Yog‘-moy sanoatining paydo bо‘lishi va rivojlanish tarixi - Техника и технология - Рефераты

Yog‘-moy sanoatining paydo bо‘lishi va rivojlanish tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Yog‘-moy sanoati haqida. 2. Yog‘-moy sanoatining paydo bо‘lishi va rivojlanish tarixi. 3. Texnika va texnologiyaning rivojlanishi.

www.arxiv.uz Yog‘-moy sanoati haqida. Yog‘-moy – sanoati respublika oziq-ovqat sanoatining yetakchi tarmoqlardan biridir. О‘zbekistonda qadimdan kunjut, zig‘ir, indov, maxsar urug‘i, paxta chigiti, poliz ekinlari urug‘laridan juvozlarda о‘simlik moyi olingan. О‘zbekistonda paxta chigitidan moy oluvchi dastlabki korxona 1884 yili Qо‘qonda qurilgan. 1913 yili 30 ta kichik yog‘ korxonalarida 57 ming tonna paxta moyi ishlab chiqarilgan. Hozirda Respublikamizda ishlash quvvati 3 million tonna moyli о‘simlik urug‘larini qayta ishlaydigan 19 ta korxona ishlab turibdi. Sanoatning bu tarmog‘ida paxta, soya, raps, meva danaklari hamda sabzavot urug‘laridan moylar olinadi. Atir-upa, farmasevtika va oziq-ovqat tarmoqlarida ishlatiladigan moylar, margarin mahsulotlari, mayonez, kirsovun, atirsovun, texnika maqsadlari uchun boshqa turli mahsulotlar ishlab chiqariladi. О‘simlik moyi ishlab chiqarishda yiliga о‘rtacha 2,1 mln.tonnadan kо‘proq paxta chigiti ishlatiladi. Raps, zig‘ir, maxsar urug‘i, shuningdek import bо‘yicha olinadigan soya dukkagi qayta ishlanadi. Respublika yog‘-moy sanoati oziq-ovqat sanoati umumiy mahsuloti hajmining 40 % ga yaqinini beradi. Koson, Guliston yog‘ ekstraksiya korxonalari, Farg‘ona yog‘-moy kombinati, Qо‘qon yog‘-moy kombinati, Katgaqо‘rg‘on yog‘-moy kombinati, Denov yog‘-moy ekstraksiya korxonasi, Urganch yog‘-moy kombinati tarmoqdagi eng yirik korxonalardir. Qо‘qon yog‘-moy kombinati tarkibida meva danaklari va sabzavot urug‘laridan moy ishlab chiqaradigan maxsus korxona (quvvati kuniga 50t. danak) ishlaydi. Bu korxona 15 nomdagi mevadanagi moylari (о‘rik, shaftoli, pomidor, uzum va b.) ishlab chiqarish о‘zlashtirildi. Toshkent yog‘-moy kombinatida margarin mahsulotlari (yillik quvvati 52,4 ming t.) va mayonez (yillik quvvati 2 ming t.), tarmoqdagi 10 korxona - Farg‘ona, Yangiyо‘l, Andijon, Urganch va Kattaqо‘rg‘on va boshqa yog‘-moy kombinatlarida kirsovun (yalpi yillik umumiy quvvati 103,7 ming t.) ishab chiqariladi. Farg‘ona yog‘-moy kombinati yiliga 16,7 ming t. turli kichik о‘lchamdagi (25,40,100 grammli) atirsovunlar ishlab chikarmokda, gliserin (yillik kuvvati 2 ming t.) ishlab chiqarish о‘zlashtirildi. Tarmoq korxonalarida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish, xorijiy firmalar uskunalari bilan jihozlash ishlari davom ettirilmoqda. Korxonalarni texnikaviy

www.arxiv.uz jihatdan qayta jihozlashda Krup, Sket (Germaniya), «Alfa-Laval» (Shvesiya), «Jon Braun», «Karven», «Kraun» (AKSH), «Madsioni», «Bollistra» (Italiya), Germaniya, Polsha, Ukraina, Rossiya firmalari bilan hamkorlik yaxshi samara bermoqda. Yog‘-moy sanoatining paydo bо‘lishi va rivojlanishi tarixi. Qadim zamonlardan buyon о‘simlik moyi uchun xom ashyo - zig‘ir, nasha о‘simligi va paxta chigiti moyi ishlab chiqarish bо‘yicha 1- о‘rinni egallib kelgan. Kungaboqar Yevropaga Janubiy Amerika va Meksikadan keltirilgan. XVI-asr boshlarida Ispaniya о‘zlashtirgan, keyinchalik Sharqda tarqala boshlagan. Moy olish uchun kungaboqarni Rossiyada yetishtirish 1829 yilga tо‘g‘ri keladi. Turkiston о‘lkasi paxtachilik sohasida kadim zamonlardan buyon dunyoga mashhur. Iqlim, yer va suv sharoitlarning qulayligi sababli paxtadan mо‘l hosil olib kelingan. Dehqonlar paxtaning bir qismini shaxsiy ehtiyojlarini qondirish uchun ip, bо‘z, gazlama tayyorlashga olib qolib, kо‘p qismini savdogarlarga sotganlar. О‘lkada paxta tozalash korxonalari bо‘lmaganligi sababli paxta chigiti bilan birga chet elga chiqarilib yuborilgan. Faqat qismangina chigit qovun, tarvuz urug‘lari, kunjut, zig‘ir va meva danaklari bilan aralashtirilib, yog‘ olish uchun moy-juvozlarda ishlatilgan xolos. Bunday moyni zig‘ir yog‘i deb ataganlar. Jin ixtiro qilinmaguncha moy olish uchun asosiy xom ashyo sifatida ishlatilmagan. Jin mashinasi yordamida paxta tolasini chigitidan ajratib olish qо‘llanila boshlangandan sо‘ng, chigit kо‘payib ketgach, uni sanoat miqyosida qayta ishlash zaruriyati tugaldi. Korxonalarda bir necha yuz ming tonna paxta chigitdan ajratila boshlangach, chigitlar «chiqindi» tariqasida paxta korxonasida joylashgan shaxar xududlari va temir yо‘l yoqalarini ifloslantirib yubordi. Bunga qarshi maxalliy xukumat tomonidan, sog‘liqni saqlash meyorlarini buzmaslik uchun, chigitlarni yо‘qotish tо‘g‘risida bir necha farmonlar chiqarildi. «Chigit

www.arxiv.uz balosi» dan qutilish eng zarur ishlardan biri hisoblanganlign uchun, uning mumkin qadar foydali tomonlarini qidira boshladilar. XIX asrning ikkinchi yarmida О‘rta Osiyoda yog‘ korxonasi qurish zaruriyati paydo bо‘ldi. 1883 yilda Laxtin, Sagatelev va boshqalar Kо‘qonda yog‘ korxonasini qurdilar. Ammo ularning bu sohada qilgan harakatlari, mahalliy xalq paxta moyini iste’mol qilmagani va uni boshqa maqsadlarda ishlata olmaganligi uchun, deyarli natija bermadi. Xorvat va Yugovich 1893 yilda Kattaqо‘rg‘onda yog‘ korxonasini qurib, 1896 yilda о‘z mahsulotlaridan ancha qism moyni Moskvaga jо‘natdilar. Keyingi yil shu korxonada ishlab chiqarilgan bir vagon moy Moskvaga yuborildi. Buni kо‘rgan kapitalistlar yog‘ korxonalari qurish ishini jadallashtirib yubordilar. Sekin-asta paxta moyini iste’mol qilishga о‘rgana boshlagan yerli xalq ham sanoatning rivojlanishiga sababchi bо‘ldi. Tez orada paxta tozalash korxonalari yonida 1-2 pressli kichik yog‘ korxonalari qurila boshlandi. 1917-1918 yillarda butun О‘rta Osiyoda 150 ta pressga ega bо‘lgan 40dan ortiq yog‘ korxonasi qurilib, bulardan 19 ta korxona (105 press) Farg‘ona vodiysida joylashgan edi. О‘zbekistonda asosan 1924 yildan boshlab yog‘-moy sanoati о‘sa boshladi. Eski uskunalar yangi uskuna va jihozlar bilan, eski texnologik rejimlar esa ilmiy ravishda asoslangan rejimlar bilan almashtirila boshlandi. Chigitlarni namlash, avtomatik tarozilar о‘rnatish, chigit tozalaydigan yangi mashinalar, guller, separator, valsovka va mexanik ravishda ishlaydigan kunjara qirquvchi mashinalar о‘rnatish ishlari avj olib ketdi. Shu bilan birga yangi yog‘ korxonalari qurilish ishlari ham boshlab yuborildi. 1920 yilda Yangiyо‘l yog‘ korxonasi qurildi, 1930 yilda Farg‘ona shahrida 24 gidropressli yog‘ korxonasi ishga tushirildi. 1934 Ynlda moy olishning ekstraksiya usuliga asoslangan Kattaqо‘rg‘on moy-ekstraksiya korxonasi ishga tushirildi.

www.arxiv.uz 1943-1946 yillarda kichik yog‘ korxonalari - Alimkent, Denov, G‘ijdivon Xujayli, Xiva korxonalari qurilib, ishga tushirildi. Keyigi y illarda Qо‘qon, Uchqо‘rg‘on, Buxoro va Qarshi shaharlarida ekstraksiya va ekspeller korxonalari qurildi. Shundan sо‘ng paxta korxonalari beradigan hamma chigit respublikaning о‘zida qayta ishlanadigan bо‘ldi. Ho zirda mustaqil О‘zbekistonimizda 38 ta ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlari, 4 ta qо‘shma korxona о‘z faoliyatlarini olib bormoqda. Respublikamizda kuchli yog‘- moy sanoati potensiali yaratilgan bо‘lib, quvvati jihatdan mustaqil davlatlar xamdо‘stligi mamlakatlari orasida yetakchi о‘rinlardan birini egallaydi. Sanoatimizda chigitni qayta ishlash quvvati yiliga 3,6 mln.tonnani, margarin mahsulotlari ishlab chiqarish quvvati yiliga 524 ming tonnani, mayonez ishlab chiqarish 2 ming tonnani, xо‘jalik sovuni ishlab chiqarish 120 mln. tonnani, atir sovuni ishlab chiqarish 8 ming tonnani tashkil qiladi. Asosiy maqsad respublikamiz xalq xо‘jaligini ekologik toza, raqobatbardosh, chiroyli kadoqlangan yog‘-moy mahsulotlarini eng kam tannarxda, qulay mehnat sharoitida ishlab chiqarishdan iborat bо‘lib, bu maqsadni amalga oshirish uchun sanoatimizni zamonaviy, yuqori samara beruvchi asbob, uskunalar va yangi texnologiya bilan ta’minlashni bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Buning uchun 20 ta yog‘- moy korxonalarining barchasida rekonstruksiya ishlari, qayta texnik ta’mirlash, chet-el investisiyalari ishtirokida q о‘shma korxonalar yaratish ishlari olib borilmoqda. Yaqin vaqtlargacha dezodorasiya va qadoqlash sexlari faqatgina Toshkent, Farg‘ona yog‘-moy kombinatlaridagina bо‘lgan bо‘lsa, bugungi kunda «Urganch yog‘-moy», «Koson yog‘-ekstraksiya», «Guliston yog‘-ekstraksiya», «Qarshi yog‘-ekstraksiya» OXJ larida bunday sexlar faoliyat kо‘rsatmoqda, yaqin kelajakda esa barcha о‘simlik moyi ishlab chiqariladigan korxonalarda dezodorasiya qilingan va did bilan kichik hajmdagi idishlarga qadoqlangan о‘simlik moylari ishlab chiqariladi. Shu maqsadda, bugungi kunda Belgiyaning

www.arxiv.uz «De-Smet», Germaniyaning «Lurgi», Fransiyaning «Steka-Bottlez» firmalari bilan hamkorlikda ishlar olib borilmoqda. «Toshkent yog‘-moy» XJ ning margarin sexida Shvesiyaning «Alfa-Laval» firmasini avtomatlashtirilgan tizimida quyma margarin ishlab chiqarish, Amerikaning «Djon-Braun» firmasi uskunalarida margarinni 200-250 grammli pla stik idishlarga qadoqlash yо‘lga q о‘yilgan. «Farg‘ona yog‘-moy» XJ da sovun ishlab chiqarish sexini qayta jihozlab, Italiyaning Massoni» firmasining asbob-uskunalari о‘rnatilmokda. Kelajakda chiroyli yorliqli, qadoqlangan, xushbо‘ylantiruvchi komponentlar qо‘shilgan, jahon andozalari talablariga javob beradigan, kichik hajmdagi atir sovunlar ishlab chiqarish kо‘zda tutilgan. Texnika va texnologiyaning rivojlanishi. Taxminan 1600 yillar atrofida Yevropada ponali presslar paydo bо‘ldi, ular mustahkamrok bо‘lgani sababli richagli va vintli prssslarni о‘rnini ola boshladi. Bu pressning ishchi organi ikki juft vertikal joylashgan chо‘yan plitalardan iborat, ular dubdan yasalgan, tо‘g‘ri burchakli tog‘oraga kiritilgan. Tashqi plitalar pressning korpusi dsvorlariga xarakatlanmaydigai qilib mustahkamlangan, ichki plitalar esa gorizontal harakatlanishi mumkin. Material qoplarda plitalar orasiga joylashtiriladi va qarama-qarshi joylashgan ponalar harakati yordamida siqiladi. Tо‘g‘ri ponali qoqish bilan teskari ponalar harakati yordamida siqiladi. Tо‘g‘ri ponali qoqish bilan teskari ponalar tortilib, plita va materialga ta’sir etuvchi bosim hosil qilinali. Moy plitalar teshikchalaridan oqib chiqadi. Moy oqishi tugagandan sо‘ng press bо‘shatiladi. «Moyjuvoz» termini ham ayni shu usul bilan bog‘langan bо‘lsa kerak. 1750 yilda juft vali (juvalar) stanoklar, 1795 yilda gidravlik presslar (Angliyada) kashf etildi va qо‘llanila boshlandi. 1832 yilga kelib yopiq turdagi presslar paydo bо‘ldi, ular 1880 yildan boshlab keng qо‘llanila boshlandi. Amerikada 1880 yil kо‘p qavatli presslardan foydalana boshladilar.

www.arxiv.uz Gidravlik presslarning barcha turlari kо‘pgina kamchiliklarga ega edi, ulardan asosiysi - prssslar davriy ravishda ishlardi. Bundan tashqari ular juda kо‘p miqdorda press movuti sarflashni talab etardi, kо‘p moy kunjara bilan q о‘shilib ketardi, murakkab gidravlik bosim sistemasi qurilmalarini talab etardi. Bularning hammasi tо‘xtovsiz ishlaydpgai presslar ishlab chiqarishdagi izlanishlarga undadi. Qator konstruksiyalar orasida Bessemer pressi shu turkum presslari orasida birinchilardandir. Shnekli ishchi mexanizmi tо‘xtovsiz h arakat q iladigan presslar birinchi bо‘lib XX-asr boshlarida Anderson tomonidan kashf etilgan. Germaniyada chiqariladigan shnekli presslar Yevropada keng tarqalgandi. Hozirgi davrda SKET (Germaniya) firmasi turli xil yangi tipdagi presslar ishlab chiqarmoqda. Shnekli tо‘xtovsiz harakat qiladigan presslarning katta yutuqlari bilan birga, bu usul kamchiliklarga xam ega: kunjara tarkibida kо‘p miqdorda moy qolib ketadi. Bu moy olishning yangi va puxta usullarini ishlab chiqishni talab etardi. Natijada moyni yengil uchuvchan organik erituvchilar yordamida ishlab chiqarish, ya’ni ekstrak siya usuli kashf etildi va birinchi marta 1856 yilda Fransiyada Diss tomonidan sanoat masshtabida qо‘llanildi. Diss organik erituvchi sifatida uglerod sulfiddan foydalandi. Ammo apparaturaning sodda va qoloqligi, sistemada germetiklikning yо‘qligi va ishlab chiqarish rejimining yaxshi yо‘lga kо‘yilmaganligi tufayli bu usulning keng tarqalishini qiyinlishtirdi. Benzin bilan ekstraksiyalash usuliga birinchi patent 1867 y il Germaniyada olindi, 1879-82 yillarda tindirish usuli bilan i shlaydigan q urilmalarga patentlar olindi. Ekstraksiya qurilmalarining keyingi rivojlanishi, qator ekstraksiya materialini ketma-ket bug‘sizlantirishga asoslangan, batareyali sistemasi paydo bо‘lishiga olib keldi. Geyilning ekstraksion q urilmasi shu qurilmalarniig tipik vakilidir. XX-asr boshlarida «Keber» firmasinnpg batareyali ekstaksion qurilmalari paydo bо‘lidi va sanoatda keng tarqaldi, ular ba’zi Yevropa mamlakatlarida hozirgi p aytgacha ishlab kelmoqda.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Y.Qodirov, S.M.Abdusamatova. Yog‘ va moy texnologiyasining nazariy asoslari fanidan ma’ruzalar matni. Toshkent. TKTI. 2007 y. 2. В.М.Копейковский и др. «Технология производства растителних масел» , М., Легкая и пишевая промишленност, 1982. 3 .А.М.Голдовский «Теоретические основи производства растителних масел» , М., Пишепромиздат, 1958. 4.Н.С.Арутюнян и др. «Технология переработки жиров», Агропрмиздат, 1985, 367с. 5 .ВНИИЖ Руководство по технологии получения и переработки растителних масел и жиров, том 1, кн.1, Л.1975, том 2, Л., 1973. 6.Журавлев А.М., Гозенпут Л.Д. «Оборудования жиропереработиваюших предприятий» М. Пиш. Пром. 1976. С. 327. 7. Тютюников Б.Н. «Химия жиров», М. Пиш пром. 1974. С. 448.

Похожие

Moyli xom ashyolarning asosiy turlari, ularni saqlash va saqlashdagi biokimyoviy jarayonlar

Moyli urug‘lag‘ni chaqish, mag‘zini qobig'idan ajratish

Urug‘larni namligiga kо‘ra kondensasiyalash jarayoni

Moyli urug‘lardagi aralashmalar va ularni tozalash usullari

Moyli urug‘lardagi aralashmalar va ularni tozalash usullari