Yog'ochlar ularning texnologiyasi - Техника и технология - Рефераты

Yog'ochlar ularning texnologiyasi

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Yog`ochlar ularning texnologiyasi Reja: 1. Yog`ochning turlari va uning xususiyatlari 2. Yog`ochga ishlov berishda rejalash. 3. Yog`och materialllarini o`yish va yo`nish usullari, teshish va yog`och buyumlarni pardozlash. 4. Yog`och materiallariga ishlov beradigan qo`l asboblarini tuzilishi va ishlash prinsipi. 5. Yog`ochga ishlov berish texnologiyasi asosida uy-ruzgor buyumlarini tayyorlash 6. Yog`ochga ishlov berishga oid xalk xunarmandchiligi turlari bo`yicha ish usullari. 7. Yog`och materiallariga ishlov beruvchi dastgohlar xamda elektr va mexanizatsiyalashtirilgan jixozlar. 8. Mashina, mexanizm elementlari, ularning turlari. Yog`ochga ishlov berish stanoklari va ularning tuzilishi 9. Texnologik xaritalar, ularni tuzish va foydalanish

Yog`ochning turlari va uning xususiyatlari Ma’lumki, yog`ochlar turmushda ham, ishlab chiqarish sohalarida ham juda ko`p ishlatiladigan qurilish materiallari hisoblahadi. Yog`ochlar bir qator xossalarga ega. Shulardan bin ularning fizik xossalaridir. Yog`ochning fizik xossalariga ularning o`lchamlari, qurishi, og`irligi, rangi, hidi, teksturasi, namligi, zichligi, issiqlik va elektr tokini o`tkazuvchan (o`tkazmas)ligi kabilar kiradi. Odatda yog`och materiallari uch o`lchovga ega bo`ladi, bo`lar: uzunligi, eni va qalinligi, agar u silindr shaklida bo`lsa, diametrining uzunligi bo`ladi. Yog`ochlarning rangi, hidi va teksturasi bir qancha omillarga, jumladan daraxt o`sgan joyning iqlim sharoitiga, yog`ochning turi va yoshiga bog`liq bo`lib, ko`chilik daraxtlarning yog`ochligi qoramtirdir. Yog`ochning ko`rinishi, uning zichligi, o`zak nurlarining miqdori yirik va maydaligiga hamda kesimi yuzasiga; yog`ochning hidi unda smola, oshlovchi moddalar va yefir moylari mavjudligiga bog`liqdir. Yog`ochning hidi uni endigina kesilganda ko`proq seziladi. Yog`ochning rangi, hidi va ko`rinishi uning qanday material ekanligini bildiruvchi belgilar bo`lib, ular ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Yog`och bo`ylamasiga, ya’ni tolalari bo`ylab kesilganda (tilinganda) hosil bo`ladigan tabiiy naqsh tekstura deb ataladi. Turli yog`ochlarning teksturasi turlicha bo`ladi. Quruq yog`och issiqlikni yaxshi o`tkazmaydi, sababi yog`ochning g`ovakligidir. Uning hujayralari ichiga havo to`lgan bo`lib, u issiqlikni yomon o`tkazadi. Zichligi katta yog`och zichligi kichik yog`ochga nisbatan issiqlikni yaxshi o`tkazadi. Shuningdek, quruq yog`och elektr tokini o`tkazmaydi. Shunga ko`ra undan izolyasiya materiali sifatida foydalaniladi. Shuni unutmaslik kerakki, namligi ko`p bo`lgan yog`och tokni yaxshi o`tkazadi. Chunki yog`och kovaklari suv bilan to`lgan bo`ladi. Yog`ochning tovush o`tkazuvchanligi unda tovushning tarqalish tezligi bilan belgilanadi. Yog`ochning tovush o`tkazuvchanligi bo`ylama yo`nalishda havoga nisbatan 15-18 marta, ko`ndalang yo`nalishda 3-6 marta ortiqdir va bu yog`ochning kamchiligi hisoblanadi. Shu sababli pol va shiftlarda yog`och ortiqcha sarf bo`lmasligi uchun tovush o`tkazmaydigan materiallar ishlatishga to`g`ri keladi. Yog`och material yorug`lik nurlarini juda kam o`tkazadi, yog`ochning yupqa listi, faner qatlamlari juda kuchli yorug`lik

manbaidan chiqayotgan nurnigina o`tkazishi mumkin. Yog`ochlar yoriluvchanlik, qayishqoqlik, qovushqoqlik, qattiqlik, mixlarni ushlab qolish xususiyatiga ega. Ularni turli ta’sirlar ostida tolalar bo`ylab ajralishi yorilishidir. Yorilishlar tabiiy holda, masalan issiqlik ta’sirida qurishi natijasida, shuningdek bolta yoki pona yordamida ta’sir etish natijasida hosil bo`ladi. Qayishqoqlik yog`ochning yoriluvchanligini oshiradi, qovushqoqlik esa kamaytiradi. Nam yog`och oson yoriladi. Biroq zichligi kichik yog`ochlar juda ho`l bo`lganida qayishqoqligi kamayib, yaxshi yorilmaydi -pona yoki bolta qisilib qoladi. Yog`ochning qattiqligi keskichning botishiga qarshilik ko`rsatishidir. Yog`ochning qattiqlik darajasini bilish uchun turli xil yog`ochlarni yorish, mix qoqish, arralash, bir xil keskich bilan kesib ko`rish usullaridan foydalanish mumkin. Qaysi yog`ochni kesish, yorish, arralash, mix qoqish qiyin bo`lsa - bu yog`och qattiq hisoblanadi. Ma’lumki, mixlar turli materiallardan, turli ko`rinishda va har xil o`lchamlarda yasaladi. Yog`och qayishqoqligi sababli qoqilgan mixlarni ushlab turadi. Yog`ochga qoqilgan mix uning tolalarini taranglashtiradi, tolalar esa mixni siqadi, uning chiqib ketishiga qarshilik qiladi. Yog`ochga ishlov berishda rejalash. O`quv ustaxonasidagi amaliy mashg`ulotlarda buyum yasash uchun yog`och materiallarni to`g`ri tanlash va ularni ishlatishda oqilona usullardan foydalanib, iloji boricha chiqindini kamaytirishga harakat qilishi zarur. Ishlatilayotgan brus yoki taxta keragidan ortiqcha bo`lsa, ularni randalashga ham ortiqcha vaqt va kuch sarflanadi. Shuning uchun rejalash muhim va mas’uliyatli ishdir. Buyumning sifatli chiqishi ko`p jihatdan aniq rejalashga va rejalovchi qurollardan to`g`ri foydalanishga bog`liqdir. Rejalashda chizg`ich, go`niya, malka, xatkash va sirkul kabi asboblar ishlatiladi. Uzunroq o`lchamli yog`och materiallariga esa yordamida pishiq ip tortish bilan reja chizig`i hosil qilinadi. Go`niya (burchaklik) asos (kunda) va unga to`g`ri burchak ostida o`rnatilgan metall yoki yog`och plankadan iborat. Go`niya yog`och materiallardan, umuman turli

materiallardan tayyorlanadigan buyum detallarini 90° burchak bilan ulashda, ularga reja chiziqlarini chizishda xizmat qiladi. Porsi go`niya (yerunok) va vintli porsi go`niya (malka) rejalash hamda burchaklarni tekshirishda foydalaniladigan yog`och va metall asboblardir. Yerunok - kundasiga 45° burchak ostida o`rnatilgan plankadan iborat bo`lgan asbobdir. Shuning uchun bu asbobdan faqat 45° burchak ostida biriktiriladigan materiallarni rejalash, shunday birikmalarni tekshirish mumkin. Malkaning asosi uzunasiga o`yiladi va shu o`yiqqa ikkinchi chizg`ich sharnirli qilib o`rnatiladi. Malka tekshiriladigan burchakka, mavjud namuna yoki ish chizmasiga taqab qo`yiladi va uning vinti mahkamlanadi. Malkada hosil bo`lgan burchak transportir bilan o`lchanadi. Malka bilan birikmalarni 0-360° oraliqdagi burchaklarni aniqlash yoki rejalash ishlarini bajarish mumkin. Shunga ko`ra malkaning ishlatilish sohasi yerunoknikiga qaraganda kengroqdir. Xatkash. Bu ham rejalash asbobi bo`lib, uning kundasiga bitta yoki ikkita prizmatik brusok o`rnatiladi. har bir brusokning bir uchiga o`tkir metall chizg`ich o`rnatiladi va u bilan detalga reja chizig`i chiziladi. Xatkash turli ko`rinishda bo`ladi. Umuman olganda, yog`ochlarni rejalash asboblaridan foydalanishda ortiqcha kuch ishlatmaslik, ularni ustma-ust qo`yib qalashtirib tashlamaslik, nam tegmaydigan joylarda alohida-alohida saqlash zarur. Yog`och materiallarga ishlov beruvchi asboblar bir necha turli bo`lib, ularning har birini o`ziga xos ishlatish usullari mavjud. Yog`ochdan buyumlar yasashda kerakli yog`och yoki taxta arralab olinadi. Arra bilan ishlashda ancha kuch talab qilinadi. Shu sababli quyidagi qoidalarga amal qilish talab qilinadi . 6. Har doim sozlangan arradan foydalanish zarur. 7. Yog`och bo`lagini arralashda arrani izga tushirib olishga ahamiyat bering. 8. Yog`och bo`lagini arralashda faqat o`ng qo`l ishlaydi, chap qo`l esa yog`ochni bosib turadi. 9. Arralashda moslamadan foydalaning. 10. Taxtani arralash oxirlaganda arralashni asta-sekin sekinlashtiring va qattiq bosmang. 11. Arralash ishlarini reja yoki o`lchov chizig`i bo`yicha amalga oshiring.

Arralangan taxtaning sifati siz o`lchamni qanchalik to`g`ri olganingizga va ishni qay darajada bajarganingizga bog`liq bo`ladi. 12. Taxtani arralashda arra tishlari to`g`ri yo`nalishda olib borilishi lozim, aks holda kesilgan taxta bo`lagining burchaklari to`g`ri chiqmaydi. Bunga ishonch hosil qilish uchun go`niya yordamida tekshirib, ishingizning sifatini aniqlang. Yog`och yoki taxta arralab olinganidan so`ng uning sirtini silliqlashda randalardan foydalaniladi. Bunda ularni dastgohdagi moslamalardan to`g`ri foydalanib randalash kerak. Zagotovkani rejalash va randalash quyidagi tartibda bajariladi: 1.Taxtaning sirti randalanadi va ishning sifati, tekisligi chizg`ich bilan tekshiriladi. 2.Randa yordamida zagotovkaning yon sirti randalanadi va ishning sifati chizg`ich, go`niya yordamida tekshiriladi. 3.Taxtaning eni qalam, chizg`ich bilan rejalanadi va randalanadi, uning lining tekisligi go`niya yordamida tekshiriladi. 4.Buyum bo`laklariga ishlov berishda dastgoh moslamalaridan unumli foydalaniladi. 5.Randalashda ikki qo`llab randalashga odat qiling . Arralab olingan bo`laklarga asosan randa, iskana, har xil egovlar va jilvir qog`oz yordamida ishlov beriladi. Buyum bo`laklariga iskana yordamida ishlov berishda ham buyum dastgoh iskanjasiga mahkamlanadi. Ishni boshlashdan oldin taxta tomonlarining yo`nalishiga e’tibor bering, aks holda sinib ketishi mumkin. Iskana bilan ishlashda iskanani mahkam bosgan holda yog`och to`qmoq bilan urish mumkin. Yog`ochni qirindi shaklida olish va go`niya, andoza yordamida tekshirib borish talab qilinadi. Yog`ochga ishlov berishda randa va iskanada tekislab bo`lmaydigan joylar qoladi. Shunday joylar egov bilan silliqlanadi. Buyum dastgoh iskanjasiga siqib mahkamlanadi. Egovni pastga qattiq bosish yaramaydi, aks holda buyum qirrasi egovlanib yoki ko`chib ketishi mumkin. Egov tishlari vaqti-vaqti bilan tozalab turiladi. Buyum tayyorlash yakuniga yetgandan so`ng jilvir qog`oz yordamida uzil-kesil ishlov beriladi .

Yog`och materialllarini o`yish va yo`nish usullari, teshish va yog`och buyumlarni pardozlash . Yog`och buyumlar yasashda ko`pincha o`yish-teshish ishlari bajariladi, bunda turli o`lchamdagi iskanalar va stameskalardan foydalaniladi. Duradgorlik iskanalari yo`nuvchi va o`yuvchi iskanalarga bo`linadi. Yo`nuvchi iskanalar bilan taxtalarning chetlariga faska chiqariladi, tirnoqlar rostlanadi, teshik, uyalar yo`nib kengaytiriladi. Yumshoq va yupqa taxtalar o`yib teshiladi. Qalin va qattiq taxtalarni o`yish-teshish ishlari esa o`yuvchi iskanalar yordamida bajariladi. Yog`och taxtalarni o`yish-teshishda nov shaklidagi iskanalar ham ishlatilib, ular bilan silindr teshik va uyalar o`yish, sirtlarda nov ochish ishlari bajariladi. Iskanalar bir tomondan charxlanadi. O`yuvchi iskanalarning o`tkirlik burchagi 25-.35° bo`ladi. Ularning dastasi qattiq yog`ochlardan yasalib, yorilib ketmasligi uchun unga metall xalqa kiydiriladi. Yo`nuvchi iskanalar yupqa va o`yuvchi iskanalar qalin bo`ladi. Lekin ularning eni har xil o`lchamda tayyorlanadi. Yo`nuvchi iskanalarning eni 4 mm dan 40 mm gacha, o`yuvchi iskanalarning eni 6 mm dan 20 mm gacha bo`ladi. Uyani uning eniga mos iskana bilan o`yiladi. Iskana tig`i tolaga ko`ndalang ravishda qo`yilib, reja chizig`i bo`ylab o`yiladi. Avval iskana dastasiga sekin urilib, uni taxtaga bir oz kiritiladi, so`ngra chiqarib olinib, bir oz oldinroqdan qiya holda tutib dastaga uriladi, natijada iskana keskichi yog`och tolalarini qirqadi. Shundan keyin iskana yana tik o`rnatilgan holda yog`ochga ko`proq kiritiladi va yana oldinroqqa qiya holda ko`chirilib, tola qirqiladi. Iskanani oldinga va orqaga tebratib, qirqilgan payraxalar chiqarib tashlanadi. Uyaning bir qismi o`yilgandan keyin, ikkinchi qismi o`yila boshlanadi. Agar ochiq teshik o`yish kerak bo`lsa, uya avvalo detalning yarim qalinligicha bir tomondan, so`ng teskari tomondan o`yiladi. Yirik detallarni iskana bilan teshish va o`yish dastgohga qo`yib bajariladi. Yupqa detallarga teshik o`yish uchun ularni ustma-ust taxlab teshish ham mumkin. O`yiq tubi bilan unga kirgiziladigan turum qirrasi o`rtasida tirqish hosil bo`lmasligi uchun o`yiq tubini kichikroq yasash kerak .

Stameska . Stameskalar tekis va yarim aylana shaklida bo`ladi va yarim aylana shaklidagi stameskalardan egri chiziqli teshiklar o`yishda va egri chiziqli sirtlarni ishlashda foydalaniladi. Tekis stameskaning keskichi iskana sterjenidan yupqa bo`lib, o`tkirlanish burchagi 15-25°, eni 3-50 mm gacha, yarim aylana stameskalarning eni esa 6-40 mm bo`ladi. Stameska iskanalar bilan teshilgan teshiklarni tozalashda, yupqa detallarga chuqurchalar o`yishda, qirralarni silliqlash, burchaklarda raxlar chiqarish va tozalash uchun qo`llaniladi. Mexanzatsiyalashgan usulda o`yish. Duradgorlik o`quv ustaxonasida o`yish uchun qo`lda ishlatiladigan elektr o`ygich va zanjirli DSA-2 o`yish stanogidan foydalaniladi. Bu stanokdan keng va chuqur uyalar o`yishda foydalaniladi. Uning yordamida eni 6-25 mm, uzunligi 4030 mm, chuqurligi 140 mm li uyalar ochish mumkin. Uning kesuvchi asbobi zanjirdan iborat. Kesish asbobi sifatida oddiy stanok iskanalari va o`yuvchi frezalash zanjiri xizmat qiladi. Zanjirli freza 40-55 mm uzunlikdagi uyalar o`yishda ishlatiladi. Uyalarning eni frezalash zanjirining eniga bog`liq bo`lib, standart bo`yicha 6-25 mm qabo`l qilingan. Pardozlash - buyum sirtlarini pardozlashdan oldin jilvir kog`oz bilan ishkalab tugri chizikligi yaxshilanadi va tozalanadi, utkir kirralari va burchaklarini egovlanadi keyin jilvir kog`oz bilan ishlov beriladi . Jilvir kogoz - bir tomoniga mayda kattik materiallar yoki shisha kukunlari yelimlab yopishtirilgan ip, mato yoki kalin kogozdan iborat, ular donalarini yirikliligiga karab, dag`al mayda, pardozlash jilvirlariga bo`linadi. Yog`och buyumlarini pardozlash deganda ularning sirtini turli xil buyoklar bilan bezash tushiniladi. Uy-ruzgorda ishlatiladigan barcha buyumlar pardozlangan bo`ladi. Yog`och materiallariga ishlov beradigan qo`l asboblarini tuzilishi va ishlash prinsipi . Yog`och materiallar maxsus dastgohlarda randalar yordamida randalanadi. Randalarning tuzilishi har xil bo`lganligi sababli randalanadigan yog`och "materiallarning yuzalari bir xilda tozalanmaydi. Yog`ochni randalanish sifatiga qarab xomaki, o`rtacha va toza randalangan deyiladi. Randalar o`zining vazifasiga

ko`ra bir necha xil bo`ladi. SHerxebel. Bu randa taxtani uzunasiga va ko`ndalangiga xomaki randalashda, xususan yog`ochdan qalin qatlamni olib tashlashda qo`llaniladi. Uning tig`i yoy shaklida bo`lgani uchun sherxebel randa bilan yog`ochlarni turli burchak yo`nalishida ham randalash mumkin. Randalash vaqtida yog`och payraxa ensiz va qalin bo`lib chiqadi. Musht randa. Musht randa sherxebl randa bilan randalangan yuzalarni tekis qilib randalash uchun ishlatiladi. Bu bir tig`li randa hisoblanib, keskichining tig`i to`g`ri, ammo yog`ochlarni tirnamasligi uchun burchaklari sal yumaloqlangan bo`ladi. Japs randa yog`och materiallarni tozalab silliqlash va detal yuzasini bir to`g`ri chiziqda yotadigan qilib randalashda, ayniqsa, detallarni bir-biriga moslashda ishlatiladi. Bu randa bir keskichli va ikki keskichli bo`lishi mumkin, randa kundasining old qismiga ust tomondan bir oz bo`rtgan silindrik quyma ylimlab yopishtirilgan bo`lib, uni bog`lash tugmasi deyiladi. Unga bolg`a urib, randa uyasidan keskichni chiqarish mumkin. Zakrov randa yordamida oyna solinadigan buyumlarning tegishli qismlariga zakrov ochiladi. Uning tig`i kundaga to`g`ri yoki o`tkir burchak hosil qilib o`rnatiladi. Shunga mos holda uning tig`lari to`g`ri yoki qiyshiq burchakli bo`ladi. O`quv ustaxonalaridagi mashg`ulotlarda turli naqshdor buyumlar, masalan, ilgak yoki chok qilingan detal va buyumlar ham tayyorlanadi. Bunda naqshdor yuzalarni ishlash uchun maxsus randalardan foydalaniladi . Chok randa o`yiq va choklar ochish uchun ishlatiladi, ular to`g`ri va qiyshiq bo`lishi mumkin. Chok randa keskichi ustki qismining qalinligi pastki qismiga qaraganda 1 mm kichik bo`lishi lozim . Konish randa . Bu randa faner va eshik dilalari tushadigan yol ochishda ishlatiladi. Uning kundasiga vintlar o`rnatilib, ularga yo`naltiravchi taxtacha kiydiriladi. Ochiladigan konishning eni qanday bo`lishiga qarab, har xil qalinlikdagi faner va dilalarga moslab randaga enlik va ensiz tig`lar o`rnatiladi. Har qanday randa asosan tig`, kunda va ponadan iborat .

Parmalash - materiallarda uya va teshiklarni ochish demakdir. Bunda kesish asbobi sifatida parmalar xizmat qiladi. Parmalarning quyidagi turlari mavjud Spiralsimon parma. Uning ish qismida ikkita spiral ariqcha bo`lib, ular kesuvchi qirrani hosil qiladi. Metallarni teshishda asosan ana shu parmadan foydalaniladi. Perosimon parma. Bu ham oddiy parma bo`lib, uning keskich qismi peroga o`xshashdir. Qoshiq parma. Bu parma tarnov shaklida bo`lib, pastki qismida pero bor. Pero yordamida parma yog`ochga kirib boraveradi . Markazlovchi parma. Bu parmaning pastki qismi kurakcha shaklida bo`lib, uchburchak shaklidagi gorizontal keskich bilan tugaydigan sterjendan iborat. Shunday parmalar bilan diametri 12-15 mm gacha bo`lgan uyalarni teshiklarni ochish mumkin. Parmalardan maxsus parmalash moslamalariga o`rnatilgan holda foydalaniladi. Ular odatda qo`l parmalari va parmalash stanoklari deyiladi. Qo`l parmasi yoki kolovorot otvyortka va uchliklarni aylantirish uchun xizmat qiladigan moslamadir. Ochiq teshiklar o`yishda parmalash oxirida bosimni biroz kamaytirish kerak, aks holda yog`och sinishi yoki parma tiqilib qolishi mumkin. Parmalashdan oldin parmalanadigan joyda iz hosil qilib olish kerak. Uya va teshiklarni tez, ko`p va sifatli qilib ochishda, ularga ishlov berishda parmalash stanoklari ishlatiladi. Parmalash stanoklari gorizontal hamda vertikal parmalash stanoklariga bo`linadi, ularning bir shpindelli va ko`p shpindelli xillari mavjud. Parmalash qurilmasi yoki parmalash stanoklarida ishlash vaqtida kiyim va yenglar tugmasini qadash, detalni qo`lda tutib parmalamaslik, qirindini qo`lda yoki puflab tozalamaslik, harakatlanayotgan shpindelni qo`lda to`xtatmaslik kerak. Yog`ochga ishlov berish texnologiyasi asosida uy-ruzgor buyumlarini tayyorlash . Dastalar . Dastalar qattiq, qayishqoq bo`lgan tut, qayin, qayrag`och, bujun, akatsiya kabi yog`ochlardan tayyorlanadi. Dastalar yakka tartibda tayyorlansa - ryumka patronga o`rnatilib yoki ko`plab tayyorlansa markazlar orasiga o`rnatib tayyorlanadi. Ryumka patron yordamida buyum tayyorlashda ortiqcha yog`och isrof bo`ladi. Shuning uchun

ko`plab talab etilmaydigan buyumlar donalab ryumka patron yordamida, qolgan hollarda markazlar orasiga o`rnatib tayyorlanadi. Quyida egovlar uchun dasta tayyorlashni ko`rib o`tamiz. Dasta uchun tanlangan yog`och (bu maqsadda dastabop shoxlardan foydalanish mumkin) markazlar orasiga o`rnatilish diametrini D mm ga keltirib yo`niladi. So`ngra, bir necha dasta ketma-ket rejalanib, uning tutqich va bo`yin qismlari belgilanadi. Dastalar xomaki yo`nilib qirquvchi iskana yoki andaza keskichlar bilan aniq o`lcham va shaklga keltiriladi. Talab etilishiga qarab jilvirlab silliqlangandan so`ng aliflanadi. Tayyor bo`lgan dastalar stanokdan olinib bir-biridan ajratiladi va bo`yinlarga mos xalqalar kiydirilib, egov o`rnatish uchun parmalanadi. Xalqalarni kichik diametrli trubalardan qirqib tayyorlanadi. Shuning uchun dasta bo`yinlarini xalqalarga moslab yo`niladi . Juva Tol, tut, o`rik, chinor kabi quruq, hidsiz, butoqsiz daraxt shoxlaridan olingan g`o`lalardan tayyorlanadi. Juva uzun o`lchamli bo`lganligi uchun stanokning markazlari orasidagi masofaga qarab donalab yoki ikkitadan juvaga mos yog`och o`rnatib tayyorlash mumkin. Yog`ochni xomaki yo`nib, silliqlab diametrini 60 mm ga keltirib, silindrik sirt hosil qilinadi. So`ngra, o`ng tomondan 100 mm uzunlikda dasta o`lchami rejalanib, uning diametrini 25 mm ga keltirib yo`niladi. Juvaning dasta va tanasi kerak shaklga keltirilgandan so`ng jilvirlanib, payraxa bilan silliqlanadi. Talab etilishiga qarab tana va dastalar hoshiyalanadi. Hoshiyalash ponasimon qilib tayyorlangan qattiq yog` ochni silliqlangan sirtga, stanok yurib turgan vaqtda bosib tutish bilan kuydirib gul solish (xalqa hosil qilish) dan iborat (ponasimon qattiq yog`ochni aylanib turgan yog`och bilan ishqalanishi natijasida silliqlangan sirt kuyib xalqa-hoshiya hosil bo`ladi). Ba’zan hoshiyalar rangli bo`yoqlar bilan ham tushiriladi. Hoshiya-xalqalarning soni, o`lchami qanday sifat berilishiga qarab tushiriladi. Juvaning sirtini bo`yash, loklash tavsiya etilmaydi. Chunki juvaga yopishgan xamirni tozalash vaqtida lok-bo`yoq pardalari ko`chib ketadi . Chekich Tol, terak, tut, akatsiya, chinor shoxlaridan olingan g`o`lalardan tayyorlanib, katta-kichikligiga qarab non chekich, patir chekichlarini bir-biridan farq qilinadi. Chekichlar qisqa o`lchamli bo`lganligi uchun yakka tartibda ryumka- patron yordamida, ko`plab markazlar orasida tayyorlanadi. Chekich ryumka-patron yordamida donalab tayyorlanganda kerak o`lchamdagi g`o`la olinib patronga qoziq

qilib qoqiladi va vint yoki burama mix bilan qotiriladi. Yog`och diametrini 70 mm ga keltirib yo`nilgandan so`ng dasta qismi rejalanib, uni 70 mm uzunlikda diametrini 25 mm ga keltirib yo`niladi. Dasta uchidan 12 mm qalinlikda tugma qoldirib qolgan qismining diametrini 20 mm ga keltirib yo`nilib tutqich-bo`yin hosil qilinadi. So`ngra 50 mm uzunlikda chekich kundasi rejalanib dasta tomoni suyrilanadi va tekis ko`ndalang qirqim hosil qilinib, unga ketma-ket aylanalar - mix o`rni chiziladi. Tayyor bo`lgan chekichni jilvirlab silliqlangandan so`ng alif yoki lok surtib pardozlanadi, talab etilishiga qarab rangli bo`yoqlar bilan hoshiyalanib, so`ng qirqib tushiriladi. Chekich ostiga (ko`ndalang qirqimiga) aylanalar bo`yicha non yoki patirga mos uzunlikdagi mixlarni qoqib, mix kallaklarini tekislab qirqib tashlanadi. Chekichlar markazlar orasida tayyorlanganda yog`och diametri 70 mm ga keltirib yo`nilgandan so`ng bir nechta chekich rejalanib ketma-ket tayyorlanadi. To`qmoq yo`nish yo`li bilan stanokda tayyorlanadigan yog`och to`qmoqlar tut, akatsiya, qayrag`och, zarang kabi zichligi ortiq bo`lgan puxta, qayishqoq yog`ochlardan bochkasimon yoki kesik konussimon qilib tayyorlanadi. Duradgorlikda, ko`pincha, bochkasimon to`qmoqlar ishlatiladi. To`qmoq uchun tanlangan g`o`lani markazlar orasiga o`rnatib diametrini talab etilgan o`lchamga keltirib yo`niladi va sirkul yoki lineyka bilan qirqib tushirish uchun qo`yim qoldirib rejalab chiqiladi. Qirqim chiziqlari bo`yicha o`yib bo`yinlar hosil qilingach, bochkasimon shaklga keltirib yo`niladi, so`ng dasta o`rinlari rejalangach, jilvirlab silliqlanadi va aliflangandan keyin qirqib tushiriladi. Ularga mos dastalar stanokda tayyorlanadi. To`qmoqning dasta o`rni parmalanib teshiladi va dasta yelimlab o`rnatiladi. Shakldor oyoqlar . Dasturxon xontaxta to`g`ri to`rtburchaklik yoki yumaloq shaklda tayyorlanib, ularning oyoqlari ko`pincha shakldor qilib yo`nish yo`li bilan stanokda tayyorlanadi. Shakldor oyoqlar tayyorlash uchun unga mos quruq yog`och olib, uni talab etilgan o`lchamda kvadrat shakliga keltirib randalanadi. Oyoqlarga yon yog`och o`rinlari rejalanib parmalash yoki o`yish yo`li bilan uyalar ochilgandan so`ng stanokka o`rnatiladi va yo`nib kerakli shaklga keltiriladi. Shakldor oyoqlar, ko`pincha, sifatli, tabiiy guli chiroyli bo`lgan yog`ochlardan tayyorlanadi. Shuning uchun bunday

yog`ochlardan tayyorlangan oyoqlar jilvirlangandan so`ng payraxa bilan silliqlab jilolanadi va lok yoki politur surtilib pardozlanadi. Bu vaqtda xontaxtalar ham shu jinsdagi yog`och materialdan tayyorlanib, ular ham loklanadi yoki politurlanadi. Xontaxtalar va oyoqlari tabiiy guli chiroyli bo`lgan yog`ochlardan tayyorlansa pardozlash bo`yash bilan tugallanadi . Bloklar. Akatsiya, tut, o`rik, tol, chinor kabi quruq yog`ochlardan tayyorlanadi. Bloklar o`q o`tkazish uchun pannalanib teshilgani uchun tanlangan yog`och ryumka- patronga o`rnatilib, ikkinchi uchi orqa babka markaziga qadaladi. Yo`nish kerak bo`lgan o`lchamgacha olib borilgandan so`ng bloklar rejalanadi. Rejalashda blok qalinligi, qo`yim ketma-ket rejalab boriladi. Blok ariqchalari ochilib pardozlangandan keyin qirqib tushiriladi. Qirqish qirqim chizig`i bo`yicha tik olib borilib, yog`och diametri 5 mm yoki undan kichikroq o`lchamga keltirib o`yiladi va markaz o`rniga diametri 5 mm li parma o`rnatilib parmalanadi. G`altak, naycha, cho`t donalari kabi buyumlar ham blok tayyorlash ketma-ketligida olib boriladi. Ilgak qoziqlari. Tilog`och, qayin, qayrag`och, yong`oq, chinor, shumtol kabi pishiq- puxta yog`ochlardan tayyorlanadi. Qoziq tayyorlash uchun daraxt shoxlaridan foydalanish mumkin. Qoziqlar ko`plab ishlatilgani uchun uni markazlar orasida tayyorlanadi. Shuning uchun qoziqbop yog`och tanlanib markazlar orasiga o`rnatiladi va diametri talab etilgan o`lchamga keltirib yo`niladi. Sirkul yoki masshtab lineyka yordamida ketma-ket bir nechta qoziq (tirnoq, tana va kallak qismlari) rejalanib xomaki yo`niladi va o`lchovga keltirib silliqlanadi. Qoziqlarni tayyorlashda tirnoq uzunligi qoziq o`rnatiladigan taxtaning qalinligiga, diametrini unga bop parma diametriga moslanadi yoki tirnoq diametriga mos parma tanlanadi. Ilgak qoziqlarini tayyorlashda ularga mos andaza keskichlardan foydalanish mumkin. Ilgak taxtalarining qanday yog`ochdan tayyorlanishiga qarab qoziqlarni unga mos yog`ochdan tayyorlanadi va talab etilishiga qarab aliflash, loklash yoki politurlash ishlari olib boriladi. Probirkalar uchun shtativ. Kimyo, biologiya, fizika kabinetlarida turli xil eritmalar, kislota va ishqorlarni, kimyoviy moddalar, unig`lik va boshqalarni probirkalarda ko`rgazma tariqasida saqlash va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Mehnat ta’limi darslarida esa bunday shtativlardan qalam, ruchka, parma kabi bumlarni tartibli saqlashda ham foydalanish

mumkin. Shtativ probirkalar o`rnatish uchun yarim uyalari bo`lgan disksimon asos, markaziga o`rnatilgan silindrik tirnoqli ustuncha va ustunchaga kiydirilgan probirkalarni tushirish uchun teshiklari bo`lgan ustki yog`och diskdan iborat. Asos va disklar planshayba yordamida tayyorlanib, ularning markazlari ustuncha tarmog`i va qoziq qismiga moslab parmalab teshiladi. Disklar diametral ravishda teng 12 bo`lakka bo`linib, aniq radiusli aylana chizadi. Parmalash diametrlar bilan aylananing kesishish nuqtalari orqali olib borilib, uya hosil qilinadi. Taglik - asosni qalinligi 20-30 mm bo`lgan taxta materialdan, ustki diskni qalinligi 10-12 mm bo`lgan taxta yoki presslangan fanerdan tayyorlash mumkin. Ustuncha shu jinsdagi yog`ochdan tokarlik stanogida yo`nib tayyorlanadi va taglikka yelimlab, qo`shimcha ponalar o`rnatiladi. Talab etilishiga qarab shtativ bo`yaladi yoki loklanadi . Yog`ochga ishlov berishga oid xalk xunarmandchiligi turlari bo`yicha ish usullari . Ma’lumki, yog`ochlarning fizikaviy, kimyoviy va mexanik xossalari mavjud bo`lib, yog`ochga ishlov berishda ularni inobatga olish zarur. O`lchami, qurishi, og`irligi, rangi, hidi, teksturasi, namliga, zichligi, issiqlik va elektr tokini o`tkazuvchanligi yog`ochning fizik xossasidir. Yog`ochning rangi, hidi va ko`rinishi uning qanday material ekanligini bildiruvchi belgilar bo`lib, ular ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlar geografiya, biologiya, kimyo fanlari orqali ma’lum bo`ladi. Bo`lardan ko`rinadiki, yog`ochlarni tanlashda ularning xususiyatlarini aniqlash uchun geografiya, biologiya, kimyo, fizika kabi fanlardan; ularga ishlov berishda o`lchash, rejalash ishlarini amalga oshirishda esa matematika, chizinachilik kabi fanlardan chuqur bilimga ega bo`lish kerak. Umuman olganda esa mehnat ta’limi darslarini maktabda o`tiladigan barcha fanlarga bog`lash mumkin. Ma’lumki, yog`ochlarga ishlov berish – xalq hunarmandchiligining keng rivojlangan sohalaridan biridir. Xalq hunarmandchiligi 150 dan ziyod sohaga ega bo`lib, o`zida mehnat va kasb ta’limining ko`pgina xususiyatlari - amaliyligi, ijodiyligi, milliyligi, mahalliy xom- ashyolarni topish va ularga ishlov berishning qulayligi, o`g`il va qiz bolalar mehnatining o`ziga xosligi, asosiy hollarda murakkab qurilmalar, uskunalar, asboblar va stanoklar talab qilmasligi, mashg`ulotlarni tashkil etishning soddaligi bilan ajralib turadi. Yog`ochga

ishlov berishga old xalq hunarmandchiligining bir necha turlari mavjud. Ular — beshikchilik, sandiqchilik, mebelsozlik, yog`och o`ymakorligi kabilardir. Bo`lardan yog`och o`ymakorligi o`zbek xalqi amaliy bezak san’atining keng tarqalgan turlaridan biri bo`lib, bunda biror naqsh yoki tasvir taxta yoki yog`och buyumlarga chizib, kesib, o`yib ishlanadi. O`rta Osiyoda yog`och o`ymakorligi qadimdan rivojlanib, kishilarning uy-ro`zg`or buyumlarida va binolar qurilishida juda keng qo`llanilgan. Bu o`ymakorlik qadimiy arxitekturaning eshik, darvoza, ustunlar, har xil to`sin, stol, xontaxta, quticha, ramka, qalamdon va boshqa buyumlarni bezashda ishlatilib kelingan. Yog`och o`ymakorligida duradgorlikni bilmasdan turib o`ymakoriikni tushunib yetish qiyin. Chunki har bir o`makor usta o`yiladigan buyum detallarini alohida tayyorlab, ya’ni detalni o`lchab, arralab, randalab tayyorlaydi. O`quvchilar yog`ochga ishlov berish sohasidagi xalq hunarmandchiligida duradgorlik kasbidan xabardor bo`lishi va shu kasbda ishlatiladigan asboblarni bilishi lozim. Duradgorlik kasbi shunday kasblardanki, bunchalik xalq turmushiga singib ketgan kasblar kam topiladi. Duradgor yasagan buyumlar har bir xonadonda ko`plab topiladi. Ma’lumki, har qanday buyumni yasash uchun uning tegishli chizmasi va texnologik jarayonining asosini tashkil qiladigan texnologik kartasi bo`lishi shart. Texnologik jarayon deganda umuman ishlab chiqarish jarayonining bir qismi tushunalidi, unda zagotovkani tayyor detalga (buyumga) aylantiriladi. Texnologik jarayon o`z navbatida texnologik mehnat operatsiyalariga bo`linadi. Har bir texnologik operatsiya texnologik jarayonning tugal bir qismi bo`lib, ularda bir ish o`rnida va asbobni almashtirmay, masalan, kesish, egovlash, parmalash, parchinlash, kavsharlash kabi biror ish bajariladi. Shuningdek, texnologik operatsiya ham texnologik jarayonning yanada kichik elementlariga texnologik o`tishlariga bo`linadi. Bo`lar texnologik operatsiyaning tugal qismlaridan iborat bo`lib, foydalaniladigan asbobning va ishlov beriladigan sirtning doimo bir xilligi bilan xarakterlanadi. Masalan, sirtni egovlash, ichki qiyshiq chiziqli sirtni egovlash, tashqi qiyshiq chiziqli sirtni egovlash va hokazo. Texnologik jarayonning yuqorida aytilgan har bir elementini bajarish tegishli mehnat usullaridan foydalanishni taqozo etadi. Mehnat usullari o`quvchining ish o`rnidagi

turish holatlari asboblarni ushlashi va bajaradigan mehnat harakatlari bilan bog`liqdir. Texnologik kartalarni tuzish va ulardan foydalanish o`quvchilarning ijodiy faolligini oshiradi, texnik tafakkurini rivojlantiradi va mustaqil ishlashga o`rganishida yordam beradi. Bundan tashqari, o`quvchilar texnologik kartalarni tuzishda buyumning namunasiga yoki chizmasiga qarab uning murakkab konstruksiyasini ishlab chiqish; buyum uchun zagotovka tanlash va uning o`lchamlarini aniqlash; texnologik operatsiya va o`tishlarni hamda ularni bajarish tartibini belgilash; asboblar, uskuna va moslamalarni tanlash kabi muhim ishlarni bilib oladi. Tuzilgan texnologik kartalar bo`yicha rejalashtirilgan buyumning hamma detallarini yasash va ularni yig`ish mumkin. Amaliy ishlar detallarni yasash uchun texnologik kartalar tuzishga qaratilishi lozim . Yog`och materiallariga ishlov beruvchi dastgohlar xamda elektr va mexanizatsiyalashtirilgan jixozlar . Ma’lumki, yog`ochlar turmushda ham, ishlab chiqarish sohalarida ham juda ko`p ishlatiladigan qurilish materiallari hisoblanadi. Yog`ochlar bir qator xossalarga ega. Shulardan bin ularning fizik xossalaridir. Yog`ochning fizik xossalariga ularning o`lchamlari, qurishi, og`irligi, rangi, hidi, teksturasi, namligi, zichligi, issiqlik va elektr tokini o`tkazuvchan (o`tkazmas)ligi kabilar kiradi. Odatda yog`och materiallari uch o`lchovga ega bo`ladi, bo`lar: uzunligi, eni va qalinligi, agar u silindr shaklida bo`lsa, diametrining uzunligi bo`ladi. Yog`ochlarning rangi, hidi va teksturasi bir qancha omillarga, jumladan daraxt o`sgan joyning iqlim sharoitiga, yog`ochning turi va yoshiga bog`liq bo`lib, ko`chilik daraxtlarning yog`ochligi qoramtirdir. Yog`ochning ko`rinishi, uning zichligi, o`zak nurlarining miqdori yirik va maydaligiga hamda kesimi yuzasiga; yog`ochning hidi unda smola, oshlovchi moddalar va efir moylari mavjudligiga bog`liqdir. Yog`ochning hidi uni endigina kesilganda ko`proq seziladi. Yog`ochning rangi, hidi va ko`rinishi uning qanday material ekanligini bildiruvchi belgilar bo`lib, ular ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Yog`och bo`ylamasiga, ya’ni tolalari bo`ylab kesilganda (tilinganda) hosil bo`ladigan tabiiy naqsh tekstura deb ataladi. Turli yog`ochlarning teksturasi turlicha bo`ladi.

Quruq yog`och issiqlikni yaxshi o`tkazmaydi, sababi yog`ochning g`ovakligidir. Uning hujayralari ichiga havo to`lgan bo`lib, u issiqlikni yomon o`tkazadi. Zichligi katta yog`och zichligi kichik yog`ochga nisbatan issiqlikni yaxshi o`tkazadi. Shuningdek, quruq yog`och elektr tokini ham o`tkazmaydi. Shunga ko`ra undan izolyatsiya material sifatida foydalaniladi. Shuni unutmaslik kerakki, namligi ko`p bo`lgan yog`och tokni yaxshi o`tkazadi. Chunki yog`och kovaklari suv bilan to`lgan bo`ladi. Yog`ochning tovush o`tkazuvchanligi unda tovushning tarqalish tezligi bilan belgilanadi. Yog`ochning tovush o`tkazuvchanligi bo`ylama yo`nalishda havoga nisbatan 15-18 marta, ko`ndalang yo`nalishda 3-6 marta ortiqdir va bu yog`ochning kamchiligi hisoblanadi. Shu sababli pol va shiftlarda yog`och ortiqcha sarf bo`lmasligi uchun tovush o`tkazmaydigan materiallar ishlatishga to`g`ri keladi. Yog`och materiall yorug`lik nurlarini juda kam o`tkazadi, yog`ochning yupqa listi, faner qatlamlari juda kuchli yorug`lik manbaidan chiqayotgan nurnigina o`tkazishi mumkin. Yog`ochlar yoriluvchanlik, qayishqoqlik, qovushqoqlik, qattiqlik, mixlarni ushlab qolish xususiyatiga ega. Ularni turli ta’sirlar ostida tolalar bo`ylab ajralishi yorilishidir. Yorilishlar tabiiy holda, masalan issiqlik ta’sirida qurishi natijasida, shuningdek bolta yoki pona yordamida ta’sir etish natijasida hosil bo`ladi. Qayishqoqlik yog`ochning yoriluvchanligini oshiradi, qovushqoqlik esa kamaytiradi. Nam yog`och oson yoriladi. Biroq zichligi kichik yog`ochlar juda ho`l bo`lganida qayishqoqligi kamayib, yaxshi yorilmaydi pona yoki bolta qisilib qoladi. Yog`ochning qattiqligi keskichning botishiga qarshilik ko`rsatishidir. Yog`ochning qattiqlik darajasini bilish uchun turli xil yog`ochlarni yorish, mix qoqish, arralash, bir xil keskich bilan kesib ko`rish usullaridan foydalanish mumkin. Qaysi yog`ochni kesish, yorish, arralash, mix qoqish qiyin bo`lsa - bu yog`och qattiq hisoblanadi. Ma’lumki, mixlar turli materiallardan, turli ko`rinishda va har xil o`lchamlarda yasaladi. Yog`och qayishqoqligi sababli qoqilgan mixlarni ushlab turadi. Yog`ochga qoqilgan mix uning tolalarini taranglashtiradi, tolalar esa mixni siqadi, uning chiqib ketishiga qarshilik qiladi. Yog`och bo`laklarini yopishtirish uchun ishlatiladigan yelimlar hayvonot yelimlari, o`simlik va smola yelimlaridan iborat. Duradgorlik o`quv ustaxonalarida hayvonot

yelimlari, xususan suyak va kazein yelimlari, smoladan qilingan yelimlar ko`p ishlatiladi. O`simlik yelimlari asosan faner ishlab chiqarish korxonalarida ishlatiladi. Yelimlar quyuq eritmalar holida, smolali yelimlar esa quruq parda (plyonkalar) ko`rinishida ishlatiladi. Yelim pishirish zavodlarida kazein va suyak yelimlari ko`pincha taxtacha (plita) ko`rinishida chiqariladi. Taxtacha yelimning uzunligi 150-200 mm, eni 30-100 mm, qalinligi 10-15 mm bo`ladi. Suyak yelimi bochkaga joylab chiqariladi. Glyutinli yelimlar sifatiga qarab sortlarga ajratiladi. Glyutinli yelimlar qumq holida gigroskopik bo`ladi. Namlansa bo`kadi, qizdirilsa yumshaydi va suyuqlanadi. Bu yelimlar suvga chidamsizligi uchun ulardan yopiq xonalarda turadigan buyumlarni yelimlashdagina foydalaniladi. Kazein yelimlarining asosiy tarkibiy qismi kazein, ya’ni yog`i olingan suzma (tvorogdan) iborat. Toza suvda kazein juda tiniq bo`ladi, lekin erimaydi va yelim hosil qilmaydi. Duradgorlik o`quv ustaxonalarida faqat kazein poroshogidan tayyorlangan va o`simlik yelimlaridan, suyuq fenolformaldegidli yelimlardan foydalaniladi. Bu yelim quyuq shiraga o`xshash bir jinsli suyuqlik bo`lib, yupqa qatlamli va shaffofdir. Fenolformaldegidli yelim quyidagicha tayyorlanadi: qo`shdevorli, ichi oqartirilgan yoki sirlangan idishga smola quyilib, idish devorlari orasiga sovuq suv quyiladi, idishga atseton yoki etil spirt solinib, smola bilan uzluksiz aralashtirib turiladi, keyin kerosin konstanti va aralashma solinib, ulami 10 minut mobaynida qorishtiriladi. Duradgorlik o`quv ustaxonasi mashg`ulotlarida yasalgan buyumlarning sirtini bo`yash, loklash va boshqa ishlar pardozlash materiallari yordamida bajariladi. Yog`ochni nam ta’siridan saqlash, rangi va tuzilishi o`zgarmasligi uchun unga yupqa qatlamda lak- bo`yoq surtiladi. Bo`yoq moddalari suv, spirt, benzin, skipidar, smola va boshqa suyuqliklarda eritilib, colloid eritmalari hosil qilinadi va yog`och buyumlar bo`yaladi. Suvda yeriydigan bo`yoq moddalarining asosli va kislotali xillari ko`proq ishlatiladi. Buyumlarga jigar rang beradigan, suvda yaxshi eriydigan yong`oq beysi va qizil yog`och beysi ana shu moddalar jumlasiga kiradi. Asosiy bo`yoq moddalari 50-70°C gacha isitilgan suvda yaxshi eriydi, hosil bo`lgan eritma filtrlanadi. Kislotali bo`yoq moddalari dastlab ozgina sirka qo`shilgan3 suvga qoriladi. Bo`yoq moddasi erigandan keyin unga alyuminiyli achchiq tosh solinadi. Shu komponentlar aralashtiriladi va aralashma filtrlanadi. Buyumlarni qanday yog`ochdan tayyorlanganiga qarab turli rangga, masalan,

qayin bilan zarangni kul rang (kumush rang) ga, dub, buk, archa, qarag`ay, tilog`och va boshqa yog`ochlarni jigar rangga bo`yash maqsadga muvofiqdir . Mashina, mexanizm elementlari, ularning turlari. Yog`ochga ishlov berish stanoklari va ularning tuzilishi . Yog`ochga ishlov beriladigan tokarlik stanogining asosiy qismlari: 1 - asos; 2- elektrodvigatel; 3 - stanina; 4 - tasmali uzatma to`sig`i; 5 -magnitli ishga tushirgich; 6 - alohida yoritgich; 7 - oldingi babka; 8 - planshaybali shpindel; 9 -tirgak; 10 - ketingi babka; 11 - shaffof himoya ekranidan iborat. Yog`ochga ishlov beriladigan tokarlik stanogining asosiy qismi yo`naltirgichli stanina bo`lib, u ikkita tayanch panjalarga o`rnatiladi. Staninaga oldingi hamda ketingi babka hamda tutgichli g`aladon joylashgan. Ishchi mexanizmlar himoya ekrani bilan o`ralgan qirqish zonasini hosil qiladi. Staninaning tayanch panjalari maxsus yog`och asosga mustahkamlangan chap tomonida stanokning elektrodvigateldan iborat elektromexanik yuritmasi bo`lib, u ikki pog`onali shkivga, shkiv esa tokarlik stanokning oldingi babkasidagi shpindelga mustahkamlanadi. Oldingi babka korpus - 1, shpindel - 2, ikki pog`onali shkiv - 3, ponasimon tasma - 4, sharchali podshipnik - 5, qotirgich bolt - 6 dan tuzilgan. Oldingi babka zagotovkaning mustahkamlanishi va aylanma harakatini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Ketingi babka korpus - 1, markazli pinol - 2, qisgich - 3, vint mexanizmi - 4, maxovik - 5, qotirgich vint - 6, siquvchi taxtacha - 7 dan iborat. Bu babka uzun zagotovkalarning o`ng tomondagi uchining tayanchi vazifasini o`taydi . Tirgak asos - 1, keskich tayanchi - 2, stopor dasta - 3, siquvchi maxovik - 4 dan iborat. U yo`nish vaqtida keskichning tayanchi sifatida xizmat qiladi. Shpindelning aylanma harakati- elektrodvigateldan ponasimon tasmali uzatma yordamida amalga oshadi; bu uzatma ponasimon ariqchali diametri bar xil ikkita shkiv va ponasimon tasmadan iborat. Shkiv elektromotor va shpindel vallarinig uchlariga mustahkam o`rnatiladi. Tasmaning bir ponasimon ariqchadan ikkinchi ana shunday ariqchaga tortilishi natijasida shpindel ikki xil chastotada aylanishi mumkin. Shpindel

oldingi babkaning korpusiga o`rnatilgan va u sharchali dumalash podshipniklarida aylanadi. Yog`och zagotovkani mahkam o`rnatish uchun shpindelning oldingi uchiga trezubes, patron va h. lar shaklidagi turli moslamalar burab qo`yiladi. Ketingi babka korpusi stanina yo`naltirgichi bo`ylab suriladi. Uni tayyorlanadigan detal zagotovkasining uzunligiga qarab istalgan holatda qotirish mumkin. Zagotovkani markazlarga uzil-kesil mahkamlash vint mexanizmi va maxovikchali pinol yordamida amalga oshiriladi. Tokarlik stanogida asosan yaproqli daraxtlar- qayin, qora qayin, zarang, shumtol yog`ochlaridan olingan zagotovkalar yo`niladi. Bu zagotovkalar quruq, ko`zsiz va yorilmagan bo`lishi kerak. Zagotovkani tanlashda yo`nish va stanok moslamalariga mahkamlash uchun diametri bo`yicha 5-6 mm va uzunligi bo`yicha 40-60 mm qo`yim hisobga olinadi. Zagotovkaning toresida qalam bilan dioganallar o`tkaziladi, ularning kesishgan joylariga bigiz yoki kerner bilan markazlar belgilanadi. Randa bilan bruskaning yon qirralari randalanib zagotovkani sakkiz qirrali qilinadi. Diametri kichik va uzunligi 150 mm gacha bo`lgan zagotovkalar patronga o`rnatiladi. Buning uchun zagotovkaning uchini biroz yo`nib konusga o`xshatiladi. Uzun zagotovkalarning bir uchi trezubetsga mahkamlanadi. Bunda zagotovka toresining o`rtasida ketingi babkaning markazi uchun kerner bilan chuqurcha hosil qilinadi va ishqalanishni kamaytirish uchun solidol surtiladi. Tirgak yuqori tayanch sirti dastgoh markazlari chizig`idan 2-3 mm balandroq va ishlov berilayotgan detaldan 3 mm cha pastroq turadigan qilib o`rnatiladi. Zagotovkaning tirqishini tekshirish uchun qo`lda bir marta aylantirib ko`riladi. Stanoklarning tuzilishidagi umumiylik ular bajaradigan ishlarning aylanma harakatlar natijasida amalga oshirilishidadir. Harakatni tasmali, tishli, zanjirli, friksion, chervyakli uzatmalar kabi uzatmalar bilan ma’lum masofaga uzatish mumkin. Tasmali va friksion uzatish ishqalanish asosida, tishli va zanjirli uzatish esa tishlar va yulduzchalar yordamida amalga oshadi. Bo`larning har birida harakat uzatadigan yetaklovchi zveno va undan harakat oladigan yetaklanuvchi zvenolar bo`ladi. Tasmali uzatma - bir-biridan ma’lum masofada turgan va tasma bilan o`zaro bog`langan shkivlarning biridan ikkinchisiga aylanma harakatni uzatishga xizmat qiladi. Bunda tasma vallarning shkivlariga o`rnatiladi va shkivlarga yetarli kuch bilan tortiladi.

Shundagina shkivlarda tasma sirg`anmaydi. Harakat yetaklovchi zvenodan yetaklanuvchi zvenoga uzatiladi. Yetaklovchi va yetaklanuvchi shkivlarning diametri bir xil bo`lsa, harakat bir maromda uzatiladi. Agar yetaklovchi shkivning diametri, masalan, ikki marta katta bo`lsa, bunda yetaklanuvchi shkivning aylanish soni ikki marta ko`p bo`ladi va h. Zanjirli uzatmadaaylanma harakat bir-biridan ma’lum masofada turgan val yoki g`ildiraklarning biridan ikkinchisiga yulduzcha va zanjir orqali uzatiladi. Zanjirli uzatma yulduzchalar deb ataladigan ikkita tishli g`ildirak va ularni birlashtiruvchi tutash zanjirdan iborat bo`lib, bu zanjir va yulduzchalar Metall materiallardan tayyorlanadi. Friksion uzatmada harakat yetaklovchi valdan yetaklanuvchi valga bir-biriga qattiq siqilgan silliq g`ildiraklar orqali uzatiladi. Bu uzatmalar tikuv mashinalarida, masalan, naychaga ip o`rashda qo`llaniladi. Friksion uzatmaning g`ildiraklari sirg`anmasligi, ular o`rtasida zarur ishqalanish hosil bo`iishi uchun bir-biriga qattiq juftlashib turishi kerak. Krivoship-shatunli mexanizm . Bu mexanizm aylanma harakatni uzatish bilan birga uni o`zgatirishi ham mumkin. Bu holatni ham tikuv mashinalarining pedal qismida kuzatishimiz mumkin. Yog`och ishlash stanoklari. O`quvchilar o`quv ustaxonalarida qo`l mehnatini yengillashtiradigan yoki qo`l mehnatidan ozod qiladigan, kam vaqt, oz mehnat va mablag` sarflab ko`plab mahsulot ishlab chiqarish, mahsulot tannarxini arzonlashtirish imkonini beradigan yog`och ishlash stanoklarining turlari, tuzilishi, vazifasi, ularni ishga sozlash, ish vaqtida rioya qilinadigan xavfsizlik texnikasi qoidalari bilan ham tanishadi. Shuningdek, amaliy mashg`ulotlarda bu stanoklarni boshqarishni va ularda qanday ishlashni o`rganib oladi. Duradgorlik o`quv ustaxonalarida yog`och ishlash tokarlik, arralash, randalash, frezalash, parmalash, o`yuvchi va boshqa turdagi yog`och ishlash stanoklari ishlatiladi. Yog`och ishlash stanoklari o`quv ustaxonalarining sahni va xonalarning soniga qarab, xavfsizlik texnikasi qoidalariga amal qilgan holda turlicha joylashtiriladi. Yog`och ishlash tokarlik stanogi. Duradgorlik o`quv ustaxonlarida TD-120 yoki TSD-120 tipidagi yog`och ishlash tokarlik stanoklari o`rnatiladi. Bu stanoklar yordamida yog`och materiallardan har xil aylanish sirtlariga ega bo`lgan detallar, shakldor buyumlar

tayyorlanadi. TD-120 tipidagi yog`och ishlash tokarlik stanogining asosiy qismlariga stanina 1, oldingi babka 2, ketingi babka 3 va tirgak 4 kiradi. TSD-120 tipidagi stanogida bo`lardan tashqari o`yuvchi moslama 5 ham bo`lib, uning yordamida o`yish-teshish ishlari bajariladi. Stanina stanokning tayanch-tutkich uzeli bo`lib, unga stanokning qolgan hamma uzellari o`rnatiladi. Staninada ikkita o`zaro parallel yo`naltiruvchisi bor, ular bo`ylab keyingi babka va tirgak bo`ylama yo`nalishda suriladi. Oldingi babka ishlanadigan yog`och materiallarni tutib turadi va uni aylanma harakatga keltiradi. Oldingi babkaning shpideliga pog`onali shkiv kiydirilgan bo`lib, unga tasma orqali elektr dvigateldan harakat uzatiladi. Tasmani shkivning turli pog`onalarga almashtirish yo`li bilan shpindelning aylanishlari soni o`zgartiriladi. Shpindelga ishlanadigan yog`och materialni tutib turish imkonini beradigan vilka, planshayba, ryumka-patron o`rnatiladi (shpindelga o`z-o`zidan markazlanuvchi uch kulachokli patron o`rnatilsa, u vilka, planshayba va ryumka- patronlaming o`rnini bosadi va bu bilan yog`och materialni o`rnatish vaqtidagi qiyinchiliklardan holi bo`linadi). Ketingi babka uzun o`lchamli yog`ochlarni markazda tutib turish va keskich (parma)larni o`rnatish imkonini beradi. Yo`nish, qirqish vaqtida iskanalarni tutib (tirab) turish maqsadida tirgakdan foydalaniladi. Ishlanadigan yog`ochning o`lchamiga va unga qanday ishlov berilishiga qarab, tirgakni shpindelga va parallel yoki ko`ndalang holda staninaga o`rnatiladi. Tirgak hamma vaqt markazga moslanib, ishlanadigan yog`ochga yaqin o`rnatiladi. Ketingi babka va tirgak staninaning yo`naltiruvchilari bo`ylab oldingi babkaga nisbatan kerakli masofaga surilgandan so`ng tortqi boltlar yordamida staninaga qo`zg`almaydigan qilib qotirib qo`yiladi. Tayyorlanadigan detal va buyumlarning o`lchamiga qarab ishlanadigan yog`ochlar stanokka turli xil moslamalar: vilka va markaz, planshayba, ryumka-patron, kulachokli patronlar (moslangan bo`lsa) yordamida o`rnatiladi. Bunda uzun o`lchamli, kichik diametrli yog`ochlar vilka va markaz orasiga, qisqa o`lchamli, kichik diametrli yog`ochlar lyumka-patronga, qisqa o`lchamli, katta diametrli yog`ochlar esa planshaybaga o`rnatiladi. Yog`och ishlanadigan tokarlik stanoklarida yo`nish, qirqish ishlari maxsus tokarlik iskanalari yordamida bajariladi. Yo`nuvchi (reyyer) va qirquvchi (mayzel) iskanalar

bo`ladi. Yog`ochni xomaki yo`nish, botiq sirtlar hosil qilish, ichki sirtlarni yo`nib kengaytirish yo`nuvchi iskana yordamida bajariladi. Bu iskana nov shaklida bo`lib, tig`i yoysimon ko`rinishda bo`ladi. Xomaki yo`llilgan sirtlarni pardozlash, qavariq sirtlar hosil qilish, tayyor detallarni qirqib tushirish ishlari qiruvchi iskana yordamida bajariladi. Yog`och ishlanadigan tokarlik stanogida ishlash vaqtida quyidagi xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilish talab etiladi: 1. Shpindelning hamma vaqt to`g`ri (ishlayotgan odam qarab) aylanishiga e’tibor berish kerak. Shpindelning to`g`ri aylanishini ta’minlash uchun elektr dvigateli vklyuchatel yordamida ulanadigan qilib sozlanadi (har qanday yog`och ishlash stanogida elektr dvigatelini yurgizish va to`xtatish vklyuchatel yordamida bajariladi). Elektr dvigateli hech vaqt pereklyuchatel yordamida boshqariladigan qilib sozlanmaydi. 2. Ishlanadigan yog`ochlarni markaz va vilka orasiga, patronlarga, planshaybaga mahkam o`rnatish lozim. Shunday qilinmasa, shpindel katta tezlik bilan aylanayotganda, yo`nish ishlari bajarilayotganda yog`och tutkichlardan chiqib ketishi va ishlovchini shikastlashi mumkin. Buning oldini olish maqsadida yog`och o`rnatilgandan so`ng birdaniga yo`nishni boshlamasdan, oldin qo`l bilan yog`ochni aylantirib, uning puxta o`rnatilganligiga va tirgakka tegib qolmasligiga ishonch hosil qilinadi. 3. Shpindel aylanib turganda vilka va markaz orasiga yog`och o`rnatmaslik kerak. 4. Ish vaqtida tirgakni hamma vaqt markazga moslab, yog`ochga yaqin o`rnatib borish zarur. Buning uchun yo`nish davomida vaqti-vaqti bilan tirgakni yog`ochga yaqinlashtirib surib boriladi. Tirgak yog`ochdan uzoqlashganda keskich (iskana) ga ta’sir etuvchi kuch ortib ketib, uni tutib turish qiyinlashadi, iskana tushib ketib, yog`ochning, ya’ni tayyorlanayotgan buyumning sifatini buzadi . Tirgaksiz yo`nish va qirqishga ruxsat etilmaydi (tayyor buyumlarni jilviriab pardozlashda jilvir qog`oz tutilsa, qo`l tirgakka qadalib qolmasligi uchun tirgak olib qo`yiladi), 6. 5. Ish vaqtida ketingi babka va tirgakni stanina yo`naltiruvchilariga

mahkam qotirib o`rnatish kerak. Aks holda yog`och markazdan chiqib ketishi, tirgakka qadalib qolishi natijasida ish sifati buzilishi va ishlayotgan odamni shikastlashi mumkin. 7. Stanokni to`xtatmasdan turib ishlangan sirtning silliqligini qo`l bilan tekshirish, o`lchamini aniqlash taqiqlanadi. 8. Ish vaqtida himoya ko`zoynagi taqib olish zarur. Parmalash stanogida ishlaganda quyidagi xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilish talab etiladi: Shkivlarni ihotalab qo`yish kerak. Ish vaqtida tasmani almashtirish yaramaydi. Shpindelni to`xtatish uchun tasmani qo`l yordamida tornozlamaslik kerak. 4. Ish vaqtida parmani yog`ochdan o`tib ketib, plitani parmalab qo`ymasligi, uni ishdan chiqarmasligi lozim. Buning uchun parmalanuvchi yog`och ostiga ehtiyot taxtasi o`rnatiladi. 5. Parmalash katta tezlikda olib boriladi. Shuning uchun parmalanadigan yog`ochni mahkam ushlash, qo`yib yubormaslik talab etiladi . Aks holda yog`och qo`ldan chiqib ketib, ishlayotgan odamni shikastlaydi. Texnologik xaritalar, ularni tuzish va foydalanish O`kituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda ko`ra bilish va uni tasavvur etish uchun bo`lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda o`kituvchi uchun bo`lajak darsni texnologik xaritasini tuzib olishi katta axamiyatga egadir, chunki darsning texnologik xaritasi xar bir mavzu, xar bir dars uchun o`qitilayotgan predmet, fanning xususiyatidan, talaba (yoki o`kuvchi)larning imkoniyati va extiyojidan kelib chikkan xolda tuziladi.Texnologik xaritani tuzish oson ish emas, chunki buning uchun o`qituvchi pedagogika, psixologiya, xususiy metodika, pedagogik va axborot texnologiyalardan xabardor bo`lishi, shuningdek, juda ko`p uslub va usullarni bilishi kerak. Xar bir darsning rang-barang, qiziqarli

bo`lishi avvaldan puxta o`ylab tuzilgan darsning loyixalashtirilgan texnologik xaritasiga bog`lik. Darsning texnologik xaritasini kay ko`rinish (yoki shakl) da tuzish, bu o`qituvchining tajribasi, ko`ygan maksadi va ixtiyoriga bog`lik. Texnologik xarita kanday tuzilgan bo`lmasin, unda dars jarayoni yaxlit xolda aks etgan bo`lishi xamda anik belgilangan maksad, vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini tashkil etishning texnologiyasi to`lik uz ifodasini topgan bo`lishi kerak. Texnologik xaritaning tuzilishi o`qituvchini darsni kengaytirilgan konspektini yozishdan xalos etadi, chunki bunday xaritada dars jarayonining xamda o`qituvchi va talaba (yoki o`kuvchi) faoliyatining barcha qirralari o`z aksini topadi. Texnologik xarita Mavzu Yog`och turlari va uning xususiyatlari Maksad vazifalari Maksad: o`kuvchilarga xududlarda o`sadigan daraxtlar va ulardan olinadigan yogochlar, ularning xususiyatlari to`grisida tushuncha berish. Vazifalar: o`kuvchilarda mavuzuga nisbatan kizikish uygotish, ularda mavzu asosida bilim va ko`nikmalarni shakllantirish va kengaytirish. O`kuv jarayonining O`kuvchilarga maktab joylashgan xududda o`sadigan daraxt turlarini va ularning ahamiyati ning, ulardan olinadigan yogochlarning mazmuni ishlatilish soxalarining, yogochning xossalari va xususiyatlarini ishlatilish soxalarini va uning fizikaviy xossalari to`g`risidagi bilimlarini kengaytirish O`kuv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi Metod: og`zaki bayon kilish. Shakl: suxbat-munozara Vosita: ko`rgazmali kurollar Usul: yog`och namunalarini kursatish misolida Nazorat: og`zaki savol-javoblar Baholash: rag`batlantirish Kutiladigan natijalar O`qituvchi: mavzuni kiska vakt ichida barcha o`kuvchilar uzlashtirishiga erishiladi, o`quvchilar faoliyati oshadi, darsga nisbatan kizikish uyg`otadi, barcha o`quvchilarni baholaydi. O`z oldiga kuygan maksadga erishadi. O`quvchi: yangi bilimlarni egallaydi. Nutki rivojlanadi, eslab qolish qobiliyati o`sadi, qisqa vakt ichida ko`p ma’lumotga ega bo`ladi va baho oladi.

Kelgusi rejalar O`qituvchi: yangi pedagogik texnologiyani o`zlashtirish va darsda tadbik etish takomillashtirish. O`z ustida ishlash. Mavzuni xayotiy vokealar bilan bog`lash, pedagogik maxoratni oshirish. O`quvchi: matn bilan mustakil ishlashni o`rganadi. O`z fikrini ravon bayon kila oladi. Mavzu asosida qo`shimcha materiallar topadi, ularni o`rganadi. O`kituvchi o`qitayotgan fanining xar bir mavzusi, xar bir dars mashguloti buyicha tuzgan texnologik xaritasi, unga fan (yoki predmet) ni yaxlit xolda tasavvur etib yondashishga, tushunishiga (bir semestr, bir o`quv yili bo`yicha), yaxlit o`quv jarayonining boshlanishi, maksadidan tortib, erishiladigan natijasini kura olishiga yordam beradi. Ayniksa, texnologik xaritaning talaba (yoki o`quvchi) larning imkoniyati va extiyojidan kelib chikkan xolda tuzilishi, uni shaxs sifatida ta’limning markaziga olib chikishga va bu bilan o`qitishning samaradorligini oshirishga imkoniyat beradi. O`quv jarayonida o`quvchilarga shaxs sifatida karalishi, turli pedagogik texnologiyalar xamda zamonaviy uslublarning kullanilishi, o`quvchilarni mustakil, erkin fikrlashga, izlanishga, xar bir masalaga ijodiy yondashish, mas’uliyatni xis kilish, ilmiy tadkikot ishlarini olib borish, taxdil kilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanishga, eng asosiysi, ukishga, fanga va uzi tanlagan kasbiga bo`lgan kizikishlarini, shuningdek pedagogga nisbatan xurmatini kuchaytiradi. Ta’lim-tarbiya jarayonlarida yangi pedagogik texnologiyalarni qo`llashda o`tmish allomalarimizning g`oya va qarashlaridan foydalanish o`quvchilarni o`qitish va tarbiyalashni yanada samarali bo`lishini ta’minlaydi .

Adabiyotlar: 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

Похожие

Metallarga ishlov berish texnologiyasi

Po’lattemirbetonli oraliq qurilmalar va ularning hisobi

Po’lattemirbetonli oraliq qurilmalar va ularning hisobi

Temir yo’l ko’priklarining tayanchlari va ularning hisobi

Temir yo’l ko’priklarining tayanchlari va ularning hisobi