Ayirish - Медицина - Рефераты

Ayirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105 KB

Ayirish Reja: 1. Hujayradagi moddalar va energiya almashinuvi 2. Uglevodlar va yoglar almashinuvi 3. Nukleotidlar polinukleotidlar. 4. Xujayrada aminokislotalar, nukleotidlar, oqsil, yog va uglevodlar almashinuvining uzaro boglikligi. 5. Nukleotidlar polinukleotidlar 6. Hujayrada dnk sintezi. Replikatsiya

Siydik ayirish sistemasi organlari ikkita buyrak, ular-dan chiqadigan naycha — siydik yo`li, qovuq hamda siydik chn-Qarish nayidan iborat (67-rasm). Buyrakning tuzilishi va funktsiyasi. Buyrak loviya shzklida bo`lib, qorin bo`shligining bel qismyda, umurtka pogonasining ikki yonida joylashgan. Umurtqa pogonaeiga o`girilgan botiq tomoni buyrak darvozasi deyiladi. Buyrak darvozasi orqali siydik yo`li, qon va limfa tomirlari hamda nervlar o`tadi. Tashqi tomondan buyrak biriktiruvchi to`qimadan iborat yup-Qa parda bilan qoplangan. Kyosmada buyrak tashqi qoramtir Qizgish po`st qavatdan va ichki o^ish magiz qavatdan iborat ekanligini ko`rish mumkin. Mikroskopda qaralganida tashqi Qavatda qadsj. shaklidagi kapsulalarni ko`rish mumkin. Har Qaysi kapsula ikki qavat bo`lib joylashgan epiteliy hujay-ralaridan iborat. Uning ikkala ^avati o`rtasidagi bo`shliq Uzun va ingichka siydik naychalari bilan tutashgan. Siydik Naychalari devori ham bir qavatli epiteliydan iborat Dezoksiribonuklein kislota —DNK. Ribonuklen kislota-RNK Tayancli so`zlar DNK, RNK, nuklein kislota, oukleoza, purin, pirimidin, adenin, guanin, timin, sitozin, uratsil, nukleotid, polinukleotid, riboza, dezoksiriboza, azotli asos, uglevodli asos, fosfat kislota qoldigi, reshshkatsiya, geu, aminoparin, guanin, aminooksipurin, adenozin trifosfat (ATF)r traiisport RNK, ribosomial RNK, informatsion RNK, DNK kodi, adaptorlik, metabolizm, anabolizm, katabolizm. Avtotrof, geterotrof, transformatsiya, gidroliz, aminokislotalar, reosiutez, NAD, FAD, Atsetil KoA. DNK asosan A, G, 1D, va T sakdovchi dezoksiribonukleotid — lardan tashkil topgan. AYrirn viruslarda timinning OTnida uratsiluchrashi mumkin. SHuningdek, ba'zi DNK tarkibida oz mikdorda glyukoza va aminokislotalar qoldigi bo lishi mumkin. DNK barcha tirik organizmlarda va bir qancha viruslarda mayjud. U irsiyatning asosiy materialini saqlaydi va nasldan naslga o`tkazadi. DNK ning birlamchi tuzilmasi izchil joyiashgan dezoksiribonukleotidlardan iborat. Har bir qator bir zaujir hisoblansa, DNK molekulasi bir — birini o`ragan ikki

zanjirdan iboral. Uning yo'gxonligi 2 nm ga teng. qo`sh spiraldagi qogshni asoslarning orasi 0,34 nmr bitga tola aylanish uzunligi 3,4 nm ni lashkil etadi. U 1.0 ta qo`sh asosni o`z ichiga oladi. DNK ning molekulyar massasi juda katta Butun holda ajratib olingan DNK ning molekulyar massasi yU'9 daltonga teng. qo`sh spiraldagi DNK molekuiasining diametri 1A (angstrem), uzunliga —197 daltongato`gyi keladi (1 dalton q 1 og b.). DNK ning bir mkm dagi uzunligi esa 2 —106ga teng. Nukleozidlarning fosforli efirlari nukleotidlar debataladi. DNK molekulasining uzuniigi 197 daiton. Bakteriofag t —DNK sining molekulyar massasi 2,2 — 2,7 107, ultratsentrifugalanganda 2,3 — 2,7—10'. Turli tabiiy manbalardan ajratib olingan DNK larning nukleotid tarkibini o`rganish riatijasida CHargaff qator qonunlarni anikdadi. Hozirgi vaqtda bu qonunlar CHargaff qoidasi deb ataladi. 1. DNK molekulasida purin asoslari,A va G molekulyar kontsentratsiyasining yig'inclis vaa., kontsentratsiyalari yig"indisiga teng Purin q piriinidin yoki q ITS K` T 2. Adeninning molyar kontsentratsiyasi timinnikiga, guaninning molyar kontsenlratsiyasi sitozinnikiga teng. 3. DNK zanjiridagi 6 — aminogunihli asoslar miqdori 6 — ketoguruhli asoslar miqdoriga teng. A va TS molyar kontsentratsiyalarining yigxindisi T molyar kontsentratsiyalari yigandisiga teng. 4. Guanin bilan sitozin molyar kontsentratsiyalari yigandisi adenin bilan timiiining (DNK molekulasida yoki RNK molekulasida) molyar kontsentratsivasidagi yigandisiga nisbatan turli manbalardagi nuklein kislotalarda turlicha bo`ladi. Bu spetsifikltsk koeffitsientiGI`TS koMnishda bo`ladi. AF;T(U) yUksak o`simliklar va hayvonlarda DNK si A, T turga mansub bolib, ulardagi A, T juftlarning miqdori G — TS juftlarining miqdoridan nisbatan ko`pdir. 1—jonli tabiatdagl barcha DNK ana shu to`rtta nukleotiddan tuzilgan, 2— nukleotidlar birikiu, poliaiikleotid zanjirinihosil tsilishi DNK qo`sh spiralidagi zanjir o"zaro anlijja.ra.Uel, yani uning kimvviy tuzilishi bir—biriga qarama— qarshi. Birldagi bog yakkinchi zanjirda pirimidin asosi, aniqroq aytganda, A—iiing

qarshisida T, G—ning qarshisida esa TS bo`lishi shart,zambumglarda, bakteriyalarda, suv o`tlarida G—TS mikdori 28 — 70% atrofida o`zgarib uiradi. Ularning DNK si ko`pincha G — TS ga mansubdir. Ularda nukleotidlar boglanishi 3' 5' tartibda, ya'ni fosfat kislota qoldigl bir va uning o`zida ikkita dezoksiriboza bilan fosfodiefir bog' orqali birikadi. DNK molekulasiga kiradigan azot asoslari Ar G, T, TS ularning o`zaro nisbati malum qoidaga bo`ysunadi. qo`shaloq spiral hosil bovlganida doimo bir zanjirdagi purin asosi qarshisicla unga mos fmkleotidlar joylashadi. Hozirgi vaqtda bakteriofag i:x!74 DNK sining birlamchi tuzilmasi toliq anikdangan. Undaga 5694 ta nukleotid malum tartibda joylashgan. DNK molekulasi A, G — TS juftlar hosil bolishini ta`minlaydi. DNK qo`sh spiralining tuzilishi sliaroitga qarab bir necha shaklda bolishi mumkin, RNKdagi Ribonukleinlar o`zaro fosfodiefir buglar orqali birikkan. RNK — poiiriboiiukleotid xuddi DNK ga o`xshab, barcha tirik organizmlarda uchraydi. U iaqat DNK li viruslarda uchramaydi. Barcha tirik hujayraiarda uch xil RNK: Ribosomial RNK (r —RNK), informatsion RNK (i-RNK), Iransport RNK (t-RNK) lar uchraydi. RNK ning tarkibi va tuzilishi. RNK asosan UMF, TSMF va GMF lardan tashkil topgan. IJnda ham nukleotidlarning boglanishi DNK dagiga o`xshash, yaxni nukleotidlar o`zaro fosfodiefir boglar orqali birikkan. RNK ning DNK clari farqi, uglevod komponentlarida RNK da pentoza, riboza bolsa, DNK da — dezoksiribozadir. Uningnukleotidlari qatorida. ham farqlar bor. DNK molekulasidagi azotli asoslardan timin deyarli RNK inolekulalarida uchramaydi, uning o`rniga DNK molekulalarida bolmaydigan uratsil kiradi. Lekin, eng muhim farq — RNK molekulasida yakka zanjir bolsa, DNK molekulasida qo`shaloq zanjir boladi. RNK asosan sitoplazmada, uning ko`p qismi ribosomalarda joylashgan. U ribosoina tuzilishini va shaklini belgalaydi va oqsil sintezi jarayonida ribosomalar bilan boglanadi va bir majmua shaklida ishlaydi. Ribosomial RNK (r —RNK). Oqsil sintezida qatnashadi va ribosomaning skeletini tuzadi. Prokariot va eukariot ribosomalarida

r —RNK larning bir necha xillari rnavjud. r— RNK lar hujayrada umumiy RNK mikdorining 65 80% ini tashkil etadi. Molekulyar massasi 35000 —1100000 ga teng. Tnrli organizmlardan ajratib olingan ribosomalar tarkibida (5 sedimentar konstantasiga ko`ra) bir — biridan farq qiladigan r —RNK turlari — 55, 5, 85, 165, 185, 235, 285 r —RNK lar topilgan. Ularning molekulyar massasi 0,35 x 106 — 1,8 x 106 atrpfida bodadi. Ular 120 - 6000 tagacha mononukleotidlardan Lashkii topgan. RNK skeletiga yaqin 50 xil oqsil molekulalari bitgama — bitta nialum tartibda tuzilib, ribosomani katta va kichik past birliklamii tuzadi. Oqsil sintezi jarayonida ribosomalarning mlorrnalsion RNK zanjirida aniq siljishlari, mexanik harakatlari r q RiNK moleku.lala.riga bogliq. Transport RNK (t — RNK). Hujayradagi RNK ning eng sodda turi — t-RNK. Hujayradagi mikdori jihatidan r — RNK dan keyingi o`rinda turadi. U umumiy RNK ning 10 - 18% ini iashkil etadi. Uning 60 dan ortiq turi malum. t —RNK lar tarkibida 75 — 85 ta nukleotidi bolib, molekulyar massasi 23000 -3GOOO atrofida boladi, t-RNK sitoplazrnada erigan holdauchraydi. Har birxujayrada, har bir aminokislotauchuu maxsus spetsiiik t —RNK mavjud. Hujayradagi t — RNK birlamchi tuzilishining ayrim qismlarreda nukleotidlar ko`sh asoslar tashkil qilib birikishi naljjasida «beda bargi» nomi bilan yuritiladigan ikkilainchi tuzilrna kelib chiqadi. Bu tuzilishda uchta halqa va qo`sh nukleotidlardan tashkil topgan uchta uchastka mavjud. Uning bir uchi iaollashgan aminokislotani biriktirishga moljaldanib aminotsil uclii deyiladi. YAna bir halqasida antikodon deb ataluvchi ucfila nukleotidning o`ziga xos qatori — triplet joylashgan. RNK o`zming antiikocioni bilan i —RNK matritsasidagi amshyukislota kodoiiiga koiriplemenlar boladi va shu tripletga birikadi. Hujayradagi t —RNK lar oqsil sintezi jarayonida faollashgan aminokislotani amijioLsiluchiga birikqarib olib, uni ribosomadagi maxsus joyga etkazadi va o`zi ribosomalar yuzasi bo`yicha tortilgan i — RNKning aniq kiciuk qisniiga komplementarlik asosida boglanadi. Hujayradagi t —RNK Sar tashuvchanlik vazifasini bajarishda oqsil molekulasining ma'ium joyiga o`rnashishni m —RNK dagi kod asosida amalga oshiradi va adaptorlik rolini o`ynaydi. Informatsion RNK

(yoki i —RNK) o`zida DNK dan ko`chirib olgan axborotni sakdaydi, sintez jarayonida matritsa rolini o`ynaydi va m —RNK deb ham ataladi. Sinl.cz jarayonida i —RNK dagi nukleotidlarning birin —ketin kelishi aminokislotalarning oqsil sintezidagi birin — ketin kelishini beJgilaydi SHuningdek, i —RNK dagi nukleotidlar qatorining oqsil molck.iilasida.gi arninokislotalar qatoriga o`tishi, ya"ni nuklein kislotadag; axborotni tegishli aminokislotalar qatori shaklida amalga oshishi axborot o`q.iii.shl deb ataladi. i — RNK nukleotidlar SON1 ?5 - 3000 gacha bolib, molekulyar massasi 25000- 100000D atrofida (0,5x106 va undan ortiq) boladi. i —RNK umumiy RNK ning 5% ini tashkil etadi. U sitoplazma va yadroda uchraydi. RNK turi juda ko`p. Har bir i — RNK turiga maxsus oqsil (polipeptid zanjir) to`g"ri keladi. SHuningdek, yadroda. har xil yuqori molekulali RNK (i —RNK) lar uchraydi. Ularning ayrimlaridan yuqorida ko`rsatilgan RNK turlari hosil ooladi. Viraslarning RNK si alohida guruhni tashkil etadi va hiijayra RNK sician farq qiladi. Uning molekulyar massasi katga bo`lib, kichik inolekulali DNK ga yaqinlashadi —genetik RNK deb ataladi (106 -107 dan ortiq boladi). RNK larnibir —biridan ajfalishda ul!;ralsentri — fugalash, elektroforez,xromatografiya va boshqa usulJardau foydalaniladi. 3LNKning birlamchi tuziJinasi: 3', 5' bog" turi bo`yicha dNK monomerlari larkibida A, G, T va U(uratsil) uglevodlarda, dezoksiriboza va N3RO4 da topilgan. Ko`rsatilgan azot asoslaridan tashqari, DNK da ko`p mikdorda 5— metilsitozin, 6 — megaladenin va boshqaxildagi inetallashgan birikmalar uchraydi. LNK ning ikkilamchi tuziLiu.isi 3', 5' bog' turi bo`yicha birikkan mononukleotidlardaii iborat. ON (gidroksid) dan biri 1 ta mononukleotid ning dezoksiribozasidagi uglerod atomi bilan birikkan N3RO4 ga ikkilamchi bog'da inoiK)imkleotidnmg uglevodidagi 3—uglerod atomiga tcgishli gidroksid guruxlarining hisobiga hosil boladi. DNK moielculasi 2 ipli parallel spiraldan iborat. DNK molekulasining kkilatTLchiluzLiiiiauchastkasida azot asoslari komplementarligi va loslodiefir boglarning o`zaro boglanishi mavjud.

ATF, NA.D - NADF. DNK ning moleKiilalariddgi nukieotidlar barcha xujayralarda erkin holda ham uchcashi mumkin. Nukleotidlar tarkibida fosfat kislota qoldiga bo iishi inunosaball bilan, ularning eritmasi ancha kuchli kislotali xossaga ega. SHuning uchun ular ba'zan kislotalar sifatida nomlanadi. Masalari: adenozinmonofosfat —adenilat kislota, guanozin. — monofosiat guanilat kislota va hokazo. SHuningdek, hujayralarda tsiklik 3', 5' — adenilat va tsiklik — 3', 5' — guanilat kislotaiar achraydi. Buiar biologik faol moddalar bolib, metabolitik jarayohua inuhim rol o`ynaydi. Nukleozidmonofosfatlar hujayrada NDF, NTF shaklida bo'hb, NDF, NTF lar hujayrada ikki valengli metallionlari bilan uyguijtashgan holda uchraydi. Ularda fosfat kislota qoldikdari. 5' S ga binkkan. Nukleozidfosfatlarning 2 — va 3— fosfat guruhdari rnakroergik bogga ega bolib, ularning energiya ajralishi bilan (7 — 8 kkal F mol) inv [mkleozidiosfatlar tarkibidagi azot asosining idagicha belgilanadi: Ribonukleozid mom. Adenin AMF, ADF, GuamnGMF, GDF, SitozinTSMF, TSL Uratsil UMF, TDF, TiminTMF, TDF, ' mono — , di — , fosfatlar. Dezoksiribonukle d, AMF, ADFr ATF d, GMF, GDF, GTF. d, TSMF, TSDF, TSTF, d, UMFr UDF, UTF. d, TMF, TDF, TTF. DNK asosan yadroda, sitoplazmada 0,1—0,2% bor. DNK mitoxondriya, xloroplast, kinetoplast (bir hujaymli organizm) larda ham uchraydi. ipsinion oiodda 260 nm maksimal yutilish DNKning suvdagi xossalari. Spirt, ketonla,tasirida DNK molekulasi Suvda yaxshi erinu, ga cftadi. qizdirilsa tuzilishi buziladi, 80 — 90° S spektriga ega. denaturatsiya holda suyuqlanadi. Spiralninghar biruzunligi 0,34 nm, 11 ta asos to`gfrinm boladi.

Ular hujayra nafas oksidlanishda nuitn oqsillar — gastonh bilan boglanib,shida N2 va 1 ni sitoxromlarga etkazib beradi, HUJAYRADAGI MODDALAR VA ENERGIYA ALMASHINUVI Tayanch so"zlar Anabolizm, ATF, makroergik boglar, glikoliz. Energiyaga boy boglar, ATF, avtotrof, geterotrof, miksotrof, aerob, anaerob, dissimilyatsiya, assimilyatsiya, metabolitlar. Atsetil KoA, pirofosfat, ADF, nafas olish koeffitsienti, yog" kislotalar, NADN2, NADF, Krebs tsikli, UKTS, limon kislota tsikli, uglevodlar, yoglar, nukleotidlar, uglevodlar. Moddalar almashinuvi natijasida ovqat bilan birgalikda iste`mol qilinadigan moddalar hujayraning o"z moddalari va tuzilmalariga aylanadi. Bundan tashqari, organizm tashqi ish bajarishi uchun kerak bolgan energaya bilan ta`minlanadi. Organizmda moddalar uzluksiz oqim bolib o`tib turadi va bu oqimning to`xtashi hayot to`xtadi degan gap. Tirik organizmlarning hayoti tashqi muhitdan uzluksiz ravishda murakkab va sodda moddalarni oziqa tariqasida qabul qilishi, ularni o`zlashtirish, qayta foydalanilmaydigan moddalarni tashqariga chiqarib turishi moddalar almashinuvi deb ataladi. Moddalar almashinuvi metabolizm, tirik organizmlarning hayoti uchun kechadigan fundamental kimyoviy, shuniitdek fizik reaktsiyalarning yig"indisidir. U asosan ikki yo`nalishda o`tadigan reaktsiyalar yig"indisidan tashkil topgan. Biri anabolitik reaktsiyalar — anabolizm bolib, sintetik yasarayonlarni o`z ichiga oladi. Bu jarayonda tabiiy muhitdan olingan oziq moddalar organizm komponentlarining sintezida qurilish materiali bo`lib xizmat qiladi (assimilyatsiya). Ikkinchi yo`nalish — katabolizm, katabolitik jarayonlardan iborat bolib, parchalanish, achish va energiya ajraladigan oksidlanish reaktsiyalarini o`z ichiga oladi. Tirik organizmlarning barcha tarkibiy qismlari doimo to`xtovsiz parchalanib, yana qaytadan sintezlanib turadi. Moddalar almashinuvi jarayonida anabojitik va katabolitik reaktsiyalar malum joyda va malum suratda o`z — o`zini idora qilish asosida bexato o`tib turadi. Tashqi muhitdan qabul qilinadigan moddalar kimyoviy

tabiatiga ko"ra, hujayra tarkibiga kiradigan moddalarga juda o`xshash. Ularning barchasi o`simlik va hayvonlar mahsulotlaridir, lekin hujayra ichidagi biopolimerlar ancha ulardan farq qiladi. Moddalar almashinuvining asosiy ma`nosi oziqa sifatidatashqaridan qabul qilinadigan birikmalardan o`zining maxsus molekulalarini, o`z tanasining komponentlarini tuzish demakdir. Har bir turning o`z oqsillari bolganligi tufayli yot oqsillar bevosita ularning o`rnini bosa olmaydi. Oziq bilan qabul qilingan oqeillar, nuklein kislotalar, qisman murakkab lipidlar, oxz tarkibiy qismlariga parchalanishi zarur. Oqsil bolgan sodda molekulalar aminokislotalar, nukleotidlar xujayra tarkibiy qismlari komponentlari tarkibiy qismlariga parchalanishi zarur. Bunday jarayonlar moddalar almashinuvi deb ataladi va energiya almashinuvini ham o`z ichiga oladi. CHunki organizmda kechadigan har qanday harakat, har bir yangi molekulalarning sintezlanishi, yaratilishi energiya sarflanishini talab qiladi. Hujayra yadrosi, membranasi va boshqa organellalarning sintezlanishi, tuzilishi doimo energiya sarflanishi bilan kechadi. Hujayraning energiyaga bo`lgan ehtiyoji, ovqat bilan qabul qilingan moddalarning garchalanishiga, tola oksqdlanib SO2, N O ga aylanishi vaureat kislota kabi moddalar, chiqindilar sifatida tashqariga cliiqarilishidan iborat. Hujayrada moddalar almashinuvi davomida ovqat modda molekulalaridagi boglangan kimyoviy energiya hujayrada iste`mol qilinishga moslashgan ATF ning energiyaga boy fosfat boglariga aylanadi, ya"ni bu jarayonda energiya shakliningo`zgarishi, transformatsiyasi kuzatiladi. Tirik organizmlar ovqatlanish xiliga ko`ra avtotrof, geterotrof, miksotrof, xemotroflarga bolinadi. Avtotroflarga sodda anorganik birikmalar: uglerod (IV) oksqdi, ammoniy nitratva sulfidlardan foydalanadigan organizmlar kiradi. Birinchi navbatda bunday organizmlarga havodan SO2 nio`zlapggaradiganyashilo`simliklar kiradi. Ular organik moddalarni sintezlovchilardir, masalan: Bunda organik modda — glyukoza hosil boladi. Organik moddalarning ttosil bolishi avtotroflar bilan bogliq. Geterotroflarga uglerod va tayyor organik birikmalarni

parchalovchilar, ya'ni odam, hayvonlar va | aksariyat mikroorganizmlar kiradi. Tayyor organik birikma parchalanishi boradi. S6N12O6 ` 6O2 —6SO2 K 6N2O K, 2872 kJFmol Biosintez Fermentlar molekulalari hujayraning ichki tuzilmasida mitoxondriyalar va endoplazmatik to`r membranalarida kafel yopishtirilgandek joylashtirilgan hujayra konveyerlari bolib unda, reaktsiyalar aniq boradi. Hujayrada boradigan moddalarning sintezlanishi— | biosintez deb ataladi. Hujayrada barcha fermentativ reaktsiyalarning yigindisi — moddalar va energiya almashinuvi deyiladi. Biosintez reaktsiyalarining yigindisi — plastik almashinuv deyiladi (assimilyatsiya). Parchalanish reaktsiyalarining yigindisi — energiya almashinuvi deyiladi. Oziqlanish: avtotrof, geterotrof, xemotrof, miksotrof usulqda boladi. Oraliq xossasi bolgan moddalar metabolitlar deyiladi. Moddalar almashinuvi jarayonida barcha tirik organizmlarda kimyoviy reaktsiyalar natijasida, fiziologik funktsiyalarda zarur shaklga aylanishda oksidlanish asosiy o`riii egallaydi. Hujayrada har qanday jarayonning o`z o`rni bor. Masalan, oqsil sintezi ribosomalarda,energiya transformatsiyasi va ATF sintezi mitoxondriyada, nuklein kislotalar sintezi yadroda, ko`plab parchalanish hujayraning sitoplazmasida o`tadi. Barcha jarayonlar shu jihatidan chegaralangan. lirik molekulalarning oz tarkibiy qismlariga parchalashshsh— Oziq moddalar — oqsillar, yoglar, uglevodlar, lipid va nuklein kislotalar metabolik jarayonlarga kirishi uchun, avvalo, hujayra ichiga kirishi zarur. Biomolekulalar murakkab moddalar, yirik molekula bolganligi uchun hujayra membranasidan so`rilib keta olmaydi. Birinchi bosqichda ovqat hazm qilish yollarida gidrolitik fermentlar ta`sirida suvni biriktirib, o`z tarkibiy qismlariga parchalanadi. Oqsillar gidrolizlanganda aminokislotalar, polisaxaridlar parchalanganda monosaxaridlar, yoglar gidrolizlanganda glitserin va yog" kislotalar hosil bo`ladi. Bunday parchalanishda energiyaning o`zgarishi unchalik katta ahamiyatga ega emas, chunki ajralib chiqqan komponentlar boshlangich yirik molekulalarning qayta sintezi uchun iste`mol qilinishi mumkin.

Uglevodlar va yoglar almashinuvi Tayanch so`zlar Anabolizm, ATF, makroergik boglar, glikoliz. Energiyaga boy boglar, ATF, avtotrof, geterotrof, miksotrof, aerob, anaerob, dissimilyatsiya, assimilyatsiya, metabolitlar. Atsetil KoA, pirofosfat, ADF, nafas olish koeffitsienti, yogA kislotalar, NADN2, NADF, Krebs tsikli, UKTS, limon kislota tsikli, uglevodlar, yoglar, nukleotidlar, uglevodlar. Hujayra metabolizmi. Uglevod va yoglar almashinuvi. Uglevodlar almashinuvi — o`simliklardagi fotosintez natijasida hosil bo`lgan organik modda bo`lib, biologik jarayonlar uchun birlamchi energaya manbai bolib xizmat qiltsdi. Katta odam bir sutkada 450 — 600 g uglevod iste`mol qiladi. Uglevodlarning hazm bo`lishi ogiz bo`shlishda amilaza va 1 maltaza fermenti bolgan so`lak ta`sirida boshlanadi. Ular utlevodlarning glyukozagacha parchalanishini ta`minlaydi. Uglevodlar asosan ingichka ichakda hazm boladi. Hujayrada kechadigan jarayonlarga energiya etkazib berilishi uglevodlar va yoglar almashinuviga asoslangan. Barcha oziq mahsulotlar ovqat hazm qilish yollarida parchalanib, qon orqali hamma to`qimalarga o`tadi. Uglevodlarning tejami esa jigar va muskullarda glikogen ko`rinishda to`planadi. Taxminan 0,1% qon qandi doimo qonda tebranib turadi. Uning mikdori buzilishi kasallik alomatidir. Ovqat sifatida qabul qilingan yoglar esa hazm jarayonida glitserin va yog" kislotalarigacha gidrolizlanadi. Hujayradagi utlevodlar metabolizmi, asosan muskullarda o`tadi va bu arayon muskullarni energiya bilan ta`minlaydi. Glyukozaning hujayrada parchalanib, buiiing natijasida ATF singezlanishi ketma — ket keladigan ikkita bosqich orqali yuzaga chiqadi. Glyukozava boshqa qandlar parchalanishining birinchi bosqichi kislorod ishtirokieiz boradi anaerob sharoitdao'tadi,glikoliz,yokikislorodsiz parchalanish deyiladi. Anaerob sharoitda energiya manbai bolib xizmat qiladigan hujayraning asosiy «yonilg"isi» glyukoza hisoblanadi. Bu yonilglning bir modekulasi bijgish jarayonida oxirgi mahsulot sifatida 2 molekula laktat kislotaga parchalanadi. Bunday parchalanish

mikroorganizmlardan tortib to sut emizuvchilargacha keng tarqalgan. Bu jarayon glikoliz (grekcha «glikoliz» — shirin va «lizis» — parchalanish) deb yuritiladi. Bijgxish jarayonini birinchi 1871 yilda ms vrachi M.M. Manaseina ochgan. 1897 yilda nemis olimlari aka —uka Buxnerlar achitqi hujayrasining shirasi glyukozani spirttacha bijg'itishini aniqlaganlar. 1905 yilda A. A. Ivanov, Garden, yong achitqi ekstrakti bijgish jarayonini katalizlashi uchun fosfat kerakligini aniqlashgan. Bu olimlar fruktoza —1,6 — difosfat efirini topishgan. 1930 ylllarga kelib, bijgashni o`rganish sohasidagi ishlar yanada rivojlanib ketdi. Glikoliz. Energiya almashinuvi. Izohlash uchun uning yakuniy formulasini keltiramiz. (1) S6N1206 K, 2N2RO4-~ 2S3N603 K 2ATF I` N2O q 200 kJFmol Bunda har bir reaktsiya natijasida bir oz mikdorda energiya ajralib chiqadi va oxirida energiyaning mikdori 200 kJF molga etadi. Barcha qandli parchalanishlarning birinchi bosqichi anaerob sharoitda o`tadi. Bunda bir molekula glyukozadan ikki olekula sut kislotasi hosil boladi va ko`p energiya ajralmaydi.S6N12O SNON SOON Glyukoza Sut kislotasi ю Ana shunday reaktsiyalar achitqilar ishgirokida ham o`tadi, bunda ikki molekula uglerod (IV) oksidi SO2 ajralib chiqadi: S6N1206 -* 2SN3 SN2 ON K S02. Bu reaktsiya spirt achishi—mikroorganizmlar ta`siridagi achish usuli 60 — yillarda aniqlangan. Glikoliz ko`p bosqichli murakkab jarayon. U ketma —ket yuzagachiqib boradigan bir qancha reaktsiyalarni o`z ichiga oladi. Har bir reaktsiyani alohida ferment katalizlaydi. Glikolizda hosil bolgan energiyaning bir qismi (60%) issiqlik kcmnishda sochiladi, bir qismi esa (40%) ATF shaklida to`planadi. Kislorodli parchalanish. Glikolizning birinchi bosqichi poyoniga etgandan keyin ikkinchi bosqich — aerob, kislorodli parchalanish boshlanadi. Demak, to`qimalarda kislorod (O2) etarli bolganda hosil bolgan laktat kislota va spirt oksidlanadi. Spirt sirkaga aylanadi. Laktat kislota esa hujayrada glikolizning ikkinchi davri — aerob oksidlanish fazasiga o`tadi. Bunda laktat kislota degidrirlanib (ikkita vodorodini yo`qotib), glikolizning markaziy mahsuloti — pirouzum kislota hosil qiladi. -2N SN3 SNON SOON — SN3SOSOON Laktat kislota Pirouzum kislota.Piruvat endi aerob sharoitda oksidlanadi, ya'ni uglevodlar almashinuvining oxirgi mahsuloti

SO2 va N2O gacha aylanadi. Piruvatning tola oksidlanish jarayonida 3 molekula SO2 ajraladi, vodorod atomlari esa ularning oraliq tashuvchisi — degidrirlanish kofermenti NAD ga qo`shilib NADN2 hosil qiladi. Oxirgi bosqichda NADN2 shaklida boglangan vodorod hujayraning nafas olish sistemasida faollashgan kislorod bilan birikib, gidroperoksid N2O2 va N2O ga aylanadi. NADN2 —» 2N` K O22 - N2O; N2O2 —* N2O I` U2 O2 Pirouzum kislota piruvat SN3 —SO — SOON hujayra metabolizmida markaziy o`rinda turadigan metabolitlardan biridir. U uglevodlarni anaerob parchalanishidan tashqari, bir qator aminokislotalardan, ayniqsa uch uglerod atomli aminokislota alaninni dezaminirlanishidan, ya'ni oqsillar almashinuvidan ham hosil boladi. Piruvat ko`p o`zgarishlarga uchrab, qaytarilish reaktsiyasida sut kislotasiga o`tadi va | qaytadan murakkab reaktsiyalar orqali aminokislotalar hosil qilib, ularningtarkibiga kiradi. Glikolizning ikkinchi — kislorodli bosqichini quyidagicha tushuntirish mumkin. Uning oxirgi mahsuloti sut kislotasi mitoxondriyalarga kirib, u erda fermentlar ta`siri ostida suv bilan reaktsiyaga kirishadi va batamom parchalanadi: S6N1206 K, zN20 —> zSO2 - 12N. Hosil bolgan uglerod (IV) oksidi mitoxondriyalar membranasidan bemalol o`tib, atrof — muhitta chiqib ketadi. Vodorod atomlari membranaga o`tkaziladi, fermentlar ta'sirida oksidlanadi, ya"ni elektronlarini yo`qotadi. Elektronlar va vodorod NP` kationlari (protonlari) tashuvchi molekulalar tomonidan tutib olinib qarama — qarshi tomonga o`tkaziladi va ular kislorod bilan birikadi (atrof—muhitdan mitoxondriyalarga to`xtovsiz molekulyar kislorod kirib turadi): N% ationlari membrananing tashqi tomoniga olib o`tiladi. Natijada mitoxondriya ichida O 2anionlari, ya`ni manfiy zaryadli zarrachalarning kontsentratsiyasi ortib boradi. Membrananing tashqi tomonida musbat zaryadlangan zarralar (N I`) to`planaveradi, chunki membrana ularni o`tkazmaydigan bo`ladi. SHunday qilib, membrananing tashqi tomonida musbat zaryadlangan zarralar, ichki tomonida manfiy zaryadlangan zarralar to`planib,

membrana tashqaridan musbat, ichkaridan manfiy zaryadlanib qoladi. Membrananing ikkalatomonidaga zaryadlangan zarrachalar kontsentratsiyasi kuchaygan sari ular o`rtasidagi potentsiallar soni ortib boradi. Mitoxondriyaning ba"zi joylarida ATF sintezlaydigan ferment molekulalari boladi. Fennent molekulasi ichida NJ` yota oladigan kanallar bor bolib, membranadagi potentsiallar farqi 200 mV atrofidagi kritik darajaga etadigan bolsa, o`shanda bu kanallardan kationlar o`tadi. zaryadlangan zarrachalar elektr maydoni kuchi bilan ferment molekulasidagi kanallardan sirgalib, membrananing tashqi tomoniga o`tadi. Va kislorod bilan o`zaro ta`sir etib suv hosil qiladi. Tomoniga o`tadi va O2 bilan o`zaro ta`sir etib, suv hosil qiladi: Kislorodli parchalanish jarayoni quyidaga tenglama bilan ifodalanadi: Bu energiya hisobidan 45% i issiqlik ko`rinishida sochiladi, 55% i esa sakdanib qoladi, ya`ni ATF kimyoviy boglarining energiyasiga aylanadi. Xullas, kislorodli va kislorodsiz jarayonlar (1) va (2) tenglamalarini jamlab chiqish bilan glyukoza molekulasinint to`la parchalanish tenglamasini hosil kilamiz: Bundan quyidagi xulosani chiqarish mumkin: 1.Glikolizning birinchi bosqichida ATF sintezi mitoxondriya membranalariga muxtoj emas. Kislorodli bosqich uchun albatta mitoxondriya membranalari bo`lishi shart. 2. Hujayrada bir molekula glyukozaninguglerod (IV) oksidi va suvgacha parchalanishi 38 ta ATF molekulasi sintezlanishini ta`minlaydi. SHulardan kislorodsiz tri (uch) karbon kislotalar tsikli bosqichida 2 molekula, kislorodli bosqichda esa 36 molekula ATF sintezlanadi). 3. SHunday qilib, kislorodli jarayon kislorodsiz jarayondan 20 marta samaralidir. Hayotda shunday holatlar bo`ladiki, kislorodli jarayon to`xtab qolishi mumkin. Bunda 20 barobar ko`p mikdorda glyukoza organizmga sarflanishi kerak. 4. Odam hujayralarida bir kecha - kunduzda qancha ATF sintezlanishiga e`tibor qilsak, bu masalani hal qilish uchun yiganditenglamadanfoydalanamiz. 1

molekulaglyukozato`liq parchalanganda 38 molekula ATF sintezlanishi tenglamadan ko`rinib turibdi. Glyukozaning molekulyar massasi -180, ATF niki 501 bo`lib, 180 glyukoza parchalanishi natijasida 504 x 38 q 19152 g ATF sintezlanadi. Vaholanki, katga odamlarda bir sutkada 600 - 700 ^g glyukoza qabul qilinadi. Modomiki, 180 g glyukoza 19 kg ATF sintezlanishini ta`minlar ekan, demak, 600 g glyukoza 63 kg ATf beradi. SHunday qilib, odam tanasida bir kecha - kunduzda 60 kg ATF sintezlanib (sarflanib) turadi. Hujayrada energetik jarayonlar. ATF sentezi va sarflanishi Hujayrada moddalar almashinuvi doimo moddalar almashinuvi bilan bogliq. Energiya metabolizmi uglevod va eglarning parchalanishida energiya ajralishi bilan kechadigan Reaktsiyalarni o`z ichiga oladi. Energiyaning hosil bo`lishi va sarf bo`lishini boglaydigan eng asosiy yo`l ATF orqali o`tadi. ATF ko`p miqdorda hujayra nafas olish jarayonida pirouzum kislota (uglevodlardan) va atsetil KoA (yog" kislotalar oqsillanishida) va bir muncha kam mikdorda muskullardagi glikoliz (anaerob) parchadanishida (achish, bijgishda) hosil boladi. Bu parchalanish yolida oraliq mahsulotlar uchkarbon kislotalar tsikli (UKTS) deb ataladigan halqa hosil qilib, bir —biriga boglangan 10 ta reaktsiya zanjirida oksidlanganda 5 molekula NADN2 hosil qiladi. Nafas zanjirida esa har bitga NADN, NAD, NF2 molekulasi oksidlanganda 3 molekula ATF sintezlanadi, hujayra metabolizmining markaziy yo`lini, ya'ni uchkarbon kislotalar tsikli — limon (tsitrat) kislota hosil qilishdan boshlanadi. SHuning uehun ham bu halqali reaktsiyalar tsiklini limon kislotalar tsikli deb ataladi. Mashhur amerikalik olim Gans Krebs kashf etganligi uchununiuchkarbonkislotalarningKrebs tsikli (halqasi) nomi bilan yuritiladi. Piruvat atsetil KoA shaklida UKTS da bir aylanishida ikki uglerod SO2 shaklida ajraladi, vodorod atomlari NADN2 shaklida ajraladi, vodorod atomlari NADN2 shaklida boglanadi va halqaga kirgan oksilatsetat o`z asliga tiklanadi. Hujayraning nafas olishi. UKTS da hosil bolgan NADN2 molekulalari hujayraning mitoxondriyalaridagi nafas olish zanjirida oksidlanib, NAD va N2O

ga aylanadi. Ajralib chiqqan energiya ATF shaklida organizmda energiya almashinuvi boglanadi). asosiy tuzilishi sitoxromlar deb ataladi. SHunday qilib, piruvatning aerob oksidlanishida uglevodlarning energiyasi ATF ning makroergik boglari shaklida to`planadi. Hujayra metabolizmining doimiy komponentlari NADN2 va ATF hujayraning asosiy yonilgasi vauning energetik ifodasidir. Oddiy kimyoviy boglar uzilganda ajraladigan energiya 2000 kaloriyaga teng. Lekin ATF ning makroergik boglari uzilganda katga energiya—7000 — 8000 kaloriya ajraladi. ATF ana shunday makroergik boglarni o`zida saqlovchidir. Unda makroergik boglar pirofosfat qoldigida kislorod — fosfat orqali sakdanadi. Adenozintrifosfat — ATF. ATF molekulasida ikkita makroergik fosfat boglar pirofosfat aloqalarida joylashgan shaklida ajratish vositasidir. Oksidlanish, achish reaktsiyalarida ATF to`planadi, hujayradagi barcha sintetik reaktsiyalar: oqsillar, nuklein kislotalar va boshqa molekulalar sintezlanadi. Ularninghar birininguzilishida 8000 kaloriya energiya ajraladi. ATF hujayrada energiya to`plash, saqlash va kichik ulushlarda boshqa molekulalarga uzatishni ta`minlaydi. A.Lavuaze issiqlik organik moddalarning yonishi va oksidlanishidan iboratligani, oxirgi mahsuloti SO3, N2O ekanligini aniqlagan. Biologik oksidlanish—havo kislorodi (havo tarkibida 20,94% O2,0,03% SO3, 79,3% M), barcha hujayralarda va to`qimalarda organik moddalarga birikib SO3 va N2O gacha parchalanadi. A. Lavuaze O2 ning yutilishi va SO2 ning ajralishini o`lchab, ikkala gazlarning nisbatini — nafas olish koeffitsienti (NK) deb belgiladi. NK hosil bolgan SO2 hajmiFyutilgan O2 hajmi. Organik moddalarning yonishi: 6SO2 ?> 6N2O -* S6N12O6 ` 6O2 S6N12O6 6O2 . 6SO2 . 6N2O ` 2850 kJ mol. Ushbu tenglama nafas olishning moxiyatini aks ettiradi.

Organik moddalarning tirik to`qimalarda roxy berib, kislorod iste`mol qilishi va uglerod dioksidi ajratib chiqarishi bilan birga davom etib boradigan parchalanishi to`qima nafasi deyiladi. Xujayrada aminokislotalar, nukleotidlar, oqsil, yog va uglevodlar almashinuvining uzaro boglikligi. Barcha tirik organizmlar x,ayot faoliyati davomida tashki muxdg bilan boglanish jarayonida eng kisk,a, ik;tisodiy yulni tanlaydi. Orasidagi farkni Moddalar almashinuvining uzaro boglikligi, ularning bir—biriga aylanishi tufayli yukrta oladi. Oshkrzon va ichak yulida gidrolitik parchalanishdan ajralib chikdan aminokislotalar konga surilib, tukimalarga etib boradi vau erda birinchi navbatda xujayra oksillari fermentlar sintezi uchun sarf buladi. Aminokislotalardan purin va pirimidin asoslari, bir nechta gormonlar: tiroksin, adrenalin, porfirinlar, teri pigmenti melanin, azot asoslari xrsil buladi. Oksillar sintezi yoki boshka biologik muxdm moddalarning xrsil bulishi uchun sarflanadigan aminokislotalar dezaminlanish va dekarboksillanish (karboksil guruxini yukrtish) reaktsiyalari orkali tula parchalanish yuliga utadi. Aminokislotadan ammiak ajralib ketokislota xrsil buladi. Ok;sil mQlekulasiga kiradigan 20 xil aminokislotaning 10 tasi organizmda bopha moddalar — uglevod —yog kislotalar almashinuvida , x,osil buladigan metabolitlardan x,am sintezlanishi mumkin. :K,olgan 10 tasi esa: valin, lizin, metionin, fenilalanin, triptofan kabilar — boshkd moddalardan sintezlanmaydi. Ular almashinmaydigan aminokislotalar deb ataladi. Ular ovk,atning tula kimmatli bulishi bilan boglik,. Masalan: gupgg, tuxum, balik, va xdyvon oksillari, usimlik ok.sillari, tula kimmatli ok,sil bulib, biriktiruvchi tukrimalarning oksillari tula k,inimatli xdsoblanmaydi. Nuklein kislotalarning asosiy tuzilmaviy komponentlari — purin va pirimidin nukleotidlar biosintezi uchun aminokislotalar — glitsin, aspartat kislota, glutamin boshlangich xom ashyo xdsoblanadi. Bu jarayonning barcha bosk,ichlari fermentlar ishtirokida boradi.

Nuklein kislotalar biosintez replikatsiya, reparatsiya,transkriptsiya jarayonlari bir necha boskichlarda borib, ular fermentlar va oksil regulyatorlari ta`sirida boshk.ariladi. Sintezlangan DNK va RNK larning etilishi — metallanish reaktsiyalari x,am ok,sillar va aminokislotalar yordamida boradi. Dekarboksillanish reaktsiyasida aminokislotalardan SO2 ajralib, biologik faol aminlar hosil bo`ladi. Bu reaktsiyala{ ayni mikroorganizmlarning faoliyatida ko`p uchraydi. Bir xiF erkin nukleotidlar hujayrada moddalar almashinuvida muhim rol o`ynaydi. ATF, GTF va boshqalar oksidlovchi — qaytaruvchi guruhlarni fermentlar oksidoreduktozalar, transferazalarning kofermentlari sifatida (NAD FAD va boshqa) moddalar almashinuvl reaktsiyalarini ta`minlaydi. SHu bilan birga, nukleotidlar nasliy belgilarni tashuvchi elementlardir. Ulardan DNK va RNK molekulalari sintez qilinadi. Bunda avval tashqaridan qabul qilingan nuklein kislotalar pronukleotidlar nukleoza fermentlarita`sirida gidrolizlanib, mononukleotidlar nukleozidfosfatlarga, so`ngra azot asoslari va uglevodlargacha parchalanib ketadi. Nuklein kislotalar (DNK, RNK) nukleotidlar, nukleozidlar azot asoslaridir. Uglevodli asoslarga (riboza, dezoksiriboza) kiradi. Hujayrada tashqaridan qabul qilingan va hujayraning o`zida sintezlanadigan azot asoslaridan yanga nukleotidlar, ulardan nuklein kislotalar sintezlanadi. Nukleotidlar polinukleotidlar. Organizmda oqsil, yog' kislota va uglevodlar almashinuvining boglanish yollari, organizmda moddalar almashinuvi, hujayrada bir vaqtning o`zida yuzlab reaktsiyalar fermentlar, metabolitlar ishtirokida to`xtovsiz o`tab turadigan murakkab jarayondir. Bu jarayonda markaziy metabolitlar: glyukoza fosfat va pirouzum kislota piruvatdir. yOglar uchun eng muhim metabolitik yol yog' kislotalarining oksidlanishi, yog' kislotalaridan oddiy va murakkab lipidlar sintezi. Bu jarayonda

asosiy oraliq mahsulot atsetil KoA (SN`aSOKoA) ikki uglerod atomli uglerod qoldig'1 sirka kislota radikalini koenzim A (KoA atsetillanish kofermenti) bilan birikishidan hosil bolgan faol komponentdir. Koenzim A yoki koferment A to`rt xil molekula: adenozinfosfat, vitamin, pantotenat kislota, alanin va tsisteamindan iborat ancha murakkab birikmadir. Uninguzun zanjiri oxirida 5N guruhi bolib, u atsegal radikalining SO turkumi bilan energayaga boy bog' hosil qilib birikadi. Atsetil KoA yog" kislotalar oksidlanishining markaziy mahsuloti, piruvat oksidlanganda, lekarboksillanganda ham hosil bolib, shu shaklda ularni UKTS ga olib kiradi va moddalar almashiimvining integratsiyasida asosiy omilrolini crynaydi. Aminokislotalar almashinuvida asosiy yo`nalish, shubhasiz, oqsillar singezidir. Uglevodlar, yoglar, aminokislotalar almashinuvida bir necha metabolitlar iyauhim rol o`ynaydi. Hosil bolgan oraliq mahsulotlar hujayraning umumiy fondini tashkiretadi. SHunday qilib, ovqat bilan qabul qilingan oqsillar aminokislotalarning bir guruhi glikogen aminokislotalar glikogen shaklida, boshqa guruhi ketogen aminokislotalar, yog" shaklida zahira modda sifatida to`planadi. qandli diabet kasalliklarida va qonda glyukoza miqdori kamayib ketsa ham, aminokislotalardan ehgiyojiga qarab sintezlanib turadi. Katabolitik va anabolitik jarayonlarning borishi malum darajada bir —biriga bogliq bolsa —da, bir — birini boshqara olmaydi. Hujayrada boradigan jarayonlarning hammasi ATF kontsentratsiyasiga bogliq bo`ladi. ATF miqdori kamaysa, katabolitik reaktsiyalar kuchayib, anabolitik jarayonlar to`xtaydi. DNK va RNK hujayra sharoitda ishqoriy tabiatli oqsillar — gistonlar va protaminlar bilan boglanib, tuzilma birliklari — xromosoma, ribosoma, nukleosomalar hosil qiladi. HUJAYRADA DNK SINTEZI. REPLIKATSIYA Oqsil odam va hayvonlar organizmining eng zarur va muhim qismidir. Ovqatda oqsil etishmasa, uning o`rnini uglevod yoki yog' moddalar bosa olmaydi, chunki oqsiltarkibidagi azot atomi tutuvchi aminokislotalardan 'guzilgan. Asosiy yog" va uglevod molekulalarida esa azot bolmaydi.

U о g` va uglevodlar organizmda energetik modda sifatida ahamiyatga ega, oqsil esa birinchi navbatda hujayraning qurilish materiali hisoblanadi. Hujayra komponentlarining qurilishi uchun zarur plastik material oqsillar va nuklein kislotalar oldindan tayyor, kimyoviy yozilgan malumot asosida o`ziga xos maxsus mexanizm bo`yicha sintezlanadi. Buning uchun fundamental irsiy axborot xizmat qiladi. Oldindan mayjud qolip asosida yangi molekulaning yaratilishi nuklein kislotalarning sintezlanish yolidir. YAngi DNK molekulasining sintezy uchun uning yadroda Idindan tayyor nusxasi bolishi kerak. Bunday sintez xuddi kitob bosilayotganda harflar yoki belgilarning qolipga o`xshash formadan foydalanilishi kabi matritsa asosida sintez deb ataladi. Demak, yangi DNK molekulaodning sintezi tayyor DNK molekulasidan nusxa slishdan iborat va shuning uchun nusxa olish reaktsiyasi deb ataladi. YAngi DNK zanjiri tayyor DNK ning nusxasiga, matritsaga qarab tuziladi. Bu jarayonda matritsa vazifasini DNK qo`sh zanjirining bitga ipi bajaradi Nuklein kislotalarning genetik jarayondagi roli ularning tuzilmalarida nukleotidlar qatori shaklida yozilgan axborotni o`ziga xos oqsil molekulasida aminokislotalar qatori shaklida amalga opshrish bshshn yakunlanadi. Bunday jarayon genetik axborotni bir tomondan DNK, RNK io`nalishidagi oqimi va ikkinchi tomondan ribosomada oqsil sintezini uzviy boglanishlarida mujassamlangan bolib, DNK Replikatsiyasi: DNK molekulasining ikki marta ko`payishidan boshlanadi. DNKmolekulasi, — asosanyadroda, uningtarkibidagi xromosomalarda joylashgan va ana shu tuzilmada sintezlanadi. ANK zanjiri qo`shaloq spiralli bolgani sababli, uning °intezi ana shu qo`sh spiralni yaratishdan iborat. Bu zanjirlar bir —biriga tola komplementar va mos bo`lib, biri ikkinchisini toldirib turadya. DNK zanjiri qo`sh spiral holda ikkita zanjirga ajraladi. Har bir zanjir qo`sh spiraldan ajrab ketgan ikkinchi zanjirning yaratilishi uchun matritsa sifatida xizmat qiladi, natijada uning komplementar nusxasi sintezlanib, qaytadan qo`sh zanjir paydo boladi. Bunda har doim purin asoslari qarshisida pirimidin asoslari mos holda turadi. Demak, A (adenin) ning qarshisida doimo T (timin) mos tursa, G (guanin) ning qarshisida doimo TS (sitozin) turadi. YA`ni, A—T, G —TS

yoki T —A, TS —G ko`rinishda bir—biriga komplementar boladi. Xullas, DNK molekulasining ikki xissa ortishi DNK replikatsiyasi yoki reduplikatsiyasi deb ataladi. Ana shu mexanizm asosida DNK molekulasining ikki marta ko`payishi hujayraning bo`linishida bitta ona xujayradagi irsiy axborot ikkita yosh xujayralarga o`tadi. RNK sintezi. Transkriptsiya. RNK ning uch turi ham oqsil sintezida ishtirok etar ekan, bu jarayonda ular xujayrada doimo sintezlanib turadi. RNK lar sintezi, asosan yadroda, DNK molekulasidaga nukleotidlar tartibi shaklida yozilgan axborotni ko`chirib yozishdan iborat. Bu jarayon transkriptsiya — ko`chirib yozish deb ataladi. Haqiqatdan ham bu jarayonda DNK dagi nukleotidlar qatori RNK dagi nukleotidlar qatorida takrorlanadi. Faqat RNK da, DNK dagi T — ning o`rniga U, dezoksiriboza o`rniga riboza joylashadi. DNK molekulasi juda katta molekulyar massaga ega bo`lib, unda yozilgan axborot juda katta. RNK molekulasi DNK molekulasining kichik bir qismiga to`g"ri keladi. Bitta DNK matritsasida yuzlab i —RNK, t — RNK, r — RNK lar sintezlanishi mumkin. AYni vaqtda har bir i —RNK daga axborot kamida bitga oqsil molekulasi sintezi uchun etarlidir. RNK sintezida DNK ning uglevodi dezoksiribozadan tuzilgan bo`lib, u RNK zanjirida ribozadan iborat. RNK ning uchta turi ham yadroda bir xil mexanizmda sintezlanib, so`ngra sitoplazmaga ko`chiriladi va oqsil sintezida ishtirok etadi. Nuklein kislotalarning biosintezi uchun ko`pgina energaya zarur bolib, bu energiya ATF va GTF sintezlangan adenozin — 5 — fosfat, va guanozin — 5 — fosfatning maxsus nukleoziddifosfokinaza ta`sirida fosforlanishi natijasida hosil boladi: —* ADFKADF ADF ` ATF —* • ATF ` ADF GMF ` ATF — GDF K ATF GDF ` ATF —K, GTF I` ADF DNK zanjirining uzayishi — elongatsiya deyiladi. Polipeptid zanjir sintezi tugallanishi — terminatsiya deyiladi. Purin nukleotidlari yuqorida keltirilgan yollardan tashqari to`qimalarda erkin purin asoslari va fosforibozil — pirofosfatdan ham hosil bolishi mumkin.

Genetik kod talimotiga ko`ra, nuklein kislotalarda har bir aminokislotani taniydigan va tanlab biriktirib olib tashishda vositachilik qiladigan birin —ketin uchta mikleottsdlar kombinatsiyasi mayjudki, uni aminokislota kodi, oqsil kodi, kodon, keng ma`noda genetik kod deb ataladi. Aminokislotalar o`zining kodoni bilan bevosita boglanmasa ham, shu kodga komplementar antikodon deb ataladigaya nukleotiddar kombipatsiyasini tutadigan transport nuklein kislota bilangina munosabatta kiradi. Hujayrada har bir aminokislotalar bilan boglanib, uni taslmvchi t —RNK ning uchta nukleottsddan iboragg triplet kodlarining o`ziga xos qatory bor. Har bir aminokislotaning o`zi uchun maxsus kodoni bolishya gtyaot Aks hodda kodlashning ma`nosi bolmaddi. SHundagana m — RNK tegashli aminokislotani tashuvchi t —RNK bilan boglanadi. Oksil molekulasiga kiradigan aminokislotalar 20 xil yOlganidan kodonlar soni ham 20 dan kam bolishi mumkin emas. demak, nuklein kislota tarkibiga kiradigan 4 ta nuleotidning o`zi yoki to`rt xil nukleotidlar 2 tadan klshilishtsdan hosil boladigan 16 — 42 kombinatsiya ham etarli emas Ko`p tadqiqot va fikr mulohazalardan keiin kod uch nukleotiddan iborat t r i p 1 e t ekanliga aniqlangan. Albatta, hosil bcflgan kombinatsiyalarning soni 64 — 42 kodlanadigan aminokislotalar sonidan ancha ko`p. Lekin malum boldiki, 20 ta aminokislotadan 18 tasi bshtadan ortiq 2,3,4 va 6 kodon bilan kodlana olar ekan. Undan tashqari, uchta kodon UAA, UAG, UGTS aminokislotalarni kodlamaydi va polipeptid zanjiri sintezining tugaganligidan dalolat beradi. Ular terminator — tugatuvchilar deb ataladi. Hamma organizmlarda, eukariotlar va viruslarda ham barcha kodlar uchun birday belgilardan foydalaniladi. Demak, genetik kod universaldir. Oqsil biosintezi Tayanch so`zlar. Transkriptsiya, Oqsil singezi, Matritsa sintezini , Replikatsiya va transkriptsiya,Hujayrada axborot oqimi barcha organizmlarning qurilishi uchun oqsil molekulalari muhim rol o`ynaydi. Oqsil singezi bir necha bosqichda utadi.

Ribosomalarda o`tadigan oqsil sintezi reaktsiyalartsdan ilgari aminokislota peptid bog' hosil qilib boglanishi uchun energiya olishi, ya'ni faollashishi va faollangan aminokislotauzining t — RNK si bilan boglanishi kerak. Aminokislotalarning faollashishi aminokislotani AIF ipgtarokida AMF bilan birikib, aminoatsiladenilat hosil qilish reaktsiyasidir. Hosil bolgan aminoatsiladenilat maxsus ferment aminoatsilsiggetaza ishtirokida o`ziga xos t — RNK ning erkin ON guruhiga birikadi. Faollashgan aminokislotaning malum t — RNK ga boglangan Holda ishtirok etishi bir tomondan, t —RNK molekulasining shu vazifani bajarishga moslashgan o`ziga xos tuzilmasiga bogliq bo`lsa, ikkinchi tomondan, har bir aminokislotaning tegashli nuklein kislotani tanib, u bilan boglanishni ta"mik etadigan kodlanish mexanizmiga asoslangan. Faollashgan aminokislota boglangan t —RNK endi ribosomaga ko`chiriladi va t —RNK antikodoni to'g'ri kelgan m —RNK uchastkasiga o`rnatiladi. Bundan keyin keladigan aminokislotalar tegishli t — RNK orqali m — RNK dagi kodonga birin — ketin tutashib turganida, ularning uchlaridagi aminokislotalar, shu tartibda o`sayotgan polipeptidga peptid bog" hosil qilib birikadi, Translyatsiya jarayonining markaziy ribosomalariga bir va bir necha triplet tutuvchi qismi birikadi. Axborotni to`liq o`qish uchun ko`p ribosomalar m — RNK da tizilib, polisomalar hosil qiladi. Sintez jarayoni tugaganligini bildiruvchi terminirlovchi tripletda to`xtashi oqsil sintezi tugaganligidan xabar beradi. Misol: DNK matritsasi bunday sintezni laboratoriya sharoitida bajaradigan bolsa, o`nlab malakali mutaxassislarning yillab mehnati sarf bo`lar edi. Transkriptsiya va translyatsiya jarayonida bir oqsrglga DNK ning kichik bir qismi to'g'ri keladi. Bu uchastka gen deb atalib, bir oqsilni sintezlash uchun axborot saqlaydi. RNK larning deyarli hammasi yadroda DNK matritsasida (taysiz — «ona», bachadon degan ma`noni bildiradi) yuzaga keladi — yu, lekin asosan tsigoplazmada boladi. hosil boladigan RNK molekulasi.

SHunday kdlib, nuklein kislotalarning asosiy biologik roli biologak yo`l bilan (oqsilni sintezlash va sintezlanuvchi) oqsillarning o`ziga xos tuzilishini belgalab berishdan iborat bolib, jamiki tirik organizmlarning tuzilishidagi xilma —xillik ana shunga boglikdir. Transkriptsiya. DNK molekulasidagi genda bo`ladigan axborotning i — RNK ga ko`chib o`gashiga transkriptsiya deylladi. G e n. DNK molekulasining malum bir oqsilning birlamchi tuzilishi haqidaga axborotni tutib turadigan bolagi — g e n deb ataladi. Oqsil. tuzilishi haqida i — RNK da nukleotidlar ko`rinishida yozilgan axborot sintezlanadigan oqsil molekulasida aminokislota ko`rinishda gavdalanadi va translyatsiya deb atadadi. Translyatsiya jarayonida bir oqsilga DNK ning kichik bir qismi to`g"ri keladi. Hujayrada kechadigan jarayonlar juda aniq boshqarilishi tufayli xujayrada molekulalar faqat kerakli vaqtda va mikdorda sintezlanadi. Bu jarayondagi har qanday xato oqsil sintezining buzilishiga sabab bo`ladi. Oqibatda irsiy kasalliklar kelib chiqadi. Sintezlanayotgan oqsilning polipeptid zanjiri o`rniga boshqasi kirib kolsa, yaroqsiz boshqa oqsil molekulasi paydo boladi, u kerakli oqsil vazifasini bajara olmaydi. Bu xato ogir oqibatga olib kelishi natijasida qatsdaydir ferment, gormon, transport qiluvchi oqsil etishmasligi tugiladi. Bunday holatlar irsiy bolishi yoki radiaktiv nurlar orqali yuzaga chiqishi mumkin.

Похожие

Ayirish va teri

Ayirish va tanosil a`zolari kasalliklari

Ovqat hazm, ayirish, tanosil endokrin tizimlari

Odam askaridasi

Epiteliy to’qimasi. Epiteliy to’qimasining morfologik, fiziologik va genetik klassifikasiyasi