. 2 –босқич: асосий муаммоларни белгилаш Аниқ вазифалар қўйиш учун фармацевтика секторида бош муаммоларни чуқур тахлил қилиш ва тушуниш лозим. Вазиятни тахлил этишни адо қилишнинг турли хил усуллари мавжуддир. Муваффақиятли ёндашувлардан бири таркибида бошқа мамлакатларда мушобиҳ тахлиллар ўтказган мутахассислар бўлган кичик, мустақил эксперт гуруҳини тузишдир. Амалан улар фақат соғлиқни сақлаш

вазирлигидангина бўлиб қолмай, бошқа соҳалар ва муассасалардан ҳам бўлиши мумкин. Уларга вазиятни ҳар томонлама ўрганиш, муҳим муаммоларни аниқлаш, нималар қилиниши лозим ва мумкинлиги ҳамда тавсиялар тузиш, шунингдек, турдош ёндошувлар топиш бўйича талаб қўйилади. Тавсиялар шакллантирилгач, уларни битта ёхцуд кўптармоқли ишчи семинарлар муҳокама қилиш мақсадга мувофиқ бўлиб, ундан кейингина ҳукумат учун хулосавий ва якуний тавсиялар қилинади. Бундай ҳисоботлар нусхаларини ЖССТнинг асосий дорилар воситалари ва дори-даромн сиёсати Депармаментидан олиш мумкин. 3-босқич: Вазиятни батафсил таҳлилини бажариш ДВ соҳасидаги сиёсатнинг вазифаларини муваффақиятли бажаришни шакллантириш учун фармацевтика сектори ва унинг бўғинлардаги вазиятни чуқур тахлил этиш эхтиёжи тузилиши мумкин. Унда муаммолар манбасини чуқур ўрганишда келажакдаги қарорларни назарда тутиш, энг мақбул стратегияни танлаш, устиворликни ўрнатиш, мониторинг ва баҳолашнинг истиқболдаги тизилмалар учун жўналиш нуқтаси бўлишга тўғри келади. 4-босқич: Дори восита давлат сиёсати учун мақсад ва вазифаларни белгилаш Асосий муаммолар мутаносиблаштирилганидан сўнг биринчи навбатдаги мақсадлар ва вазифаларни белгилашга ўтиш лозим. Масалан, дастлабки долзарб муаммолар ДВни қўлга киритишнинг мушкуллиги бўлса, у ҳолатда устивор вазифалардан бири танловни кенгайтиришни, иқтисодий дахлдорликни ҳамда асосий ДВни тақсимлаш бўлиб қолиши мумкин. Бу вазифани адо этишда мос стратегияни танлаш анча мураккабдир, зотан, у кўпгина ёндошувлар қаторидан танлаб олинади.

Љарор қабул қиладиган асосий шахслар иштирокидаги амалий семинар фойдали бўлиши мумкин. Вазиятни таҳлил қилиш танланган усуллар самарасини белгилаш ва қарорлар қабул қилишда асқотиши турган гап. Асосий вазифалар ва стратегия бир қиёфага киргач, уларни барча манфаатдор томонлар билан муҳокама этиб олмоқ керак. Бунинг учун кенг кўламли маслаҳатлар ва бахсли манфаатлар ва тузилиш чекланмаларни истисно этиш ва адо этиладиган вазифаларни қўйиш ва уларни бажариш учун стратегияни шакллантириш лозим бўлади. 5-босқич: Сиёсатни баён этувчи ҳужжат матни лойиҳаси Вазият чуқур тахлил қилингач, асосий мақсад ва вазифалар белгилангач, уларни амалга ошириш йўллари аниқлангач, ДВ соҳасидаги давлат сиёсати бўйича ҳужжат матни лойиҳаси тайёрлашга киришилади. Унда дастлаб умумий вазифалар келтирилади. Кўпчилик мамлакатларда ушбу вазифалар деярли бир хил: асосий ДВнинг барча аҳолига дахлдорлиги, дориларнинг хавфсизлиги, самарадорлиги ва яхши сифатини таъминлаш, уларнинг тиббий ходимлар ва истеъмолчилар томонидан оқилона фойдаланилиши. Шу билан баробар аниқ вазифалар ҳам белгиланиши керак. Шундан сўнг ҳар бир ҳолат бўйича мос стратегия қабул қилинади. Аввалги босқичларда жараёнларга жалб этилган кичик гуруҳ экспертлари томонидан ишлаб чиқилади. 6 -босқич: Сиёсий ҳужжат лойиҳасини юбориш ва қайта кўриб чиқиш Янада тўлиқроқ келишувга эришиш ва ҳужжатни тайёрлаш бутун жараёнида равшанликни таъминлаш мақсадида фикр ва мушоҳадалар олиш учун ҳужжат лойиҳасини кенг тарқатиш лозим бўлади. Дастлаб Соғлиқни сақлаш вазирлиги, сўнгра давлат вазирликлари ва идоралари,

ниҳоят, ҳукуматга кирмаган ташкилот ва муассасалар, хусусий ва илмий секторларни ҳам қамраб олган ҳолда мазкур тиббий амалга оширилади. Режалаштириш, молия, таълим билан шуғулланувчи ҳукумат секторларининг тарафдорлиги алоҳида муҳим аҳамият касб этади, зотан сиёсатнинг кўпгина қирраларини амалга ошириш уларнинг ҳам қўллаб- қувватлашига боғлиқдир. Кенг қамровли маслаҳатлардан сўнг ҳужжат лойиҳаси олинган фикр ва мушоҳадалар асосида қайта кўриб чиқилади, шундан кейин якуний нусха қабул қилинади. 7-босқич: Сиёсатни расмий маъқуллаш Айрим мамлакатларда бундай ҳужжат кейин Вазирлар Маҳкамаси ёҳуд Парламентга маъқуллаш учун юборилади. Баъзи мамлакатларда эса режаларни амалга ошириш ёки қонун ва меъёрий баённомаларга ўзгартиришлар киритишга асос бўлувчи маъмурий ҳужжат бўлиб қолаверади. Бошқа мамлакатларда ДВ соҳасидаги давлат сиёсатига тегишли ҳужжат бутунлай қонун кучига эга бўлиши мумкин. Бунда бир томондан бу холат ҳужжатнинг катта сиёсий аҳамиятини намойиш этса- да, қатор муаммоларни туғдириши мумкин, чунки келажакда ҳужжатга лозим тузатишлар киритишда қийинчиликлар бўлиши мумкин. Бундан келиб чиқиб ҳужжатга (қонунга) фақат баъзи энг муҳим қисмларнигина киритиш ва шу тариқа ҳаддан ташқари ҳужжатни конкретлаштириш ва деталлаштиришдан эҳтиёт бўлиш тавсия этилади. 8-босқич: Давлат дори восита сиёсатини кучга киритиш Давлат дори восита сиёсатини кучга киритиш техникавий вазифадан анча ю қ ори туради. Унинг муваффақияти маълум даражада жамият турли қатламларининг мазкур сиёсатни тушуниш савиясига ва уларнинг сиёсий саъи-ҳаражатларни қўллаб-қувватлашига боғлиқдир.

Шу боис уларнинг манфаатдор томонлар учун аҳамияти ва фойдасини алоҳида таъкидлаш лозим. ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини тушунарли ва яхши ташкил этилган ахборот компанияси воситасида ташвиқот қилиш керак. Ќурмат қозонган экспертлар томонидан оммавий маъқуллаш ҳамда жамият илғор аъзоларининг қўллаб-қувватлаши ижобий таъсир этиши аниқ. Ахборотларни турли манфаатдор йўналишлар орқали тарқатиш турли мақсадли гуруҳларни қамраб олиш имконини беради. Оммавий ахборот воситалари жамоатчилик томонидан мазкур сиёсатни тушуниш ва маъқуллашда муҳим аҳамият касб этади. 2.3. Дори восита давлат сиёсатини амалга ошириш Сиёсий ҳар қанчалик пухта шаклланадиган бўлмасин агар у ҳаётга татбиқ этилмаса, унинг ҳеч қандай аҳамияти қолмайди. Ќар қандай дори восита сиёсати учун уни амалга оширишнинг кенг қамровли ёҳуд “Бош режа” си шарт бўлади. Зеро унинг ҳар бир қисми батафсил стратегия ва ҳатти-ҳаракатнинг аниқ режаларини талаб қилади. Ушбу бўлимда сиёсатни амалга оширишнинг баъзи умумий кузатувлари баён этилади. Давлат дори восита сиёсатининг ҳар бир қисми бўйича батафсил техник тавсиялар кейинги бобларда баён этилган (1-расмга қаранг). Сиёсатни амалга ошириш устиворликлари Сиёсатни амалга ошириш устиворликлари ҳар бир алоҳида мамлакат учун турлича бўлиши мумкин. Масалан, дастлабки тиббий ёрдам билан кенг қамраб олиш таъминланган бўлса, ҳамда ДВга етишиш муаммолари бўлмаса, уларда оқилона фойдаланиш ва ДВга дахлдорлик ташвишлари пайдо бўлиши эҳтимоли бор. Бундай вазиятда дори восита сиёсатини амална ошириш бозор тартиботида уйғунлашади ҳамда турғун

ва адолатли эришишни чегараламасдан ҳаражатларни ушлаб қолишга ҳаракат қилинади. Унчалик ривожланмаган мамлакатларда соғлиқни сақлаш ва дори воситага кетадиган умумий сарфлар анча арзон бўлиши, хусусий сектор эса кўпчилик ахолининг талабини қондиришга жалб этилмаган бўлиши мумкин. Бундай вазиятда сиёсий асосан муҳим ДВга эришишликка қаратилади. Сиёсатни амалга ошириш борасидаги устиворликлар муаммоларнинг қийинлиги. Шунингдек, вазифаларни муваффақиятли амалга ошириш имкониятларига, мавжуд захираларлан фойдаланишдаги эришиладиган натижалар билан белгиланади. Бош режа ва ишчи режалар ДВ соҳасидаги давлат сиёсати тадбиқ этиш режасини ёҳуд бош режани амалга оширишга олиб келади. У 3-5 йиллик мудатни қамраб олиши мумкин. Татбиқ этиш режаси сиёсатнинг ҳар бир босқичида нималар қилиш кераклиги, бунинг учун ким жавоб беради, бюджет талабларини баҳолаш, тавсия этилган тахминий муддатлар акс этади. Агар ўз маблағларининг етишмаслиги аниқланса, унда дастлабки хатти- харакатлар мажмуини аниқлаш, уларни мавжуд захиралар билан адо этиш йўллари белгиланади. Бундай ҳолатда бўлажак донорлар хиссаси ҳам истисно қилинмайди. Бундай пайтда маблағлар етишмаслиги келажакда донорлик кўмаги борасидаги тавсиялар деб белгиланиши мумкин. Бош режа мониторинга ёрдамлашади, бунда у билан барча ҳамкор ва манфаатдор томонлар таништирилади. Бош режа йиллик, ишчи режаларига бўлиниши, улар турли муассасалар билан бирга ишлаб чиқилиши, уларнинг режаларни бажаришдаги ўрни аниқланиши керак. Мазкур режаларда ҳар бир қисм бўйича ёндашув ва тадбирлар кўрсатилиши, жавобгар шахслар

белгиланиши, асосий вазифалар аниқланиши натижалар тафсифланиши, аниқ жадваллар айтилиши, мавжуд бюджетдан хабардор этилиши лозим. Сиёсатни ҳаётга тадбиқ этишдаги мажбуриятлар Соғлиқни сақлаш вазирлиги етакчи маҳкама сифатида умумий фаолият кенгайтирилган назоратни амалга ошириш ва уларнибошқариш, шунингдек, амалга ошириш даражаси ва мақсадларга эришиш мониторинг юритиши талаб этилади. Айрим давлатларда эса вазирлик қошида бошқарувчи орган сифатида ўзининг бюджетига эга ва масъул ходимлардан иборат алоҳида идора фаолият кўрсатади. Бошқарувчи идорадан ташқари сиёсатни амалга оширишни кузатувчи давлат маслаҳат анжумани ҳам тузиш ҳам тавсия этилади. Бу мамлакат миқёсида сиёсатни қўллаб –қувватлаш, асосий қатнашувчи шахслар хабардорлиги ва иштирокини таъминлаш учун ўта зарурдир. Айрим қисмлар доирасида, хусусан, бутун фаолият мажмуида сифатни таъминлаш ҳамда ДВдан самарали фойдаланиш учун ҳам шундай йўл тутилиши мумкин. Назарий-рухсат дори восита муассасаси, соғлиқни сақлаш вазирлигининг фармацевтика департаменти, марказий дори восита омборлари, туман ёки шаҳар тиббиёт муассасалари каби давлат ташкилотлари дори восита сиёсатини амалга оширишда асосий идорлар ҳисобланадилар. Ушбу ҳолатлар молия, савдо, иқтисодий режалаш, таълим сингари бошқа муассасаларга ҳам тааллуқлидир. ДВ билан боғлиқ мультисектор масалалари табиатини назарда тутиб, вазифаларни ҳал этишда фақат олиш эмас, барча томонлар келишувини қўллаб-қувватлаш мухимдир. Бунга шартномаларни адо этишда мушобиҳ режалаштириш ва ишнинг бориши ҳақида доимий ҳисобларни тайёрлаш билан эришилади.

Дори восита сиёсатини амалга оширишнинг амалий жихатлари Дори восита сиёсати ҳукуматнинг мақсад сари тинмай интилиши ва фаол ишлаши муваффақиятли амалга оширилиши мумкин. Айрим муваффақиятли стратегиялар қуйидагилардир: -ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини ишлаб чиқишни таъминлаш учун бошланғич босқичда лозим қонунчилик асосларини ишлаб чиқиш керак; -ДВ соҳасидаги сиёсатни ишлаб чииш ва татбиқ этишга эришиш учун қўшни мамлакатлардаги аниқ сиёсий ўзгаришларни назардан кечирмаслик; -ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини кафолатли дастлабки кўриниш ва муваффақиятни нисбатан соғлом муҳитли соҳаларда бошлаш ва шу тариқа кейинги ҳал қилувчи босқичга ўтиш зарур қўллаб-қўлтишлашга эришиш; - Эпчил ёндашувдан фойдаланиш, лозим бўлса, дастлабки фаолиятни тайёрлашга кўпроқ вақт, қўшимча тушинтиришлар, томонларниннг керакли келишувига эришиш керак бўлса шу йўлдан бориш; -сиёсатнинг асосли эканлигини давлат экспертлари, ҳурматли давлат арбобларидан иборат сиёсатчиларнинг оммавий фикр-мулоҳазаларини жамоатчиликка етказиш; - ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини жорий этишни қўллаб қувватлаш учун турли жамоатчилик гуруҳларини жалб этиш; маълумот, касаба уюшмалари, диний ташкилотлар ҳамда оммавий ахборот воситалари ана шундай қўллаб-қувватлаш муҳим ўрин тутиши мумкин; - сиёсий вазиятни тахлил қилиш, мухолифлар қарашидаги айрим ўзгаришларни тахмин этиш, шу тариқа уларни ўз томонига оғдириш ва улар ишончини қозониш; масалан, фармацевтика саноати дори воситаларга баҳо қўйиш сиёсатига қарши туриши ва асосий дорилар рўйхатини эълон қилишга монеълик қилиши мумкин, бироқ, одатан у нарх-навони бошқаришга

қаратилган, ДВ сифатини таъминлайдиган соҳани такомиллаштиришга йўналтирилган стратегияни қўллаб-қувватлаш тарафдори бўлади; - ўз тарафдорларидан иборат жамоа (партия) ни тузиш, зотан у барча даражаларда ҳукуматнинг сиёсатини қўллаб-қувватлаш овозига эга бўлсин. Бу ҳолат узоқ истиқболда сиёсат мустақиллиги ва мувафақиятида ҳал қилувчи омилдир. 1-расм Молиявий захиралар Стратегик мақсадлар ва ҳаракат режалари мавжуд молиявий заҳираларга мутаносиб бўлмоғи керак. Кўпчилик ҳолларда молиялаштириш давлат фондларидан ажратиладиган маблағлар, ДВни рўйхатга олишда тўланадиган ва бошқа тушумлардан иборат бўлади. Бунга масъул муассасалар маблағлар топишнинг фаол механизмига эга бўлиши, сармоялар қидириб топиши, шу билан бир қаторда давлат манбаларидан таъминлашга қодир бўлиши лозим. Шунингдек, халқаро ва маҳаллий донорлардан келадиган тушумлар ҳам қўшимча манбалар бўлади. Аммо донорлар ёрдамини олишда ҳеч қандай ихтилофларга манфаатлар сабабчи бўлмаслиги керак (масалан, донорлар давлат дори восита сиёсатида паст нуфузга эга бўлган фаолиятлардан донорлар манфаатдор бўлмасликлари лозим). Минтақавий ҳамкорлик Минтақавий ҳамкорлик дори восита сиёсатини юргизишда фойдали роль ўйнаши мумкин. Мамлакатлар, идоралар, ташкилотлар ахборот, тажриба, маҳорат ва ишбилармонлик мулоқотларида бўладилар. Тажрибалар алмашиш энг яхши амалиёт ишлаётганлигига, нуқсонлар

қайтарилмаслигига, мавжуд захиралардан самарали фойдаланишда ишонч ҳосил қилади. Жануби-шарқий Осиё давлатлари бирлашмаси (АСЕАН), Оврупо иттифоқи (ОИ) ва Африка бирлиги ташкилоти (АБТ) ана шундай минтақавий ҳамкорликда қатнашадиган маҳкамаларнинг баъзиларидир. АСЕАН доирасида фарммаҳсулотлари бўйича ҳамкорлик Њн йилдан зиёд вақт мобайнида АСЕАН мамлакатлари фармацевтик секторнинг турли жабҳаларида ҳамкорлик қилиб келадилар. Љуйидаги омиллар муваффақиятларга кўмаклашмоқда. - ҳамкорлик қилаётган кўпчилик мамлакатлар типи ва маданиятининг ўхшашлиги; - дастлабки босқичдан эътиборан фаолликни режалаштиришда маслаҳатлар олиб бориш ва коллегиалчиликка риоя этиши; - Соғлиқни сақлаш халқаро ташкилоти (ССХТ) ва БМТ тараққиёт дастури каби халқаро ташкилотлар томонидан техникавий, молиявий ўва ташкилий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш; -тезкор ва аниқ натижалар борилишида устивор сохаларида танловни амалга ошириш; -маълум муддат давомида тўхтамас ва турғун фаолият юргизиш, бунда етакчи мамлакатлардан бири ҳар бир лойиҳани бошқаради, ўзга мамлакатлар эса фаол иштирок этадилар; - қатор соҳаларда ҳамкорлик қилиш учун сиёсий муҳит минтақада ижобийдир; -бирон бир сектор томонидан ёки иштирокчи мамлакатларнинг мулкий манфаатдорлигида жиддий ихтилофнинг йўқлиги. 2-расм. Ахборотлар алмашиш ва техникавий тажрибаларни ўзаро ўрганиш, айниқса, самарали бўлиши мумкин, агар сиёсат ва стратегия ўзаро боғлиқ ва

уларни енгил уйғунлаштириш йўлидан борилса, Дори восита тартиботини ўрнатиш ва мужассамлаштиришда ҳамиша мамлакатлараро техникавий ва назорат-рухсат соҳалари ҳамкорлиги қайта натижалар беради. Бу соҳаларда уйғунлашиш инсоний, ҳайвонот ва моддий бойлик захираларидан тежамли фойдаланишга олиб келади, шунингдек, минтақалар ёки халқаро даражада келишилган мезонлар яратишга олиб келади. Аммо мустақиллик масаласини назардан қочирмаслик керак. Жараён давомида ҳар бир мамлакат уйғунлашув соҳаларини рўёбга чиқаришни таъминлаши ва уларнинг давлат манфаатларига мослигини бажо келтириши лозим. ЖССТ билан техникавий ҳамкорлик ЖССТ ахборотлар форумини таъминланиши, ўтказилаётган минтақавий ва мамлакатлараро маърифий аралашувлар ҳамда халқаро илмий-тадқиқот лойиҳалари орқали ҳамкорлик муҳитини туғдиради. ЖССТнинг ҳамкорлик марказлари ва бошқа марказлари илғор тажрибага таяниб, ўқитишларда ва илмий изланишларда иштирок этиб, касбий тармоқ тизилмаларинивужудга келтиради, ҳамкор мамлакатлар ўртасида ахборотлар алмашинувини ташкил этади.Янги ахборот технологиялари самарали ва кам чиқимли ахборотлар алмашиш, маслаҳатлар ўтказиш, бирга ишлаш ва техникавий ҳамкорлик қилишда катта имкониятлар билан таъминлайди. ЖССТ нинг дори восита воситаларига бағишланган Интернет –сайи ДВ соҳасида давлат сиёсатини ишлаб чиқишга дахлдор муҳим ҳужжатлар ва техникавий ахборотларга эга. Бош зарур маълумотлар берувчи ҳужжат бу дори воситалар таъминоти Бошқарма ҳамда “Соғлиқни сақлашни бошқариш фанлари” (ССБФ) нодавлат ташкилоти ЖССТ билан ҳамкорликда яратган дарсликдир. Асосий дори воситалар соҳасида машғул бўлаётган ходимлар гуруҳи учун дори восита сиёсати бўйича ўқув курслари уюштирилади, икки йилда бир марта эса дори воситаларни бошқариш органлаи халқаро конференцияси

( LCDRA ) сига тўпланадилар, ДВга тааллуқли назорат-рухсат фаолиятимасалалари муҳокама қилинади. 2.4. Мониторинг ва баҳолаш Мониторинг ва баҳолаш нега муҳим? ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини жорий қилишнинг мониторинг ва баҳолаш муваффақияти ўзига алоҳида эътибор беришни талаб қилади. Вақтнинг етишмаслиги, одамлар захираси ва маблағлар танқислигидан ташқари кўпинча мониторинг аҳамиятига ибтидоий даражада тушунишнинг йўқлиги сезилади, ҳатто, бош режада шакллантирилган фаолият натижалари объектив ва танқидий кўриб чиқишга монеълик кўрсатиш ҳоллари учрайди. Мониторинг узлуксиз кузатишнинг шакли бўлиб, режалаштирилган фаолиятнинг бажарилишининг манзарасини аниқ беради ва қўйилган мақсадларга эришиляптими, йўқми, кўрсатади. У турли хил услублар мажмуидан, жумладан, назорат визитлари, ҳамда доимий ва пешкаш ҳисоботлардан фойдаланиб ўтказиш мумкин. Баҳолаш келишилган вазифалар ва мақсадларнинг бажарилишининг боришини тахлил қилиш усулидир. У мониторинг тизилмасига таяниш ва улардан фойдаланиши керак. Дастур бошида у эхтиёжларнинг аниқ баҳосини олиш мақсадида, қўлланилади. Оралиқ баҳолаш эса дастур ишлаяптими, акс бўлса, негалиги ҳақида қимматли ахборотлар бериши мумкин. Якуний баҳолаш дастурни амалга ошириш давомида эришилган натижаларни тахлил этишнинг имконини беради. Ундан келажак учун хулосалар чиқариб олиш мумкин. Мониторинг ва баҳолаш тизилмаси – ютуқларни узлуксиз баҳолаш ва зарур бошқарув қарорларини қабул қилишга кўмаклашувчи ва таъминлаш имконини берувчи конструктив қуролдир. У яна ошоралик ва ҳисобот бериб туришликни, турли даврий вақтларда мамлакатлар, минтақалар ўртасида қиёслаш мезонини яратишни таъминлайди. Булар манфаатдор томонлар билан бахсларда сиёсатни қўллаб-қўлтиқлаш, масъул одамлар фикрини билиш учун

муваффақиятлар мавжудми (йўқми) гини исботлаш исмконини беради, баъзи амалий томонлар 1-расм кўрсатилган. Давлат дори восита сиёсатини мониторинглаш учун қўлланиладиган кўрсаткичлар Лозим ижобий ютуқларга эришилганлигини аниқлаш учун ҳақиқий мақсадлар ёки фаолиятнинг устивор кўрсаткичларини баҳолаш фойдалидир. Бунда эришилган ўзгаришларни идрок этиш, қиёслаш англаш, мақсадлар ошаётганлигини баҳолаш учун лозим кўрсаткичлар (индикаторлар) танлаб олиниши ва фойдаланилиши керак. Агар бундай кўрсаткичлар қўлланилса, улар аниқ, фойдали, ўлчамли, ишончли ва асосли бўлишликлари лозим. ЖССТ ва ССБФ (соғлиқни сақлашни бошқариш фанлари дори воситалар сиёсатида фойдаланиладиган янги ва амалдаги кўрсаткичларни тахлил қилиш ва меъёрига етказиш бўйича амалий изланишларнинг тўрт хилини ўта муҳим деб ҳисоблаш мумкин, хусусан: манзаравий ахборот, тузилма кўрсаткичлари, жараён кўрсматкичлари ва натижалар кўрсаткичлари. Турли мамлакатлар эхтиёжларини қондириш учун бу кўрсаткичларнинг айрим қисмларидан ҳам фойдаланиш мумкин. ЖССТ ва ССБФ шунингдек, кундалик фойдаланиш ва пешкаш ҳисоботлар учун таянч кўрсаткичларнинг айрим қисмларини бирлаштирадилар. Уларни қўллаш учун батафсил йўл-йўриқлар тайёрланди. Маълумотларни тўплаш нисбатан осон, шу боис мониторингни доимий равишда ўтказиш мумкин. Таянч кўрсаткичлар қуйидаги жиҳатларни қамраб олади: - ДВни молиялаштириш тархи бўйича асосий ДВни қўлга киритиш ва бошқа кўрсаткичлар ва давлат таъминотини бошқариш (индикаторлар ДВга дахлдорлик ҳақида ахборотлар беради); - дорилар бўйича назорат-рухсат идораларининг вазифалари ва кўрсаткичлари, сифатни текширувдан ўтказувчи лабораториялар ишлари,

дориларнинг яхши сақланишини таъминловчи усуллар билан муносабат (индикаторлар ДВ сифати ҳақида ахборотлар беради); -ДВни тавсия этиш ва тарқатиш, асосий ДВ рўйхатидан фойдаланиш ва клиник йўл-йўриқлар (индикаторлар ДВдан фойдаланиш тархи ҳақида ахборотлар беради). Доимий(жорий) ҳисобот ёки пешкаш ҳисобот Жорий ҳисобот тизилмаси дори восита бошқарилишининг ахборотлаштирилишининг таркибий тизилмаси сифатида дори-дрмон сиёсати амалга оширилишини кузатишда катта ҳажмда ахборот беришга қодирдир. Аммо амалда кўплаб жорий ахборотлар доимий равишда тўпланмайди, тўпланган тақдирда ҳам улардан камдан-кам фойдаланилади. Пешкаш ҳисобот тизилмасида даволаш-профилактика бошқарувнинг айрим термаларининг доимий равишда тахлил қилинади. Айрим мамлакатлар, хусусан, Зимбавевада пешкаш ҳисобот тизилмаси икки йилда бирмарта давлат фармацевтика сиёсатининг кучли ва суст томонлари мақоми ҳақидаги устивор маълумотларни тўплаш учун муваффақиятли қўлланилади. Унинг бошқариш учун фойдали эканлиги маълум бўлди. Натижалардан ким фойдаланиши мумкин? Кўрсаткичларга асосланган фармацевтика вазиятини баҳолайдиган усул фармацевтика секторида ҳаракат қилаётган турли томонлар учун фойдали бўлиши мумкин. Сиёсатни шакллантирувчи ва амалга оширувчи шахслар, маъмурлар мамлакатдаги муаммолар ҳақида аниқ тасаввур олиши маълум, оқибатда улар ўз стратегиялари ва устунликларини қайта баҳолашга чоғланадилар. Натижалардан устиворликларни ўрнатиш учкн тавсиялар ва энг мақбул натижалар берадиган стратегияларни танлаш омиллари сифатида фойдаланиш мумкин.

Натижалардан, шунингдек сиёсатни уйғунлаштириш учун ҳукумат ҳамда соғлиқни сақлаш вазирлиги кабилар ҳам воқир бўладилар. Масалан, асосий ДВнинг паст даражада мавжудлиги ва иқтисодий дахлдорлиги соғлиқни сақлаш йўлларини молиялаштиришни қайта кўриб чиқишни тақазо этади. Иқтисодий сиёсий унинг дори восита баҳосини ўрнатишга таъсирини ҳисобга олмасдан катта иқтисодиётга киришда жамланиши, ёҳуд асосий ДВ мавжудлиги ва уларнинг иқтисодий жиҳатдан арзонлиги эътиборда бўлади. Бозорда сифатсиз дори маҳсулотларининг бор бўлиши ҳукуматнинг эркин бозорга интилишини афзал кўришлигига ишора бўлиши ҳамда назорат-рухсат дори восита идораларига қараганда маҳсулотлар ва хўжалик субъетларининг кўпчилик бўлишига имкон яратадиган вазиятни вужудга келтириши томон ҳаракатга айланиши мумкин. Халқаро муассасалар ва донорлар натижалардан қўллаб-қувватлашга мухтож устивор соҳаларда барқаро туриб олиш, энг яхши натижаларга эришиш мумкин бўлган соҳаларнинг давомли инвестициялаш самарадорлигини аниқлашда фойдаланиладилар. Профессионал гуруҳлар бирлашган ишлаб- чиқариш уюшмалари ҳам мазкур маълумотлардан ташвиқот компаниялари ва ахборотлар тўлқини жамланган соҳаларда фойдаланишлари мумкин. Бир неча мамлакатлар бўйича қиёсий баҳолар Сараланган услубий асосида бир неча мамлакатларда ўтказилган изланишлар давлат сиёсатини шакллантирувчи шахсларга ўзларининг мамлакатларига тадбиқан ижобий ёндашувларни билиш имконини беради. Шунингдек улар дори восита сиёсати масалларида ҳамкорлик қилиш ва халқаро миқёсда тажрибалар алмашишда фойда келтиради. Давлат дори восита фойда келтиради. Давлат дори восита сиёсати бўйича 12 мамлакатда ўтказилган мониторинг изланишлари мисол бўлиши мумкин. Мазкур изланишлар натижаси шуни кўрсатдики, кўпгина мамлакатларда дори восита тизимини давлат томонидан молиялаш жуда суст ривожланган, қатор мамлакатларда

қурилма билан бир қаторда тизилма ҳам бор, бироқ, қурилмаларнинг кўпчилиги аксар вақтларда ишламайдиган бўлиб чиқди, чунки изланишларни тузиш осон, уларни фаолият кўрсатишга мажбур этиш қийинроқдир. Дори восита назорат- рухсат органи, масалан, у ДВ рўйхатга олса, тайёрловчи корхонани текшириш, чакана савдо нуқталарини кўздан кечириш, ДВ томонидаг юзага келтириладиган меъёрий ҳужжатларни ҳаётга тадбиқ этишга даъват этилган бўлса ҳам, аммо унинг ваколатлари чеклангандир. ЖССТ юқорида тилга олинган дастлабки кўрсаткичларни халқаро миқёсда қиёсий таҳлил ўтказиш учун тўплайди. Улар Маҳкаманинг маълумотномалар базасида сақланади ва улардан жаҳонда дори воситалар тўғрисидаги вазиятни ёритишга бағишланган маърузалар тузишда фойдаланилади. Давлат дори восита сиёсатининг амалий соҳалар бўйича мониторинги -Тўғри масалаларни аниқлаш: бошқарув қарорларига тааллуқли масалаларга диққатни жамлаш; -Далилларни тўплашда ҳақиқатан эътиборга сазовор ва фойдаланишга арзигулик маълумотлар билан чекланиш. Њта катта кўламдаги ахборотларни тўплаш жараённи қимматлаштириши, уларни тахлил қилиш ниҳоятда мушкуллашуви, боз устига улар унчалик аниқ бўлмасликлари мумкин. -Далиллар йиғишнинг ишонли йўлларини яратиш; ёдда тутиш керакки, далиллар тўпловчи манфаатларига жавоб берган тақдирдагина ишончли бўлади. Иложи борича амалдаги тажрибаларга суяниш ва уларни мустаҳкамлаш лозим; далилларни тўплаш тизилманинг кундалик амалиётига уйғунлашиб кетиши муҳимдир; Бу тадбир ўргатилган ходимлар ва маблағ ажраишни талаб қилади. Натижаларга фойдали ва ўз вақтида боғланишликнинг тескари якунлари муҳим аҳамият касб этади. - Йиғма натижалар Соғлиқни сақлашнинг туман ёхуд вилоят даражасидаги рахбарлари томонида фойдаланилади, шунингдек улар қайта марказий идораларга юборилиши лозим. Чунки улар сиёсат ва бошқарув билан

шуғулланадилар. Оқибатда натижалардан мрказий даражада бошқарув бўйича қарорлар қабул қилишда фойдаланилади. Агар далиллар мони-торинг бўйича ҳисоботларда фойдаланилса, мазкур ҳисоботлар ҳаммага яъни уни тузишга ҳисса қўшганларга, яна далиллар йиғиш билан шуғулланганларга тавсия этилади. 3-расм Дори восита давлат сиёсатини даврий баҳолаш ДВ соҳасидаги давлат сиёсатини вақти-вақти билан қайта баҳолаб, туриш лозим. Масалан тўрт йилда бир марта. Давлат комиссиясига ёрдам сифатида бошқа мамлакатлардан холис маслаҳатчиларни, шунингдек, ЖССТ дан таклиф этиб туриш тавсия этилади. Бундай баҳолашлар фармацевтик бош режанинг узвий қисмига айланиши, бунинг учун зарур молиявий захираларни вужудга келтириш лозим. 3. Љонунчилик 3.1. Љонунчилик ва меъёрий ҳужжатларнинг муҳим аҳамияти ДВ соҳасидаги давлат сиёсатининг турли қисмларини адо этиш ва уларга риоя этиш учун, шунинглек, давла ва хусусий секторларнинг турли фаолиятларини бошқариш учун оралиқ хуқуқий тузилма зарур бўлади. Агар мамлакатда сифатсиз, фойдасиз дори восита маҳсулотларининг муомалада бўлишига рухсат этилган бўлса, боз устига зарарли ингридентлар ишлатилса, бу ҳолат аҳоли саломатлигига ҳамда давлат иқтисодиётига катта таъсир кўрсатади. ДВ нинг бошқа жиҳатлари бўйича қонунчиликнинг йўқлари ва меъёрий ҳужжатларнинг мавжуд эмаслиги, масалан молиялаштириш, дорилардан келтириш ва қўллаш тиббий хизматнинг ижобий иқтисодий томонларига таъсир қилади.

Фармацевтика препаратлари адлиявий нуқтаи назардан икки даражада муҳокама этилади. Љонунлар мамлакатнинг қонун чиқариш органлари томонидан қабул қилинади ва жорий ва келажак эхтиёжларга жавоб бериши учун умумий тарзда қабул этилади. Меъёрий ҳужжатлар давлат органларига қонунларни қай тарзда тушунмас ва улар қандай бажарилиши ва уларга қандай риоя этилишини батафсилроқ англатади. Меъёрий ҳужжатларни ўзгартириш қонунларга, нисбатан осон, зеро улар ўзгарувчи шароитларда лозим эгилувчанликни таъмаинлайди. Баъзи мамлакатларда меъёрий ҳужжатлар фақат вазирлик раҳбари ёхуд департамент мутасаддиси томонидан тасдиқлашнигина талаб қилади. Љонунчилик ва меъёрий ҳужжатлар иштирок этувчи ҳар бир томоннинг мажбуриятлари, масъулиятли, ихтисоси, хуқуқлари ва ўрнини белгилаш ва тан олишни таъминлайди (амалий соғлиқни сақлаш ходимлари, фармацевтлар, назорат-рухсат органлари ҳам шу жумлага киради). Шунинг улар ишлаб чиқариш, импорт, экспорт, маркетинг, тайинлаш, ДВни тарқатиш ва етказиб бериш, ҳамда бошқа ҳолатларда фаолият устидан бошқарув назаротини ўтказишни таъминлаш, қонунлар ва меъёрий ҳужжатларга риоя этиш учун ҳуқуқий асослар яратади. Бундан маълум бўладики, қонунчиликнинг мақсади дори восита сиёсати каби ишлаб чиқариш, импорт, фақат хавфсиз дориларни тарқатиш, амалий, сифатли дориларнинггина бўлишига, эришиг, ушбу ДВ и бериш, улар билан муносабатда бўлиш ва фойдаланиш лозим даражада амалга оширилиши керак. 3.2. Дори восита қонунчилиги учун оралиқ тизилма Љонунчилик билан нималар қамраб олинади? Фармацевтика қонунчилиги асосан амалий ва хавфсиз, сифатли ДВни тавсия этиш ва улар тўғрисида тўғри ахборотлар беришга даъват этилгандир. Бу вазифалар дори воситалар бўйича қонунлар, шунингдек, бошқа қонунчилик ва меъёрий ҳужжатлар қамраб олинади. Буларни бажариш ва уларга риоя этиш

назарий-рухсат органлари зиммасига юклатилган. Булардан ташқари яна бошқа қонунлар ва меъёрий ҳужжатлар ҳам борки, улар ҳам давлат дори восита сиёсатини амалга оширишни қўллаб-қувватлайди. Масалан генерик препаратларнинг фаол қўлланилишини маъқулловчи ёхуд патентларга дахлдор ва шахсий мол-мулк хуқуқлари ва солиқ қонунчилиги шулар жумласидандир, Љонуний ва меъёрий ҳужжатлар билан қўллаб-қувватланадиган давлат дори восита сиёсатининг қирралари кўп бўлиши мумкин. Улар 2-жадвалда ҳисоблаб чиқилган. Сиёсий ва қонунчилик йўли билан қўллаб-қуваатланадиган дори восита давлат сиёсатининг айрим жиҳатлари жихатлар Сиёсий ва қонуний қўллаб-қувватлаш Асосий дори-дар- мон воситаларини танлаш -Асосий ДВ давлат рўйхатини қўллаш; -Анъанавий дориларни танлаш ва фойдаланиш Иқтисодий арзон-лик -Асосий ДВ импорти солиғини бекор қилиш; -Устама нархлар; -нарх-наво сиёсатини ташкил этиш; -генерик-препаратларга нисбатан сиёсий ; -адолатли нарх-наво ташкил этилиши; -параллел импорт 1; мажбурий лицензиялаш. Дори воситаларни молиялаштириш -нозик касалликлар, кам таъминланган ва қашшоқлар учун ДВ учун давлат томонидан молиялашни ошириш; -ДВ нархини қисман қоплаш (ДВни истеъмолчилар томонидан қисман қоплаш механизми); -тиббий суғурта ва ижтимоий таъминот тизилмаси учун кўмак; -дориларни ҳайрияга бериш. Таъминот тизил- маси -ДВ асосий рўйхати асосида давлат томонидан дори восита таъминоти;

-ДВ етказиб бериш ва тарқатиш тизилмаларида давлат ва хусусий фаолияти аралашмаси; -миллий фармацевтика саноатини қўллаб-қувватлаш; -исталмаган ёки эскирганДВни йўқотиш. Сифатни таъмин-лаш ва бошқариш -ДВ бўйича назорат-рухсат муассасаларини тузиш ва молиялаш; -сифатнинг лозим ишлаб чиқариш амалиёти ўва бошқа мезонлари; -махсулотларни, жойларни ва ходимларни лицензиялаш; -текширув; -сифат назорати; -анъанавий ҳамда наботот дориларини бошқарув Оқилона бошқарув -ДВни саралаш (рецепсиз, фақат рецепт билан; -касбий тайёргарликка энг кам талаблар; - асосий ДВ концепцияси ўқитув режасининг асоси сифатида; -дориларни норасмий сотувчиларни ўқитиш; -ДВни тавсия этувчилар учун молиявий рағбатларни қўллаш; -ДВни тавсия этувчи ва берувчиларни ажратиш. Илмий изланишлар -клиник синовлар + қонуний қўллаб-қўлтиқлашлар ўз ичига қонунлар, фармонлар ва меъёрий ҳужжатларни ёлади. + ТРИПС шартномасига асосан. Оралиқ қонунчилик тузилмаси ДВ бошқариладиган қонунчилик моделлари ва тизилмалари ҳамма мамлакатларда бир хил эмас, бироқ қуйида саналган асосий элементлар асосланган умумий оралиқ тузилмани англатади. Љонунчиликни қўллаш кенг қамровли бўлиши керак, зотан у барча муҳим масалаларни ўз ичига олиши,

лозим даражада эгилувчан, аниқ муаммоларга жавоб берадиган бўлиши лозим. Дори восита қонунчилиги элементлар рўйхатининг қуйидаги ҳолатлари янги дори восита қонунларини режалаштиришга асоси сифатида фойдали ёҳуд амалдаги қонунчиликни қайта кўриб чиқиш учун арзигулик тамойил бўлиши мумкин. Дори восита қонунчилиги унсурлари Нимани бошқариш керак: -бинолар, одамлар ҳамда ДВни ишлаб чиқариш, импорт, тарқатиш, етказиб бериш, харид қилиш, олиб келиш, шунингдек, бозор сари йўналиш ва ДВни реклама қилиш; Ким бошқаради: -биринчи галда жавобгарлик давлат зиммасига тушади, аммо маълум роль жамоатчилик ва хусусий профессионал бирлашмаларга ҳам тегишли бўлади. Бошқарувнинг соҳа ва миқёслари: -жўғрофий чегаралар. Љандай чоралар: -маъмурий чоралар; -хуқуқий чоралар (огохлантириш, мармарлар, лицензиядан маҳрум этиш, қониқ жазоси) Матнни тузиш ва умумий қоидалар: -сарлавха ёхуд қонун номи; -қонуннинг тўлиқ ёки унинг айрим қисмларининг, бўлимларнинг, моддаларнинг кучга кириш муддати; -умумий ҳатти-харакат (жўғрофий ва қўллаш (давлат, хусусий ва жамоатчи сектор); -мақсадлар ва вазифалар; -мавжуд юошқа қонунларга ўзаро муносабат; -айрим шартлар ва концепцияларни аниқлаш, истижо; -қонун бўйича назорат-рухсат органларининг ваколатлари, вазифалари,

жавобгарлиги, бу органнинг бошқа ташкилотлари, захиралари ва ходимлари; -Лицензиялаш ва рўйхатга олиш тизими (маҳсулотлар, компаниялар ва жисмоний шахслар ишлаб чиқариш, импорт, транзит, харид, тарқатиш, рўйхатга олиш, етказиб бериш, сақлаш, фойдаланиш; қонун томонидан қўйиладиган талаблар, мезонлар ва тадбирлар; -ахборотлар(ёриқлаш), реклама қилиш ва бозор сари йўл; -қандай ҳуқуқларни қўллаш (чиқариш), жазо чоралари ҳақида қоидалар ва маъмурий жазолар; -алоҳида масалалар (патентлар, клиник синовлар, сотувдан кейинги назорат, асосий ДВнинг рўйхати, формуляр рўйхат акс этган ДВ (генериклар) , анъанавий дори –дармонлар, кам қўлланиладиган ДВ. -Бошқарувни амалга оширишдаги миқёслар ва ваколатлар. 4-расм 3.3.Дори восита қонунчилиги ва меъёрий ҳужжатларни тайёрлаш Айрим мамлакатларда барча дори восита қонунларини кўриб чиқиш ва уларни ягона қонунга жамлаш имкониятлари мавжуд, бошқа баъзи мамлакатларда эса дори восита билан боғлиқ масалалар турли хил қонунлар ва меъёрий ҳужжатлар билан қамраб олинган. Дори восита қонунчилиги лойиҳасини тузиш ва қайта кўриб чиқишда, биринчидан мавжуд қонунлар ва меъёрий ҳужжатларнинг тўлиқ мажмуини кўриб чиқиш ва қандай қонунчилик зарурлиги тўғрисида оқилона қарор қабул қилиш муҳимдир. Шундан сўнг ҳуқуқ соҳасидаги мутахассислар соғлиқни сақлаш мутахассислари билан биргаликда ишлаши муҳимдир. Бошқа манфаатдор шахслар ва томонлар қонунинг янги матнининг лойиҳасини вужудга келтирадилар. Лойиҳа яратилгандан сўнг кенг маслаҳатлашувлар ўтказиш жараёнини аҳамияти катта. Зотан манфаатдор томонларни

ахборотлардан бехабар қилиш, уларга ўз изохларини ёхуд ташвишларини баён этиш имкониятларини бериш керак. Бу пайтда тавсия этилаётган ўзгартиришларни қўллаб қувватлашни таъминлаш муҳимдир. Бу қўллаб қувватлашлар бутун жараён давомида амал қилиши лозим. Љонунни тайёрлаш асносида қонуннинг келажакда бажариш йўл- йўриқларини ўйлаш керак. Стратегия, имкониятлар ва маблағлар уни бажаришга ва унга риоя этишга хизмат қилинса, бундай қонунчиликнинг баъоси бир пул бўлади. Камтарона мақсадлар ва вазифаларга эга бўлган қонун бажарилса, унга риоя этилса, бундай ҳужжат улкан дастурлан ўн чандон афзалдир. Дори восита қонунчилигини ишлаб чиқиш ёхуд уни янгилашнинг баъзи амалий жиҳозлари -Фармацевтика қонунчилиги ва меъёрий ҳужжатлар бўшлиқда яратилиши ёхуд янгиланиши мумкин эмас, зотан улар мамлакатда амал қиладиган ҳуқуқий доираларга чамбарчас боғланиши лозим. Дори восита қонунчилиги Соғлиқни сақлашнинг давлат вазифалари, ҳукумат сиёсмати ва мавжуд захираларга тиғиз уйғунлашажаклигини аниқлаш керак; - Љонунчилик асосий йўналишларни қамраб олиши муҳимдир. Улар унча улкан бўлмаган ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатларни яратишни таъминланиши, алмаштириш осон бўлган техникавий ҳамда ишчи омилларни барқарорлаштиришга ожуфта бўлсин. - сиёсий мансублик бўлиши, жараён қатнашчиларининг ҳаммаси билан маслаҳатлашув ижобий натижалар бериши шубҳасиз. Акс ҳолда айрим манфаатдор томонлар норозилик кайфиятларини илғор этиши мумкин. Бундай ҳолатда музокаралар давомли, лойиҳаларни яратиш жараёнлари ва қонунларни ва меъёрий ҳужжатларни қабул қилиш чўқилиб кетиши эҳтимолдан йироқ эмас. 5-расм

А д а б и ё тл а р 1. WHO . Guidelines for developinq national druq policies. Geneva: World Health Orqanization: 1988/ 2. WHO. WHO. Medicines strateqy. Framework for action in essential druqs and medicines policy 2002-2003. Qeneva: World Health Orqanization: 2000. WHO./ EDM/2000.1. 3. WHO. Contribution to updatinq the WHO quidelines for developinq national druq policies. Report of the WHO Expert Committee on National Druq Policies. Qeneva: World Health Orqanization: 1995. WHO/DAP/95.9/ 4. Reich M. Banqladesh pharmaceutical policy and politics. Health Policy and Planninq 1994: 9(2): 130-143. 5. Lee MB. The politics of pharmaceutical reform: the case of the Philippine National Druq Policy. International Journal of Health Services 1994: 4: 477-494.

Похожие

Давлат миллий дори воситалари сиёсати

Аллергияга карши дори воситалари

Антиангинал дори воситалари антиангинал препаратлар

Дори шакллари

Липосомал дори турлари