logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Техника и технология
  4. Metallarga ishlov berish texnologiyasi

Metallarga ishlov berish texnologiyasi

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

98.5 KB
Скачать
Metallarga ishlov berish texnologiyasi Reja: 1. Metall turlari va ularning xususiyatlari. 2. Metallga ishlov berishda ulchash, rejalash, dastlabki ishlov berish asboblarini ishga tayyorlash va ishlash usullari. Metallarga qo`lda ishlov berish moslamalari va asboblari. 3. Metallga ishlov berish texnologiyasi, metallga ishlov berish asboblarini ichki kismlari sozlash va ta’mirlash. 4. Metallarga ishlov berishda, kul va elektr asboblarini tuzilishi ishlash prinsipi. Metallarni rejalash, arralash, kesish, egovlash va zubila bilan ishlash. 5. Metallga ishlov berishda kullaniladigan dastgoxlar xamda elektr mexanizatsiyalashtirilgan jixozlar. 6. Mashina, mexanizm elementlari va turlari. Metallarga ishlov berishga oid xalk xunarmandchiligi turlari buyicha ish usullari. 7. Texnologik xaritalar, ularni tuzish va foydalanish . Metall turlari va ularning xususiyatlari. Odatda tabiatdagi moddalar shartli ravishda Metallar va metallmaslarga bo`linadi. Metallar — tabiatda eng ko`p uchraydigan moddaiardir. YA’ni D.I.Mendeleyev davriy jadvalida ko`rsatilgan 104 ta elementdan 83 tasi metalldir. Harorat pasaygani sari elektr tokini o`tkazuvchanligi ortadigan, issiqlikni yaxshi o`tkazadigan, bolg`alanuvchanlik va o`ziga xos yaltiroqlikka ega bo`lgan elementlar metallar deb ataladi . Metallarning asosiy xossalaridan biri ularning elektr o`tkazuvchanligidir. Harorat ko`tarilishi bilan ularning elektr o`tkazuvchanligi ortadi. Metallarning issiqlik o`tkazuvchanligi ham shunday xususiyatga ega. Metallarning muhim xossasi ularning plastikligi, ya’ni bolg`alanuvchanligidir, chunki ularni yupqa tunuka (list) tarzida yoyish va sim bo`lib cho`zilishi ko`p jihatdan mana shu xususiyatiga bog`liqdir. Metallarga ishlov berish usullarini qo`llanilishida ularning ana shu xossalari hisobga olinadi. Barcha metallar ikkita katta guruhga bo`linadi: qora Metallar va rangli metallar. Qora metallar guruhiga temir va uning qotishmalari: cho`yan va po`lat kiradi. Dunyoda sanoatda ishlatiladigan metallarning 93% ini qora metallar tashkil etadi. Tabiiy birikmalardan metallni ajratib olib, uni ishlab, aniq zaruriy xususiyatga ega bo`lgan Metallarni olish texnologik jarayoni Metallurgiya deb aytiladi. Metallurgiyada temir ajratib olinadigan birikmalar temir rudalari deb ataladi. Rudalarning asosiy qismini temir tashkil qiladi. Temir tabiatda eng ko`p tarqalgan element hisoblanib, yer qatlami og`irligini 4,7% tashkil etadi. Lekin sof temir yumshoq bo`lganligidan undan turli qurilmalarni tayyorlab bo`lmaydi. Shuning ucliun mashinalar va boshqa turli xil qurilmalarni tayyorlashda sanoatda asosan temir qotishmalari, ya’ni cho`yan va po`latdan foydalaniladi, chunki ularning xususiyatlari temirnikiga qaraganda ancha yuqoridir. Cho`yan va po`lat asosan tog` jinslari - rudalarni pechlarda eritish yo`li bilan olinadi . Po`lat haqida tushuncha . Po`lat deb tarkibida 2,14% gacha uglerod bo`lgan temir-uglerod qotishmasiga aytiladi. Po`latning tarkibida bundan tashqari doimiy aralashma sifatida oz miqdorda marganes, mis va fosfor kabi elementlar ham bo`ladi. Po`latning tarkibidagi uglerod miqdori ortib borishi bilan uning mustahkamligi va qattiqligi ortadi, lekin plastikligi kamayadi. Shuningdek zarbiy qovushqoqligi, issiqlik va elektr o`tkazuvchanligi hamda magnitlanish hususiyatlari kamayadi, lekin uglerodning miqdori 1,0% dan ko`p bo`lsa mustahkamlik ham kamayadi. Po`lat tarkibidagi qo`shimchalar ham foydali yoki zararli bo`ladi. Masalan, marganes, mis va alyuminiylar foydali. Uglerod, fosfor kabilar, agar ko`payib ketsa, zararli moddalar hisoblanadi. Ular ta’sirida po`latning issiq va sovuq holdagi mo`rtligi ortadi, plastikligi va qovushqoqligi esa kamayadi. Lekin fosfor foydali ham bo`lishi mumkin. Chunki u po`latga ishlov berishni yengillashtiradi, mis esa po`latni zanglamaslik (korroziyabardoshlik) xususiyatini oshiradi. Po`latlarning turlari. Po`latlar turlicha bo`ladi. Masalan: 1) ishlab chiqarish uslubiga qarab: konvertor, marten va elektr po`latlari; 2) kimyoviy tarkibiga qarab: uglerodli yoki legirlangan po`latlar; 3) vazifasiga ko`ra: konstruksion, asbobsozlik va maxsus po`latlar; 4) uglerod miqdoriga qarab: kam uglerodli, o`rtacha uglerodli va yuqori uglerodli po`latlar bo`ladi. Demak, po`latlar olinish usuli va tarkibiga ko`ra bar xil bo`ladi. Po`latlarning tarkibiga qo`shilgan boshqa elementlar ularning turli xossalarini, masalan, qattiqlik, zanglamaslik, olovga bardoshlilik kabi xossalarini oshiradi. Po`latlarning bu xossalaridan texnikada kerakli joylarda qo`llaniladi. Cho`yanlar va ularning turlari. Yuqorida ta’kidlanganidek, tarkibidagi uglerod miqdori 2,14% foizdan ko`p bo`lgan temir-uglerod qotishmalari cho`yanlar deb ataladi. Cho`yan tarkibida uglerod miqdori 4 % gacha, ayrim hollarda esa 6 % gacha bo`ladi. Cho`yanlar quyidagi belgilariga qarab turlarga bo`linadi : 1. Vazifasiga qarab: qayta ishlanadigan va quymakorlik cho`yanlari. 2. Strukrurasi (tuzilishi)ga qarab: oq, kulrang va oraliq cho`yanlar. 3. Uglerodning cho`yandagi holatiga qarab: kulrang, bog`lanuvchan (teriluvchan), yuqori mustahkam cho`yanlar. 4. Metall strukturasiga qarab: ferritli va perlitli cho`yanlar. 5. Kimyoviy tarkibiga qarab: legirlanmagan cho`yanlar; oz, o`rtacha va yuqori legirlangan cho`yanlar . Cho`yanlarning xossalari. Qayta quyish cho`yanlari asosan oq cho`yanlar bo`lib, ularning katta qismi po`lat ishlab chiqarishga sarflanadi. Ularga texnik ishlov berib bolg`alanuvchan cho`yanlar ham olish mumkin. Quymakorlik cho`yanlaridan har xil detallar quyishda foydalaniladi. Oq cho`yanlardan tayyorlangan quymalar ishqalanishga chidamli bo`ladi. Cho`yanlar po`latlardan tarkibidagi uglerod miqdoridan tashqari yaxshi quyilish hususiyatlari bilan ham ajratib turadi. Ularni oddiy sharoitda bosim ostida ishlab bo`lmaydi, lekin po`latdan arzon. Cho`yanning tarkibida mis, uglerod, fosfor kabi aralashmalar va nikel, xrom, mis, molibden kabi legirlovchi elementlar ham bo`ladi. Ular cho`yandagi grafit miqdoriga, bu esa o`z navbatida uning strukturasi va xossalariga ta’sir qiladi. Bundan tashqari cho`yanning xossalari uni sovitish tezligiga ham bog`liq. Cho`yanning tarkibida uglerodning ko`pligi uni erish harorati va kristallanish oralig`ini kamaytiradi, ya’ni ularning quymakorlik xususiyatlarni yaxshilaydi. Cho`yan va po`latning asosiy mexanik xossalariga qattiqlik, elastiklik, plastiklik va mo`rtlik kiradi. Qattiqlik deganda materialning unga ta’sir etayotgan kuch yoki jismga nisbatan qarshilik ko`rsatish xususiyati tushuniladi. Elastiklik deb materialga ta’sir yetayotgan kuch to`xtagandan keyin materialning dastlabki holatiga qayta olish xtisusiyatiga aytiladi. Aksincha bo`lsa, ya’ni materialga ta’sir etayotgan kuch to`xtagandan keyin materialning dastlabki holatiga qaytmasligi plastiklik deb aytiladi. Mo`rtlik deb materialning kuch ta’sirida ilkis sinib ketish holatiga aytiladi. Cho`yanlar po`latga nisbatan ancha mo`rt bo`iadi. Jismning qattiqligi oshgan sari uning mo`rtlik darajasi ham oshib boradi . Metallga ishlov berishda ulchash, rejalash, dastlabki ishlov berish asboblarini ishga tayyorlash va ishlash usullari. Metallarga qo`lda ishlov berish moslamalari va asboblari . Odatda metallarga qo`ida va stanoklar yordamida ishlov beriladi. Metallarga ishlov berish bo`yicha bir necha xil kasb turlari mavjud. Masalan metallarga asosan sovuq holda ishlov beruvchilar chilanganarlar, issiq holda ishlov beruvchilar esa temirchilar deb ataladi. Shuningdek, qaysi stanokda ishlov berilishiga qarab, tokar, frezalovchi, randalovchi, pardozlovchi kabi kasblar ham bor. Maktab sharoitida o`quv ustaxonalarida metallarga ishlov beriladi. Metallarga ishlov berishga mo`ljallangan o`quv ustaxonasi ish va o`lchov asboblari, moslamalar, stanoklar bilan jihozlanadi. Ustaxonada materiallar va zarur ko`rgazmalar ham bo`ladi. Ustaxonada olib bodladigan mashg`ulotlar ish o`rni deb ataluvchi maxsus joyda bajariladi. Ish barcha kerakli asbob-uskuna va materillar bilan ta’minlanadi. Ish o`rni dastgoh (verstak) deb ataluvchi moslama bilan belgilanadi. Dastgohlar har bir o`quvchining bo`yiga moslanadigan bo`ladi. Maktab o`quv ustaxonasida metallarga asosan qo`lda va sovuq holda ishlov beriladi. Shuning uchun ham o`quvchilarning bu sohadagi ishlarni chilangarlik ishiga qiyoslash mumkin. Metallarga ishlov berish ishlarini bajarish uchun avvalo ish o`rnini jihozlab olish kerak. Maktab o`quv ustaxonasida har bir o`quvchi uchun alohida ish o`rni jihozlanadi. Bu esa o`quvchilarni mashg`ulot paytida bir-birlariga xalaqit bennay ishlashlari uchun qulaydir. Har bir ish o`rniga chilangarlik ishlarini bajarish uchun zarur bo`lgan asosiy moslama — tiski o`rnatiladi. Tiski ishlov beriladigan buyum yoki detallarni mahkam tutib turishga xizmat qiladi. Ish vaqtida tiskining balandligi har bir o`quvchifiing bo`yiga moslab olinadi. Buning uchun dastgoh ostiga o`rnatilgan maxsus tushirish-ko`tarish vintidan foydalaniladi. Agar bunday vintli mexanizm bo`lmasa oyoq ostiga taglik qo`yiladi. Asboblar ish o`rnida tartibli joylashtirilishi zarur. Metallarga ishlov berishda bir necha xil asbob-uskunalardan foydalaniladi. Bo`lar o`lchash-rejalash va ish asboblaridan iborat. O`lchash-rejalash asboblariga metall lineyka, buklama metr, chizg`ich, Shtangensirkul kabilar kiradi. Ular yordamida chiziqli qisqa uzunlikiar o`lchanadi va reja chiziqlari chiziladi. Uzunroq o`lchamlar buklama metr yoki ruletka yordamida o`lchanadi. Metall lineyka ( jazbar) po`latdan tayyorlanib, uni yordamida detallarning to`g`ri chiziqli o`lchamlari belgilanadi va tekshiriladi. Chizg`ich - metall qalam bo`lib, uchi o`tkirlangan 3-5 mm diametrli metall sterjendir. Ular asbobsozlik po`latidan tayyorlanadi, uchlari toblanadi. Chizg`ich zagotovkalarni rejalashda ishlatiladi. Agar zagotovkaga chiziqchalar tortish nomaqbo`l bo`lsa, zagotovkani tirnamay iz qoldiradigan latun chizg`ichlardan foydalaniladi. Egri chiziqlar esa ignasi tegishli radiusli aylana va yoylar chizishga moslangan chizg`ich (xatkashlar) yordamida chiziladi . Sirkul yordamidaaylanalar, yoylar chiziladi va boshqa geometrik yasashlar bajariladi. Shtangensirkul vositasida katta radiusli aylana va yoylar rcjulanadi, ichki va tashqi diametrlar o`lchanadi. Shtangensirkul yordamida o`leliamlarni 0,05-0,02 mm aniqlikkacha o`lchash mumkin. O`lchashda qo`zg`aluvchan ramka harakatlanadi, o`lchash tugagach ramkani mahkamlovchi vint burab qotiriladi. Bu asbob bilan o`lchashda avval shtangadan butun millimetrlar aniqlanadi. Keyin noniusdan millimetrning ulushi aniqlanadi. Bunda shtanga chizig`i bilan noniusning chizig`i to`g`ri kelgan joyi detaining o`lchami bo`ladi. Reysmas vertikal va qiya yuzalarda gorizontal chiziqchalar lorlish uchun ishlatiladi . Kerner diametri 8-13 mm li po`lat stetjen bo`lib, u bilan rejalanadigan yuzalarda teshiklarning markaz nuqtalari hosil qilinadi. Kernerning konus uchi 60° burchakli qilib sharxlanadi. Kernerlar asbobsozlik po`latlaridan yasaladi va uchlari qattiq bo`lishi uchun toblanadi. Rejalovcbi asboblarning uchlari yaxshi sharxlangan bo`Iishi kerak. Ishni tezlashtirish uchun murakkab konturlar shablonlar yordamida rejalanadi. Burchaklik (go`niya) ishlov berilayotgan detallarning to`g`ri burchakliligini tekshirishda qo`llaniladi. Aniq rejalash ishlari mustalikam asosga o`rnatilgan va ish yuzasi yaxshi yoritilgan rejalash plitasida bajariladi. Plitani tirnalishidan va pachoqalanishdan saqlash, zagotovka va asboblar yaxshiroq sirpanadigan bo`lishi uchun uning yuzasiga muntazam ravishda grafit surtib turish lozim. Ish tamom bo`lgandan keyin plita tozalanadi, artiladi va yog`och qopqoq bilan berkitib qo`yiladi. Bo`lardan tashqari chilangarlik ishlarida egri sirt, aylanalarni aniqlash uchun kronsirkul va nutromer kabi asboblar ham ishlatiladi . Metallga ishlov berish texnologiyasi, metallga ishlov berish asboblarini ichki kismlari sozlash va ta’mirlash. Metallarga ishlov berishda foydalaniladigan ish asboblari ham bir necha turdan iborat. Masalan, zubilo ortiqcha metallni qirqib tashlash, metallarni qirqib bo`laklash, ariqchalar ochish va boshqa shu kabi ishlarni bajarish uchun ishlatiladi. Zubilo ish qismi - keskich, kallak, o`rta qismdan iborat. Zubilo bilan metall kesish operatsiyasini bajarish uchun uning kallagiga bolg`a bilan uriladi va uning keskich qismi metall ichkarisiga kiradi. Zubilo bilan metallni qirqishdan avval ish o`mini tayyorlash, metallni qirqishda esa maxsus holatda turish lozim. Bolg`a dastasini nviridan 20-30 mm beridan, zubiloni yesa kallakdan 20-30 mm pastrog`idan ushlash Korak. Metallni plita ustida zubilo bilan kesishda zubilo zagotovkaga vertikal (tik) ImUitda qo`yiladli. Ishni boshlashdan oldin bolg`aning dastaga mahkamlanlganini, zubilqning ishga yaroqliligi va unda yoriqlar yo`qligini tekshirish kerak. Qalinligi 2 mm gacha bo`lgan metallarni bir tomonidan, 3 mm dan qalin bo`lgan metallarni ikkinchi tomonidan kesib, keyin sindiriladi. Zubilo bilan kesishda reja chizig`dan 1-2 mm ’1’iltlinsh kerak. Zubiloning o`lchami (katta-kichikligi) uning kesuvchi qirrasi nil’,’i)ning yeniga qarab belgilanadi. Zubilolar kesuvchi qirralarining eni 5, 10, 15,. ’0 va 25 mm, tig`ining o`tkirlik burchagi 45-70° li qilib chiqariladi. Qirqiladigan metallarning qattiqligiga qarab o`tkirlik burchagi katta bo`ladi. Zubilolar .r.bobsozlik po`latlacidan tayyorlanadi va ish qismi hamda muhrasi toblanadi. Kreysmeysel zubiloning bir turi bo`lib, zagotovkalarda tor ariqchalar va pazlar ochish uchun ishlatiladi Kreysmeysellar zubilolardan ish qismining shakli va kesuvchi qirrasining yeni bilan farq qiladi; kreysmeysellarda kesuvchi qirra yeni 2, 5, 8, 10, 12 va 15 mm bo`ladi. Bolg`alardan metallarni qirqish, to`g`rilash, egish, parchinlash va boshqa shu kabi ishlarda foydalaniladi. Bolg`alarning muhralari doiraviy va kvadrat b) bo`lishi mumkin. Bolg`alarning dastasi quruq, yelastik va pishiq yog`ochdan - qayin, zarang, buk (qora qayin), chetan, qizil daraxtlar yog`ochidan yasaladi. Bolg`aga o`tqaziladigan dastaning bolg`aga o`rnatilgan uchiga yog`och yoki metall pona qoqiladi. Bolg`alar og`irliklariga qarab bir-biridan farq qiladi, Ular 200, 400, 500, 600, 1000 g og`irlikda tayyorlanadi. Bundan tashqari 50 va 100 g li kvadrat muhrali bolg`achalar ham tayyorlanadi, ulardan mayda asbobsozlik ishlarida foydalaniladi. 200 grammli bolg`achalardan rejalash ishlarida foydalaniladi; boshqa slesarlik ishlari asosan 400 va 600 g og`irlikdagi bolg`achalarda bajariladi. Og`irligi 2 kg dan 12 kg gacha bo`lgan temirchilik bolg`alari ham bo`ladi. chilangarlik bolg`alari asbobsozlik po`latlaridan tayyorlanadi va ish muhralari toblanadi. Tunuka materiallarni to`g`rilash va tekislashda yog`och va rezina to`qmoqlar ham ishlatiladi. Nojovkalar (dastaki arra) - po`lat arralar ramka va unga mahkamlangan tishli yupqa polosa - almashtiriladigan nojovka polotnosidan iborat bo`lgan kesuvchi asbobdir. Nojovka, ya’ni metall kesish arrasi qalin metall listlarni, ko`ndalang kesim yuzasi doira shaklidagi materiallarni qirqishga va metallarda oraliq ochishga xizmat qiladi. Nojovka ramkalari bikr (ajralmaydigan) va ajraladigan bo`ladi. Ajraladigan ramka ancha qulaydir, chunki unga uzunligi bar xil arra polotnolarini o`rnatish mumkin. Ramkaning bir uchida dasta va arra polotnosini o`rnatish uchun o`yiq ochilgan qo`zg`almas sterjen; ikkinchi uchida o`yiq va quloqli gaykali tortish vinti bo`ladi va bu vint arra polotnosini taranglashga xizmat qiliuli. Arra polotnosi juda qattiq yoki juda bo`sh tortilmasligi kerak. Chunki mana shu ikkala liolda ham arra polotnosi sinib ketishi mumkin. Arra polotnosi ramkaga ikkitu sulfit yordamida o`rnatiladi. Dasta nojovka polotnosini mahkamlash va taranglash, shuningdek, arralashda pololnoni u yon-bu yonga harakatga keltirish uchun xizmat qiladi. Nojovka poloinosida oldingi burchagi 0-12° va ketingi burchagi 40° li pona shaklidagi tishlar bo`ladi. Ikki qo`shni tish uchlari orasidagi masofa qadam deb ataladi. Dastaga polotnoning tishlari bosish tomoniga qaratib o`rnatiladi. Dastaki nojovkalar ui’luin polotnolar tishlarining qadami 0,8; 1;0; 1,25; 1,6 mm li qilib iiiyyorlanadi. Qadami 0,8 va 1,0 mm bo`lgan polotnolar yordamida yumshoq va qovushqoq materiallar - mis, alyuminiy qotishmalari, latunlar, plastmassalar inialanadi; qadami 1,25 va 1,6 mm bo`lgan polotnolar po`lat va cho`yanni unalusli uchun ishlatiladi. Polotnoning arralanayotgan materialiga ishqalanishini kamaytirish uchun ularning tishlari ochiladi. Nojovka polotnolari asbobsozlik po`latlardan yasaladi va termik ishlanadi. Arra bilan aylana detallarni kesish uchun ularni tiskiga mahkamlashda tiskining lablariga yog`och taxtalar qistiriladi va arra polotnosini 45° burchak ostida o`rnatiladi. Dastaki qaychilar vositasida yupqa list materiallar -tunukalar qirqiladi. Har qaysi tig`ining kesuvchi qismidagi sharxlanish qiyaligi qaysi tomonda yekanligiga qarab, qaychilar o`naqay va chapaqay turlarga bo`linadi. Ko`pchilik ishlar uchun o`naqay qaychi qo`l keladi, chunki bu qaychi bilan ishlayotgan kishiga reja chiziqlari yaxshi ko`rinib turadi. Qaychi tig`ining o`tkirlik burchagi 65-80° bo`ladi; qaychining tig`lari 0,1-0,2 mm oraliq (zazor) bilan o`rnatiladi. Qaychilarning tig`lari asbobsozlik po`latlaridan tayyorlanadi va termik ishlov beriladi. Qalinroq list materiallar, yo`g`onroq chiviq materiallar, qalinroq poiosa va boshqa materiallar richagli qaychi bilan (11-rasm, b), yuritmali mashina qaychi, disk qaychi va boshqa qaychilar bilan qirqiladi. Metallga ishlov berishda egovlardan ham keng foydalaniladi. Egovlar (rasm) zagotovkalarning yuzalarini yegovlash uchun ishlatiladi. Metallni egovlash - lining yuzasidan egov bilan yupqa qatlamni olib tashlash bo`lib, bundan maqsad metallni kerakli shakl va o`lchamga keltirishdir. Egovlash ikki xil bo`ladi -xomaki yegovlash va silliq egovlash. Egovning yoqlarida o`tkir tishlar kertilgan yoki qirqilgan bo`ladi. Asosiy kertik yegovning o`qiga 65° qiyalatilib, yordamchi kertik yesa 45° qiyalatilib qilinadi. Asosiy kertik tish profilini hosil qiladi, yordamchi kertik esa tishni ayrim qismlarga bo`ladi, buning natijasida qirindi maydalanib, uning ajralib chiqishi osonlashadi. Egovlar 10 mm uzunligiga to`g`ri keladigan asosiy kertiklar soniga qarab, oltita nomerga bo`linadi. Egov ham kesuvchi tishli asbob hisoblanadi. U metalldan qirindini juda kichik oladi. Egovning tishlari yirik bo`lsa - dag`al, mayda bo`lsa — mayin egov deyiladi. Egovlar profiliga ko`ra har xil bo`ladi. Bajradigan ishiga ko`ra juda mayda tishli va o`lchamlari ham kichik egov nadfil deyiladi. Egovlashda metall sirtidan chiqqan qirindilarni metall cho`tka bilan tozalanadi, egov dastaga mahkam o`rnatilgan bo`lishi shart, dastasiz yoki dastasi yorilgan egovni ishlatmaslik kerak. Egovlash qoidalari J2-s, d rasmlarda ko`rsatilgan . Parmalash materiallarda uya va teshik ochish demakdir. Bunda kesish asbobi sifatida parmalar xizmat qiladi. Parmaning quyidagi turlari mavjud: 1. Spiralsimon parma. Lining ish qismida ikkita spiral ariqcha bo`lib. ular kesuvchi qirrani hosil qiladi. Metallami kesishda asosan ana shunday parmadan foydalaniladi. 2. Perosimon parma. Bu ham oddiy parma bo`lib, lining keskich qismi peroga o`xshashdir, Bo`lardan tashqari vinsimon, qoshiqsimon va turdagi parmalar ham bor. Masalan markazli parmaning kesuvchi qismi parmalanayotgan detalda markaz hosil qilib teshib boradi . Parmalar U 10 A va U 12 A markali, stanokda ishlatiladigan parmalar esa P 18 va UXS markali po`latlardan tayyorlanadi. Parmalarni qo`l yoki elektr drellar va parmalash stanoklari yordamida liarakatga keltiriladi. Parmaning ishlash prinsipi-aylanma harakat qilayotgan pannaga bosim berilishi va uning metalldan qatlam olishidir. Emurmalash vaqtida parmani detalga tik holatda tutish, teshish oxiriga yaqinlashganda parmalash harakatini sekinlashtirish kerak. Qo`l dreli korpusi iclmlagi tishli uzatma mexanizmi qo`zg`aluvchi dasta bilan ishga tushiriladi. Miincla dastadan tishli g`ildiraklar orqali uzatilgan harakat patronni va unga o`rnatilgan parmani aylantiradi. Qo`zg`almas dasta orqali berilgan bosim kuchi la’siri natijasida parmalash amalga oshadi. Qo`l dreli bilan ishlashda chap qo`lni ilrclning kallagiga qo`yib, o`ng qo`l bilan dastani aylantirish, parma uchini h clgilangan nuqta ustiga qo`yib drelni tekis ishlatish kerak . Zenkerlash va zenkovkalash parmalangan yoki shtamplangan teshiklarga galdagi ishlov berish: teshiklarning kirish va chiqish og`zlarini bolt, vint va parchin inixlarning kallaklariga moslash operatsiyalaridir . Parma bilan ishlashda kiyim yyenglarining tugmasini qadash, drelni qo`lda lulib parmalamaslik, ishlov beriladigan detain! tiskiga yaxshi mahkamlash, parmani patronga siqib o`rnatish, qirindini qo`i bilan yoki puflab tozalamaslik kerak. Teshiklar ochish, o`yish ishlari ko`pincha parmalash stanogida bajariladi. Otvyortkalar qalpog`ida shlisasi (kertigi) bo`lgan vintlarni burab mahkamlash va bo`shatish uchun ishlatiladi. Amalda sim otvertkalar, yog`och dastali otvertkalar va maxsus otvertkalar mavjud. Otvertkaning tig`i to`g`ri sharxlangan va parallel yoqlarga yega bo`lishi kerak. Yumatoq jag`li ombirlar - kruglogubsi sim va yupqa polosa materiallarni bukish uchun ishlatiladi. Jag`larining yuzalari kertilgan, bu esa materialni mahkam ushlashga yordam beradi. Yassi jag`li ombirlar -ploskogubsi sim, yupqa polosa va list materiallami ushlash va yegish uchun ishlatiladi. Bu ombirlarning jag`lari ham kertilgan bo`ladi. Kombinatsiyatsiyalangan yassi jag`li ombir passatij ploskogubsi va kusachki o`rnida ishlatiladigan chiiangarlik ombiridir. Unda doiraviy kesimli materiallarni ushlash uchun kertikli o`yiqlari bo`ladi. Slesarlik ishlarida bo`lardan tashqari gayka kaliti (klyuch), parma, zenker, zenkovka, razvyortka, metchik, plashka, qo`l tiskilari, sandon kabi asbob va moslamalar ham ishlatiladi. Shuningdek, ishlov berilayotgan sirtlarni pardozlash maqsadida turli xil jilvir qog`ozlardan ham foydalaniladi . 5. Қўл дрели қандай ҳолатда туииб ишлатилади? Metallarga ishlov berishda, kul va elektr asboblarini tuzilishi ishlash prinsipi. Metallarni rejalash, arralash, kesish, egovlash va zubila bilan ishlash. Yuqorida eslatilganidek, rejalovchi asboblar chizg`ich, go`niya, sirkul, kerner, xatkash kabilardan iborat bo`lib, buyum yoki detalni rejalashdan oldin materialning ishga yaroqliligini tekshirish, rejalashni tejamkorlik bilan bajarish, chiqindini kamroq chiqarishga harakat qilish kerak. Rejalashda qunt bilan aniq ishlash kerak, chunki buyumning sifati, avvalo, uni rejalashga bog`liq. Arra bilan Metallni kesish quyidagicha amalga oshiriladi. Kesiladigan material ishlanayotgan paytda surilib, sakrab ketmasligi uchun uni tiskiga mahkam qistirib qo`yiladi. Kesiladigan materialning qattiqligi, o`lchami va shakliga qarab tishlarining kattaligi bo`yicha tegishli arra polotaosi tanlanadi. Ishlovchi o`zining gavdasini va oyoqlarini to`g`ri holatda turishiga e’tibor berishi kerak. Bunda arra ikki qo`l bilan ushlanadi va kesilayotgan tekislikka parallel holatda tutib, sakratmay hamda siltamay bir maromda yurgiziladi. Har bir yurishda arra polotnosi uzunligining eng kamida 2/3 qismi ishlashi shart. Arra polotnosining tishlari tez o`tmaslashib qolmasligi uchun ishlovchi uni qarshi tomonga yurgizishda bosib, orqaga qaytarishda bo`shatib tortishi lozim. Arralashdagi tezlik har daqiqada yeng kamida 30 dan 60 martagacha juft yurishdan iborat bo`lishi kerak. Metallga bir yo`la arraning eng kami ikki-uchta tishi tegib turishi lozim. Arralashda ishni uning o`tkir qirrasidan boshlash man yetiladi. Arralash oxiriga yyetay deb qolganda arraga bosimni kamaytirish zarur. Metallni reja bo`yicha kesishda arrani belgi chizig`i bo`ylab yo`naltirish va kesish chizig`i belgi chizig`idan taxminan 0,5 mm oraliqda bo`lishi kerak. Arra bir tomonga yurib qiyshayib ketsa, ishni to`xtatish va kesishni yangi joydan boshlash yoki teskari tomondan arralash lozim. Metallni qirqish operatsiyasi zubilo bilan ham bajariladi. Zubilo ishchi qism - keskich, kallak, o`rta qismidan iborat. Zubilo kallagiga bolg`a bilan urilganda uning keskich qismi Metall ichkarisiga kiradi. Zubiloning ishchi qismi va kallagi odatda binnuncha kamroq qattiqlikda toblanadi, shunda u bolg`a bilan kuchli zarbalar berilganda qiyshayib va sinib ketmaydi. Zubiloning kallagi konussimon qilinadi va bo`rttiriladi. Mana shu shakl zubiloni bolg`a zarbiga chidamliligini orttiradi. Zubilolar U7A asbobsozlik po`latidan yasaladi. Tig`ining kengligi 5 mm dan 25 mm gacha pona shaklida bo`ladi va kerakli darajada o`tkirlik burchagi yo`niladi. Metallni yegovlash uning yuzasidan egov bilan yupqa qatlamni olib tashlash bo`lib, bundan maqsad Metallni kerakli shakl va o`lchamga keltirishdir, Egovlash ikki xil bo`ladi xomaki egovlash va silliq egovlash. Egov ham kesuvchi tishli asbob hisqblanadi. U Metalldan qirindini juda kichik oladi. yegovning tishlari yirik bo`lsa -dag`al, o`rtacha bo`lsa — o`rtacha, mayda bo`lsa - mayin yegovlar deyiladi. Egovlar profiliga ko`ra har xil bo`ladi. Bajariladigan ishiga ko`ra juda mayda tishli va o`lchamlari ham kichik egovlar nadfillar deyiladi. Egovlash uch xil bo`ladi: 1. Xomaki egovlash. 2. O`rtacha yegovlash. 3. Oxirgi silliqlash. Egovlashda ishlovchining gavdasi tiskida zubilo bilan ishlayotgandek holatda turishi lozim. Yuzalarni yegovlashda zagotovka tiskiga to`g`ri o`rnatilishi va yegovlanadigan qismi tiskidan 8-10 mm yuqoriga chiqib turishi kerak. Egovni tekis yuzada uch xil yo`nalishda: chapdan o`ngga, tiskining dasta tomonidan tiskiga va o`ngdan chapga harakatlantirish lozim. yegovlashda metall sirtidan chiqadigan qirindilarni cho`tka bilan tozalash, yegov dastaga mahkam o`rnatilgan bo`lishi, dastasiz, dastasi yoriigan yegovni ishlatmaslik kerak. Amaliy ish sifatida birnr zagotovkada rejalash va shu reja chiziqlari bo`yicha qirqish, egovlash mashqlarini o`tkazish mumkin . Metallga ishlov berishda kullaniladigan dastgoxlar xamda elektr mexanizatsiyalashtirilgan jixozlar . Tokarlik-vint qirqish stanogi metall qirqish stanoklari jumlasiga kiradi (bo`lar texnologik mashinalar deb yuritiladi). Unda kesuvchi asboblar yordamida metall yoki boshqa zagotovkalardan qirindilar chiqarib, kerakli shakl va o`lchamdagi buyumlar yasaladi. Tokarlik stanogida zagotovka aylanma harakat qiladi, bu asosiy harakat dcyiladi. Kesuvchi asbobning ishlanayotan zagotovka o`qiga nisbatan bo`ylama va ko`ndalang yo`nalish bo`yicha ilgarilanma harakati surish harakati deb ataladi. Detallar yo`niladigan va rezbalar ochiladigan dastgoh - tokarlik- intqirqish stanogi deyiladi. Hozirgi paytda maktab ustaxonalarida TV-6, TV-7 rusumli (markali) stanoklardan foydalanilmoqda (bunda: T - Tokapniy, V -vintorezniy; raqamlar stanokni chiqqan tartib raqamlaridir). Tokarlik stanogi stanina, support, fartuk, oldigi va ketingi babkalar, uzatmalar qutisi, elektr dvigateli kabi asosiy qismlardan iborat Stanina asos hisoblanadi. Unga stanokning qolgan barcha qismlari o`rnatiladi. Staninaning yo`naltirgichi bo`lib, unda support va ketingi babka harakatlanadi. Oldingi babka zagotovkani mustahkamlash uchun stanokning chap tomoniga o`rnatiladi va u zagotovkaning aylanma haraktini ta’minlaydi. Ketingi babka uzun zagotovkaning uchini tutib turadi. Unga kesuvchi asboblar (parma, zenker, razvyortka) o`rnatiladi. U uchta asosiy qism: korpus, pinol va plitadan tuzilgan. Pinolniig konussimon chuqurchasiga markazni yoki asbobni o`rnatish mumkin. Zarur bo`lsa, konussimon teshiklarni o`yish uchun ketingi babkaning korpusi ko`ndaiang yo`nalishda suriladi. Support keskichlarni keskichtutgichga o`rnatish va uiarni qo`lda yoki mexanik usulda ishlanayotgan zagotovkaga nisbatan bo`ylama va ko`ndalang yo`nalishda surishga mo`ljallangan. Gitara aylanishni tezliklar qutichasida surish qutichasiga surish uchun xizmat qiladi. Surish qutichasi aylanishni yurish vintiga yoki yurish valiga uzatadi. lining konstruksiyasi stanokni kerakli surishga yoki rezbani ochish qadamiga moslashga imkoniyat yaratadi. Ponasimon tasmali uzatma aylanma harakatni elektr odvigatel tezliklar qutichasining valiga uzatadi. Fartuk supportni qo`lda bo`ylamasiga surishga, shuniigdek, yurish valchasi va yurish vinti bo`ylamasiga mexanik usulda surishga mo`ljallangan. Qo`lda surish maxovik yordamida bajariladi. Maxovikning validagi tishli r’ildirak reykali shesternya valchasiga o`rnatilgan tishli g`ildirakka ilashadi. Bu g`ildirak esa staninaga mahkamlangan tishli reyka ga doiniiy ilashgan bo`ladi. Mexanik surish yurish valchasi dan sirpanuvchan shponkaga o`rnatilgan chervyak orqali amalga oshadi. Chervyak g`ildirak ni aylantiradi va harakat kulachok muftasi orqali hamda tishli g`ildiraklar orqali reyka shesternyasiga uzatiladi. Mexanik surilishni boshlash uchun dasta o`ziga tomon burish kerak. Yurish vinti mexanik surish dastasi pastga burish bilan bajariladi. Shunda ajraladigan gayka ikkala yarmi yurish vintiga birikadi. Rezba ochishda tishli g`ildirakni knopka yordamida reykaga ilashishdan chiqarish lozim. Xavfsiz ishlash uchun stanokning barcha harakatlanadigan qismlari maxsus to`sqichlar bilan to`siladi. Keskichtutgich ustidagi ko`tarrna yekran va tokarlik patronining to`sqichi elektr o-blok bilan jihozlangan. Shuning uchun to`sqich va ekran yopiq holatda turganidagina statiokni ishga tushirish mumkin. Tezliklar qutichasi silindrsimon tishli uzatmalardan iborat bo`lib, ular ham tasmali uzatmalar singari uzatish soni bilan xarakterlanadi. Shpindelning aylanish chastotasini o`zgartirish uchun tezliklar qutichasida tishli g`ildiraklar bloki mavjud bo`lib, ularni valuing bo`ylamasiga ariqchalar yoki shponkalar orqali surish mumkin. Keyingi yillarda sonli dastur bilan boshqariladigan dastgohlar keng qo`llanila bosjladi. Dasturli boshqarish yordamida asboblar (ishlov berish markazlari) o`zidan o`zi almashinadigan dastgohlar yaratildi. Sonli dastur bilan boshqariladigan dastgohlar o`rnatilgan uchastka va sexlar elektr on-hisoblash mashinalari yordamida ishlaydi. Ana shunday dastgohlar ishining dasturlarida detallarga ishlov berish tartibi, dastgohdagi ishchi organlarning harakati, ana shu harakatlarning tezligi va aniqligi nazarda tutilgan, ya’ni detallarga ishlov berishning texnologik jarayonlari hisobga olingan. Shunday dastgohlar insonning aralashuvisiz, faqat uning nazorati ostida ishlaydi. Tokarlik-vintqirqish stanogida ishlashni o`zlashtirish uchun avvalo uni boshqarish yo`llarini bilib olish kerak. Sizlar birinchi galda dastgohni qo`lda boshqarishni o`rganasizlar. Qo`lda boshqarishda shpindel qo`zg`almas bo`lishi lozim. Bo`ylama va ko`ndalang surish maxovikchalarini aylantirib, keskichni zagotovkaning sirtida 1-1,5 mm masofaga suriladi. Keskichni bo`ylama surish patron kulachogiga 5-6 mm qolganida to`xatiladi. Keyin ko`ndalang surish maxovikchasini aylantirib keskichni zagotovkadan uzoqlashtiriladi. Bu operatsiya bil necha marta takrorlanadi. Dastgohni sinab ko`rishdan oldin keskichni zagotovkadan uzoqroq tutib, o`ng tomonga olinadi va ishga tushirish knopkasi bosiladi. Bunda patronning yuqori qismi ishlash tomoniga aylanishi kerak. Shundan so`ng dastgoh to`xtatiladi. Ishga tushirish sxemasidan foydalanib, tezliklar va surishlar qutichalarining dastalari yordamida dastgohni zagotovka aylanishning kerakli chastotasiga hamda keskichni uzatishga sozlanadi. Ba’zan aylanishining zarur chastotasini belgilashda dastalar siljimay qoladi. hollarda shpindelni qo`l bilan aylantirish kerak, shundan keyin dastalar o`z joyiga keladi. Dastgohning harakatlanadigan barcha qismlari tomomila to`xtaganidan keyingina tishli uzatmalarni almashtirish mumkin. Tokar va chilangarning ish o`rinlarini to`g`ri tashkil yetish zarur. Buni asosiy omillari ustaxonadagi ish o`rinlarini mehnat jarayoniga moslab tashkil qilish, ixtisoslashtirish, material va asbob-uskunalar bilan ta’minlash, havfsiz ishlash sharoitini yaratishdir. Yana asosiy shartlardan biri - o`quvchilarni mehnat intizomiga va mas’uliyatni his qilishga o`rgatishdir. Mashg`ulot boshlanguncha ustaxonadagi ish o`rinlarida asboblarning to`la komplekti, yasaladigan buyum yoki detalning chizmasi, modeli va texnologik xaritasi tayyor turishi, topshiriqlar aniq belgilangan bo`lishi shart. Tokarlik ish o`rnida asbob-uskunalar, stulcha xizmatini M myilipn, texnologik asbob-uskunalar saqlanadigan tumbochka, zagotovka, tayyor detallar, ko`chma tara, topshiriq grafigi va detallarni yasash texnologik xaritasi yopishtirib qo`yiladigan ekran, mexanizm to`xtab turganini bildiradigan 3 xil rangli signal tizimi, oyoq tagligi, ko`proq ishlatiladigan yordamchi asbob- anjomlar turadigan taxta, maxsus qirindi qaytargich, o`lchov asboblari turadigan maxsus maydonchali kronshteyn, qirindi tushadigan tarali chuqurcha, qirindini yig`ishtirib oladigan kurakcha va supurgi, vint yordamida ko`tariladigan o`rindiqlarbo`lishi shart. Metallarga ba’zan sovuq holda ham ishlov berishga to`g`ri keladi. Bu ishni chilangarlar bajaradi. Shuning uchun chilangarlarning ish o`rni ham zarur tartibda jixozlangan bo`lishi kerak. Ma’lumki, chilangarning ish o`rni tiski bilan belgilanadi. Tiski odatda ish o`rini - dastgohning o`rtasiga joylashtirildi. Bunda o`ng qo`l bilan ishlatiladigan asboblar o`ng tomonga, chap qo`l bilan ishlatiladigan asboblar esa chap tomonga tartib bilan terib qo`yilishi zarur. Mashina, mexanizm elementlari va turlari. Metallarga ishlov berishga oid xalk xunarmandchiligi turlari buyicha ish usullari . O`rta Osiyo xalq amaliy san’ati juda qadim zamonlardan beri mis, tilla va kumush kabi rangdor metallardan ishlangan nafis buyumlari bilan mashhurdir. Hozirgi kunda ham metallga ishlov berishga oid xalq hunarmandchiligining bir qancha turlari inavjud. Ulardan: inisgarlik, kandakorlik, chilangarlik, tunukasozlik, zargarlik, pichoqchilik, ignasozlik kabilarni ko`rsatish mumkin. Hunarmandlar qadimdan bir-birlari bilan birikib bir mahallada yashaganlar. Shuning uchun mahallarning nomi o`sha hunar nomi bilan yuritilgan. Metallga ishlov berish uchun avvalo kerakli asboblarni tanlab olmoq zarur. Buning uchun tayanch asboblari, chekanka bolg`alari, qaychi va ombirlar, turli shakldagi keskichlar, pichoq, pardozlovchi asboblar, iskana, sandon kabilar kerak bo`ladi. Metallga ishlov berishda ishlatiladigan asbob-uskunalar uchli, kesuvchi va o`tkir tig`li asboblar bo`lib, ular bilan ishlaganda ehtiyot bo`lish, XTQ ga qat’iy rioya qilish zarur. O`qituvchining ruxsatisiz asbob-uskunalarga tegmaslik, ish o`nini ruxsatsiz tashlab ketmaslik lozim. Ishni tugatgach, ish o`rnini qirindilardan tozalashda maxsus tozalagichlardan foydalanish kerak. Metallarga badiiy ishlov berish texnologiyasini o`rganish, uning uslublarini tushunib olish uchun hunarmandlar tomonidan tayyorlanadigan buyumlarning asosiy turlari bilan tanish zarur. Bularga ko`zalar, qumg`on, choynak, choydish, obdasta, isiriqdon, nosqovoq, chilim, turli laganlarni kiritish mumkin. Pichoqchilik. Pichoqchilik deganda biz pichoq yasash kasbini tushunamiz. Pichoq bobolarimiz uchun qadimdan tirikchilik vositasi bo`lib xizmat qilgan. Hozirgi vaqtda pichoq yasash san’ati xalq amaliy san’ati qatorida ye’zozlanib kelinayotir. Nodir pichoqlar yasashda o`zbek pichoqsoz ustalarining oldiga tushadigan usta kam topilgan. Pichoqchilikning o`ziga xos maktablari mavjud. Farg`ona vodiysi, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Xorazm, Qashqadaiyo, Surxondaryo qadimdan pichoqchilik markazlari bo`lib, bo`larda ishlangan pichoqlar o`zining ishlash texnologiyasi, shakli, katta-kichikligi va bezaklari bilan farq qilgan. Kandakorlik Kandakorlik o`zbek xalq amaliy bezak san’atining eng keng tarqalgan turlaridan biridir. Kandakorlik deganda metalldan yasalgan buyumlarga o`yib yoki bo`rtma qilib naqsh ishlash tushuniladi. Savdo-sotiqda qadimdan kandakorlik buyumlariga talab katta bo`lgan. Bu asarlar ramziy ifodalarning yangi uslublari hamda g`oyalarini tarqatish manbai bo`lib xizmat qilgan. Mis buyumlaming turlari. Metalldan yasalgan idishlarning umumiy shakli ma’lum proporsiya hamda seluyetga ega. Jumladan mis laganlar ko`pincha doirasimon, ovalsimon, to`rtburchak shaklda bo`ladi. Mis laganlarining lavxo`ri, dulava kabi turlari bor. Lavxo`ri - ovalsimon yoki to`rtburchak mis lagan bo`lib, ularning lablari yon tomonga qayrilgan bo`ladi. Dulava - tuxumsimon yoki to`rtburchak shakldagi mis laganlar bo`lib, ular yon tomonga qayrilib yana davom etib pastga qayrilgan bo`ladi. Zargarlik buyumlari. Ular turli-tuman bo`lib. o`ziga xos notnlanadi. Peshonaga taqiladigan tillaqosh, bargak, quloqqa - zirak, boshga - takdo`zi, sanchoq, oltin tumor, ko`krak bezagi murg`ak, zebigardon, tumorcha soch bezaklari, zulfi tilla, osma bezak. gajak, butun tirnoq, yarim tirnoq, qo` sh duo, burun bezagi, yuz bezagi, bel bezagi kamar, bo`yintumor, bilakuzuk, uzuk va boshqalar. Bo`larning barchasi kelin-kuyovlar libosini to`ldirib, xonadonda to`y, bayram va boshqalarda taqiladi. Texnologik xaritalar, ularni tuzish va foydalanish. Nazariy ma’lumot. Har qanday buyumni yasash uchun uning tegishli chizmasi va texnologik jarayonning asosini tashkil qiladigan texnologik xaritasi bo`lishi shart. Biz hozirgacha o`zimiz turli buyumlarni yasashda tayyor oddiy texnologik xaritalaridan foydalanib kelganmiz. Bugungi darsimizda esa ancha murakkab texnologik xaritani o`rganamiz. Unda quyidagi bo`limlar bor : 1.Operatsiya va bo`limlarning nomlari. 2.Ishlov berishning eskizi. 3.Foydalaniladigan asboblar. 4.Qo`llaniladigan moslamalar. Texnologik xaritalarni tuzish va ulardan foydalanish ijodiy faoliyatimizni oshiradi, texnik tafakkurni rivojlantiradi va mustaqil ishlashga o`rgatadi. Bundan tashqari, texnologik xaritalarni tuzishda buyumning namunasiga yoki chizmasiga qarab lining murakkab konstruksiyasini ishlab chiqish; buyum uchun zagotovka tanlash va lining o`lchamlarini aniqlash; texnologik operatsiya va o`tishlarni hamda ularni bajarish tartibini belgilash; asboblar, uskuna va moslamalarni tanlash kabi muhim ishlarni bilib olamiz. Tuzilgan texnologik xaritalar bo`yicha rejalashtirilgan buyumning hamma detallariiii yasash va ularni yig`ishni bajarish mumkin . Т .р Операция Ишлов Фойдалани- Қўлла ва беришнинг ладиган асбоблар нила- ўтишларни нг номлари эскизи диган мосла малар Назорат- И шўлчов ч иTexnologik xarita sxemasi. Amaliy ish. Bugungi darsimizda sizlar bilan metallga ishlov berish bo`yicha xalq hunarmandchiligi turlaridan tunukasozlikka oid ish usullarini o`rganish bo`yicha kurakcha yasashni o`rganamiz. Buning uchun bizga metall list (tunuka) va metallga ishlov beruvchi asboblar -qaychi, chilangarlik bolg`asi kabi asboblar kerak bo`ladi. Ishni boshlashdan oldin yasayotgan buyumimizning texnologik xaritasini tuzib olamiz (kurakchani tunuka materialdan yasashni imkoni bo`lmaganda uni kardondan yasashimiz ham mumkin). Buning uchun yeni- 200 mm, bo`yi - 221 mm tunuka olamiz. Tunukaning uchta tomonini rasmda ko`rsatilgan o`lchamlarda qayirib buklaymiz, ikki burchagini qirqib bir-biriga biriktiramiz va shu tomoniga 140 mm uzunlikda dasta o`rnatamiz (21-rasm). (O`quvchilarning mustaqil ishlari uchun 21-a rasmdagi buyumlarni tayyorlashni tavsiya yetish mumkin). Adabiyotlar: 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

Похожие

Yog'ochlar ularning texnologiyasi
Ishlab chiqarish asoslari
Xalq xunarmandchiligi
Asosiy bosish usullarining umumiy tavsifi
Fan va ishlab chiqarish