Статик аниқмас масалалар - Техника и технология - Рефераты

Статик аниқмас масалалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Статик аниқмас масалалар Режа: 1. Сирпаниб ишқаланиш қонунлари. 2. Реал (ғадир - будир юзали) боғланишларнинг реакциялари. Сирпаниб ишқаланиш бурчаги. 3. Думалаб ишқаланиш. Думалаб ишқаланиш коэффициенти.

Сирпаниб ишқаланиш қонунлари. Агар жисм эркин бўлса, у исталган томонга ҳаракат қилаолади. Лекин у боғланишда бўлса, яъни у бирор бошқа жисмни устида жойлашган бўлиб, унинг устида сирпаниб ёки думалаб ҳаракатланаётган бўлса, албатта ишқаланиш кучи пайдо бўлади. Ишқаланиш кучининг пайдо бўлиш сабаби шуки, техникада учрайдиган барча машина деталларига ҳарқанча ишлов берилмасин барибир уларнинг сиртларида микрорел ь еф, яъни маълум миқдорда ғадир будирлик сақланиб қолади. Шу сабабли бир сирт иккинчи сиртнинг устида сирпаниб ҳаракатланаётганда, ушбу ғадир будирлик натижасида сирпаниб ишқаланиш кучи пайдо бўлади . Агар мабодо ишқаланаётган сиртлар ўта тоза силлиқланган бўлса, яъни микрорел ь еф мутлоқ йўқотилган бўлса, у ҳолда ишқаланиш кучи нолга тенг ёки унга яқин бўлади ва бундай боғланишларни идеал боғланишлар дейилади Биз қуйида ҳозирча фақат реал боғланишлар, яъни ишқаланувчи сиртларда микрорел ь еф (ғадир будирлик) сақланиб қолган сиртлар , устида мувозанат ҳолатини сақланаётган жисмларга оид масалаларни кўриб ўтамиз. Аслида ишқаланиш қонуниятлари анча мураккаб масалани ташкил этади, лекин биз, ушбу маърузада ишқаланиш ҳақидаги умумий қонуниятларни ўрганамиз холос. Улар асосан қуйидагилардан иборат: 1) Бирор қаттиқ жисмни реал боғланиш устида, ихтиёрий томонга сурмоқчи бўлсак, шу ишқалувчи сиртлар орасида, ишқаланиш кучи F ишқ - пайдо бўлади. Ушбу кучнинг сон қиймати нолдан то F чег қийматгача ортиб боради, йўналиши эса ҳардоим ҳаракат томонга тескари бўлади . 2) Чегаравий ишқаланиш кучининг сон қиймати (модули) қуйидаги формула бўйича аниқланади ва уни Кулон қонуни деб аталади,

F чег = f 0 × N (8.1) бу ерда f 0 - сирпаниб ишқаланиш коэффициенти деб аталади, у ўлчовсиз қиймат бўлиб, унинг сон қиймати 0< f 0 <1 орасида ўзгаради. N - боғланишнинг нормал реакцияси дейилади ва у сирпанувчи текисликка ҳардоим тик(нормал), яъни перпендикуляр равишда йўналган бўлади. 3) Реал боғланишдаги ҳарқандай жисмни сирпаниб ҳаркатлантириш учун, ҳаракат томонга шундай куч вектори таъсир қилиши зарурки, унинг ҳаракат йўналиши бўйича олинган проекцияси чегаравий ишқаланиш кучидан катта бўлиши шарт, яъни Q > F чег бўлиши шарт , акс ҳолда жисм мувозанат ҳолатини сақлаб қолади. F ишқ - ишқаланиш кучининг миқдори (сон қиймати ёки модули) 0 дан то F чег қийматгача ортиб боради, сўнгра ушбу қиймат сурувчи куч йўқолгунча сақланиб қолади, агур сурувчи куч йўқолса, ишқаланиш кучи ҳам ўз - ўзидан йўқолади. Агар сурувчи куч яна пайдо бўлса ишқаланувчи куч ҳам ўз - ўзидан яна пайдо бўлади, сурувчи куч йўналишини ўзгартирса, ишқаланиш кучи ҳам, шу сурувчи кучнинг йўналишига тескари томонга қараб олади. Агар сурувчи кучнинг миқдори чегаравий ишқаланиш кучидан кичкина бўлса, жисм ҳаракатланмайди. Ишқаланиш кучининг сон қиймати сурувчи куч Q - нинг сон қийматига тенг бўлади, яъни ишқаланиш кучи таъсиридаги ҳарқандай мувозанат ҳолатда қуйидаги тенглик сақланиб қолади, F ишқ = Q сур (8.2) Энди бирнеча сўзни асосий кўрсаткичлардан бири бўлган, ишқаланиш коэффициенти ҳақида гапирайлик. Ишқаланиш коэффициенти - f , юқорида айтиб ўтилгандек, сирпанувчи сиртларнинг тозалигига ва улар

қайси материалдан иборат эканлигига қараб ўзгаради ва улар машинашунослик справочникларида батафсил келтирилган, масалан Ёғоч билан ёғоч ишқаланганда .................... f 0 = 0,4¸0,7 Пўлат билан пўлат ишқаланганда .............. f 0 = 0,15¸0,25 Пўлат муз устида сирпанганда ................ f 0 = 0,020¸0,027 Масалан ёғочни ҳарқанча силлиқламанг f 0 =0,4 дан кам бўлмайди, ҳарқандай пўлат юзали жисмни муз устида сирпантирмайлик, унинг қиймати f 0 =0,1 асло ошмайди. Демак бундан шундай хулоса чиқадики, ишқаланиш коэффициенти иккита факторнинг функциясидан иборат экан, яъни ишқаланувчи жисмларнинг тозалигига ва уларнинг материалига узвий боғлиқ равишда маълум диапазонда ўзгариб турар экан. Албатта, ишқаланиш кучи температурага ва жисмнинг сирпаниш тезлигига ҳам боғлиқ лекин бу масалалар махсус курсларда ( Триботехника фанида ) чуқур ўрганилади, биз эса вақтимиз чегараланганлиги сабабли, ишқаланишнинг умумий қонуниятлари билангина чекланамиз. Реал (ғадир - будир юзали) боғланишларнинг реакциялари. Сирпаниб ишқаланиш бурчаги. Агар эътибор берган бўлсангиз, масалан бир жисм қия текислик устида мувозанат ҳолатини сақлаб турган бўлсин, лекин шу қиялик маълум миқдордан ортгандан кейин, мувозанат ҳолат бузилиб ҳаракат бошланади. Қуйида шу қияликнинг чегаравий қиймати, қайси ҳолларда неча градусга тенг бўлишини, унинг турли хил бўлиш сабабларини назарий томондан текшириб чиқамиз. Масалан тупроқ, қум, буғдой, ун ва шу каби сочилувчи моддаларни уюм қилсак уларнинг ҳар бирлари маълум бурчак остида уюм ташкил этадилар,

улар бир - бирларидан маълум бурчакка фарқланиб уюм ташкил этадилар, сабаби нима, шу ва шунга ўхшаш саволларга жавоб берилади. Ишқаланиш кучи иштирок этган масалалар техникада жуда кўп учрайди. Ҳозирги маърузагача ечган масалаларимизда ишқаланиш кучлари иштирок этмаган эди, чунки у масалалардаги юзаларни ўта силлиқ деб фараз қилган эдик, яъни идеаллаштирган эдик. Энди реал масалаларни кўриб чиқайлик, яъни ҳарқандай юзада ишқаланиш кучи пайдо бўлишини этироф олиб, қуйидаги масалани кўриб чиқайлик. 8.2 шаклда кўрсатилган жисмга маълум йўналишда ихтиёрий Q куч таъсир этсин ( оғирлик кучини эътиборга олмадик ), у ҳолда бу куч таъсири остида жисм билан боғланиш орасида ишқаланиш кучи F ишқ ва нормал босим кучи - N пайдо бўлади. Уларнинг тенг таъсир этувчиси R - кучи бўлиб, Q - кучига қарама - қарши йўналади ва қиймат жиҳатдан унга тенг, бошқача қилиб айтганда R - кучи, F ишқ ва N кучларига ажралган. Худди шу каби Q - кучи ҳам иккита ташкил этувчиларга ажралган бўлиб, улардан бири яъни нормал ўқ бўйлаб йўналган ташкил этувчиси Q n жисмни текисликка босиб турибди, иккинчи ташкил этувчиси Q t - эса текисликка уринма бўйлаб йўналган ва жисмни сирпаниб ҳаракат қилишга мажбур қилмоқда. Лекин юқорида айтганимиздек, токи Q t > F чег бўлмагунча ҳаракат юз бермайди, демак жисм ҳаракатланиши учун қуйидаги тенгсизлик ўринли8.2 шакл.

бўлиши шарт, яъни Q t > F чег ёки Q t = Q sinj о ва F чег = f 0 × N, ҳамда N = Q n = Q c о sj о , бўлгани учун F чег = f 0 × Q × c о sj бўлади. У ҳолда бу қийматларни юқоридаги тенгсизликка қўйсак , Q×sinj 0 > f 0 × Q×c о sj 0 келиб чиқади , тенгсизликни иккала томонини Q - га қисқартириб j о - га нисбатан ечсак , tgj 0 > f 0 ёки j 0 > arctg f 0 (8.3) Ушбу охирги икки формула орқали , қуйидаги хулоса келиб чиқади . Демак жисмни ҳаракатга келтириш учун унга қўйилган куч , нормал ўқ билан j 0 - дан катта бўлган бурчак остида қўйилиши шарт , акс ҳолда бу кучнинг қиймати қандай катта бўлишидан қатий назар жисм ҳеч қачон ҳаракатга келмайди . Шу сабабли бу j 0 - бурчакни ишқалиш бурчаги дейилади ва шу бурчак остида чизилган конусни ишқаланиш конуси дейилади ва бу конуснинг ичида ётган ҳарқандай куч , унинг сон қийматини катталигидан қатий назар жисм ҳаракатга келмайди . Бу хоссадан фойдаланиб, ўз - ўзидан тормозланувчи машиналар ( масалан лифтлар)да фойдаланилади. Думалаб ишқаланиш. Думалаб ишқаланиш коэффициенти. Аввало, жисм думалаши учун қандай шарт бажарилиши керак. Фараз қилайлик бирорта абсолют қаттиқ жисмдан ясалган R - радиусли ғилдирак, абсолют қаттиқ жисмдан иборат горизонтал текислик устида мувозанат ҳолатда турган бўлсин. Энди шу ғилдиракнинг маркази C - нуқтага озгина Q - кучи билан таъсир этсак ғилдирак айланмасдан муз устидагидек сирпаниб ҳаракат қилиши мумкин.

Ғилдирак айланиши учун, горизонтал текислик билан ғилдиракнинг остки юзаси ўртасида ишқаланиш кучи пайдо бўлиши шарт, фақатгина шу F ишқ куч таъсиридагина айланиш содир бўлади. Шаклдан кўриниб тургандек елкаси R - га тенг бўлган Q ва F ишқ кучлардан ташкил топган жуфт куч пайдо бўлиб, ғилдиракни айлантиришга ҳаракат қилади, агарда қаршилик моменти бўлмаса, ғилдирак айлана бошлайди. Лекин, аслида ғилдиракни айланма ҳаракатга келтириш учун Q ва F ишқ моменти етарли даражада катта бўлиши керак. Нима сабабли шундай бўлади?. Сабаби шуки, реал конструкцияларда, ҳарқандай ғилдирак билан юза, нуқта ёки чизиқ орқали туташмасдан, балки маълум миқдордаги d- энлигидаги юзача орқали туташадилар (шакл 8.4). Шу сабабли шаклда кўрсатилгандек P ва N кучларидан ташкил топган қаршилик моменти вужудга келади, натижада ғилдиракка иккита жуфт куч таъсир этабошлайди, улардан бири Q ва F ишқ кучлардан иборат актив жуфт, иккинчиси эса P ва N кучларидан ташкил топган қаршилик жуфтидир. Ғилдирак айланма ҳаракат бажариши учун актив жуфтнинг моменти қаршилик жуфтининг моментидан катта бўлиши шарт, яъни    N F N P mom F Q mom ишк      ишк R ёки , , (8.4) бу ерда d - думалаб ишқаланиш коэффициенти дейилади. 8.4 шаклдан кўриниб тургандек унинг ўлчов бирлиги узунлик ўлчови билан ўлчанади.8.3 шакл 8.4 шакл.

F ишқ = f 0 × N эканлигини эътиборга олиб бу қийматни охирги тенгламага қўйиб, иккала томонини N га қисқартириб, қуйидаги тенгламани оламиз, яъни R × f 0 > d ни ҳосил қиламиз. Ушбу тенгликдан соф думалаш бўлиши учун зарур бўлган қиймат, яъни сирпаниб ишқаланиш коэффициентининг модулини аниқлаш мумкин, яъни f 0 > d / R (8.5) Иккинчи томондан сирпаниб ишқаланиш коэффициенти – f 0 етарли бўлса, ғилдиракни думалатиш учун етарли бўлган кучнинг модулини топамиз, яъниN R Q N Q R        min min бундан (8.6) ни ҳосил қиламиз. Демак охирги тенглама орқали ҳарқандай ғилдиракни думалатиш учун зарур бўлган минимал кучни аниқлашимиз мумкин. Ушбу тенгламадан кўриниб турибдики, қанчалик думалаб ишқаланиш коэффициентии ва нормал босим кичкина бўлса, минимал тортиш кучи шунча кичкина бўлар экан. Лекин нормал босимни ўзгартириб бўлмайди, чунки бу ғилдиракка тушаётган оғирлик кучидан ташкил топади. Шунинг учун фақат думалаб ишқаланиш коэффициенти d - ни камайтириш лозим, бунинг учун ғилдирак ва ҳаракатланувчи юзалар қаттиқ юзалардан иборат бўлиши зарур. Мана энди нима сабабли поездларнинг ғилдираклари қаттиқ пўлатлардан тайёрланишлиги ва темир йўлнинг қаттиқлиги эвазига d - ни кичрайтириш мумкинлигини сабабини аниқладик. Шу сабабли темир йўлда юкларни ташиш, автомобил ёки ҳаво йўлларига нисбатан бирнеча марта арзон бўлишлигини тушуниш мумкин.

Масалалар ечганимизда думалаб ишқаланиш коэффициенти зарур бўлса, машинашунослик справочникларидан уларни танлаб олиш мумкин, улардан баъзиларининг сон қийматларини келтиришимиз мумкин, масалан: Бундан сўнг студентларга шу мавзуга оид масалалар ечиб кўрсатилади.

Похожие

Экология бўйича масалалар

Кашфиёт техник масалалар ечишнинг илмий асоси

Қурилмаларни ҳисоблаш ва танлашга доир масалалар

Фазодаги ихтиёрий кучлар системаси

Босиш жараёнида электрофизик ходисалар