Qadimgi Eron va O`rta Osiyo san`ati. Eronning yaqin sharq xalqlari san`ati va madaniyatidagi tarixiy o`rni - Изобразительное искусство - Рефераты

Qadimgi Eron va O`rta Osiyo san`ati. Eronning yaqin sharq xalqlari san`ati va madaniyatidagi tarixiy o`rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

www.arxiv.uz Qadimgi Eron va O`rta Osiyo san`ati. Eronning yaqin sharq xalqlari san`ati va madaniyatidagi tarixiy o`rni Eramizdan avvalgi VI asrda mavjud bo`lgan Eron podsholigi (boshqacha aytganda Ahmoniylar podsholigi) Sharqdagi eng katta davlatlardan biri hisoblangan. Bu podsholikning asoschisi Ahmoniylar sulolasidan chiqqan Kir II (Kayxusrav II) bo`lgan. U dastlab Eronning Janubiy o`arbidagi tog`lik rayonlardan birining hukmdori bo`lgan. Eramizdan avvalgi VI asr o`rtalaridan boshlab, o`z yerlarini kengaytirishga kirishgan. Dastlab Midiya podsholigiga qarshi qo`zg`olon ko`tarib, uni qaramlikdan qutultirgan va Eron hamda Midiya podshosi bo`lib olgan. So`ngra Bobil, O`rta yer havzasidagi qator yerlarni bosib olib, davlat chegarasini yanada kengaytirgan. Sharqiy chegaralarni ham kengaytirish niyati va rejalari uning vorislari tomonidan amalga oshirilgan. Doro I yurishlari natijasida bu podsholik chegarasi Orol dengizidan Hind okeanigacha, Kichik Osiyo va Misr yerlaridan Xitoy chegaralarigacha borib yetgan. Ahmoniylar davlati o`zining qisqa, lekin eng gullagan va kuch-quvvatga to`lgan davrini eramizdan avvalgi V asr boshlarida kechirdi. Shu davrda uning san`ati va madaniyati ham misli ko`rilmagan darajada ravnaq topdi. Shu asrlarda hashamatli saroylar, mustahkam maqbaralar yuzaga keldi. Oltin va qimmatbaho toshu injulardan nafis uy, ov va jang buyumlari, qurol-aslahalar ishlangan. Serjilo sopol idishlar yasaldi, qimmatbaho kimxob matolar to`qildi. Haykaltaroshlik (ko`proq bo`rtma tasvir tarzida), devoriy suratlarning nafis yodgorliklari yuzaga keldi. Ahmoniylar davri yodgorliklari ichida silindrlik muhrlar ham keng o`rinni egallagan. Muhr yuzasiga hayotiy voqealarni aks ettiruvchi tasvirlar tushurilgan. Shoh hayoti va faoliyatiga bag`ishlangan tasvirlar muhr yuzasiga ishlangan

www.arxiv.uz tasvirlarning bosh mavzusini belgiladi. Qadimgi Eron san`atida dumaloq haykallar va ayniqsa relyef keng uchraydi. Bu yerda shoh va shahzodalar, turli hayvon va afsonaviy jonivorlar haykallari yaratildi. Buyumlar yuzasiga bo`rtma tasvirlar ishlash, metallardan turli idishlar yasash borasida eronliklar mashhur bo`ldilar. Oltin va boshqa qimmatbaho metallardan yaratilgan uy-anjom buyumlari, qurol- aslahalar, ov qurollari nihoyatda nafis va jimjimador qilib ishlangan. Kulochilik buyumlari shakl jihatdan rang-barang, geometrik naqshlar, hayotiy syujetlar bilan bezatilgan. Eron san`atida parchinlar (mayolika) keng qo`llanildi. Ular Eron me`morlik yodgorliklariga o`ziga xos qaytarilmas joziba kiritdi. Ahmoniylar davrida vujudga kelgan san`at O`rta Sharq halqlari tarixida muhim o`rin egallaydi. Bu san`at bevosita O`rta Sharqda ashagan xalqlarning yangi o`zaro munosabati natijasida, atrofdagi xalqlar san`ati ta`sirida ravnaq topdi. Jumladan, Persepol va Suza saroylarini qurishda Sug`d, Baqtriya va Xorazmdan kelgan usta va san`atkorlar mehnat qilganliklari haqidagi ma`lumotlar mavjudligi shundan dalolat beradi. Shu bilan birga, Ahmoniylar davri san`ati atrofidagi mamlakatlar san`atiga, jumladan O`rta Osiyo san`ati taraqqiyotiga ham o`zining sezilarli ta`sirini o`tkazgan. Eramizdan avvalgi I minginchi yillarda O`rta Osiyoda dastlabki ibtidoiy davlatlar shakllana bordi. Zardushtiylik (er.av. VII asr) dini yoyildi. Uning muqaddas kitobi “Avesto” esa shu din qarashlarini targ`ib etadi. Qadimgi O`rta Osiyo san`ati va madaniyatini o`rganishda bizgacha saqlanib kelgan qal`a, saroy, turar joy va qabrlar bilan birga zardushtiylar dini bilan bog`liq bo`lgan ossuariylar (astadonlar) deb ataluvchi odamlar suyagini saqlash uchun mo`ljallangan sopoldan yasalgan idishlar muhim daliliy material bo`lib xizmat qiladi. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda O`rta Osiyodagi badiiy hayot va madaniyatni tushunishda Amudaryoning yuqori oqimi tomonidan topilgan “Amudaryo boyligi” (Oks boyligi) muhim o`rinni egallaydi. Hozirgi kunda Londondagi Britaniya muzeyida saqlanayotgan bu yodgorliklar ichida haykallar, turli ko`za, bilaguzuk, uzuk, muhr, tanganlar, oltindan yasalgan aravacha va qurollar diqqatga sazovordir. Bu buyumlarda uchraydigan tasvirlar birmuncha shartli bo`lsa ham, lekin

www.arxiv.uz nihoyatda ifodali ishlanganligi bilan ajralib turadi, detallari ochiq va tugal ishlanishi bilan xarakterlanadi. “Jangchi - sak” bo`rtma tasvirida shu fazilatlar mujassamlangan. Markaziy Qozog`iston qabrlaridan uch oyoqqa o`rnatilgan bronzadan yasalgan qozonlar topilgan. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda ishlangan bu qozonlarning tepa qismi hayvonlar tasviri - ko`proq tog` echkisi haykali bilan bezatilgan. Markaziy Qozog`iston yerlaridan topilgan taqinchoqlardan topilgan taqinchoqlarda yovvoyi qush, kiyik va echki tasvirlari uchraydi. Bu tasvirlarda hayvon va qushlarning eng xarakterli belgilari harakat paytida ko`rsatiladi. Aksincha, hajmli dumaloq hayvonlarda (asosan ular amaliy san`at buyumlarining ajralmas qismi bo`lgan) hayvonlar harakati og`ir va vazmin bo`lib, ular ko`p hollarda soat strelkasi harakatida ko`rsatiladi. Makedoniyalik Iskandar Zulqarnayn eramizdan avvalgi IV asrlarda Ahmoniylar davlatini tor-mor etib, O`rta Osiyo yerlarining ko`pgina qismini o`ziga qaratib oldi. Faqat Xorazm, Farg`ona va Sirdaryo bo`yidagi ko`chmanchi qabilalargina o`z mustaqilligini saqlab qoldi. Eramizdan avvalgi III asr o`rtalarida Parfinon davlati (Turkmanistonning janubiy-g`arbiy tomoni va Eronning shimoliy sharqiy qismlari) O`rta Sharqning yirik davlatlaridan biri sifatida tanildi. Arshakiylar sulolasi boshqargan davrda esa jahondagi yirik davlatlardan biriga aylandi. Parfinon san`atini o`rganishda ham tanga yuzasiga ishlangan bo`rtma tasvirlar keng o`rinni egallaydi. Parfiya san`atini tushunishda Ashxobod yaqinida arxeologik qazishmalar natijasida ochilgan Parfinonning yirik shaharlaridan biri hisoblangan Nisa (boshqacha nomi Parfnisa) alohida o`rinni egallaydi. Eski Nisa va yangi Nisa deb ataladigan bu ko`hna shahar qoldiqlari hamda u yerdan topilgan amaliy-dekorativ va tasviriy san`at buyumlari o`sha davr badiiy hayotini tushunishda bebaho daliliy material hisoblanadi. Eski Nisa va yangi Nisa parfiya davrida qal`a va shahristondan iborat bitta shaharni tashkil etgan. Bu yerda Parfiya podshosining saroyi, g`alla, oziq-ovqat

www.arxiv.uz ombori hamda zodagonlarning sag`analari bo`lgan. Bu yerda ochilgan “kvadrat uy” o`z tuzilishi va bezashda ishlatilgan dekorativ detallari bilan diqqatga sazovordir. Nisadan topilgan yodgorliklar ichida fil suyagidan shoxga o`xshatib yasalgan idishlar-ritonlar haqiqiy shov-shuvga sabab bo`ldi. O`ajm jihatidan kattagina (balandligi 40-60 sm.) bo`lgan bu ritonlarning uch tomonida afsonaviy hayvonlarning yarim beligacha haykali ishlangan. Ritonlarning tepa qismi esa bo`rtma tasvir - friz bilan halqalangan. Bu bo`rtma tasvirlarda ko`proq antik mifologiyadan olingan voqealar, qurbonlik olib kelish, raqqosalar yoki antik xudolarning bo`rtma tasvirlari ishlangan. Yangi asrning boshlariga kelib, O`rta Osiyo iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida jiddiy jonlanish boshlandi. Undagi qator madaniy markazlarda san`at va madaniyat borasida muhim yodgorliklar yaratildi. Shunday madaniy markazlardan biri Xorazm edi. Qo`yqirilgan qal`a, Guyar qal`a, Tuproq qal`a xarobalari, u yerdan topilgan tasviriy va amaliy san`at namunalari shu davrlarda (ilk feodalizm, ya`ni V asrga qadar) Xorazmda ijtimoiy hayotning birmuncha intensiv bo`lganligini ko`rsatadi. Qo`yqirilgan qal`a (To`rtko`lning shimoliy sharqiy qismidan 22 km. uzoqlikda) er.av. IV-III asrda barpo etilgan bo`lib, u dastlab dumaloq shaklda bo`lib, uning markazida diametri 44,4 m. ikki qavatli bino, undan 14,5 m. uzoqlikda esa mudofaa devorlari bo`lgan. Bu devor keyinchalik mudofaa galereyasiga aylantirilib, tepa qismi ravoqli tom bilan yopilgan. Taxminan, I asrning boshlariga kelib, Grek-Baqtriya podsholigining parchalanishi natijasida vujudga kelgan mayda davlatlar birlashtirilib, Kushon davlati tashkil etildi. Bu davlatga O`rta Osiyo hukmdori Kutzula Katfiz boshchilik qildi. Uning o`g`li Katfiz II esa bu davlat maydonini Hindiston chegaralariga qadar yetkazdi. Kanishka podsholik qilgan yillarda esa Kushon davlati o`zining gullagan davrini boshdan kechirdi. Kushonlar davrida O`rta Osiyoda buddizm dini keng tarqaldi. Kushon hukmdorlari o`z saltanatlarini mustahkamlash uchun bu dindan

www.arxiv.uz foydalandilar. Uni omma orasiga singdirishga harakat qildilar. O`ukmdorlarning bu intilishi shu davr san`at va madaniyatida ham o`z ifodasini topdi. Buddizm bilan bog`liq bo`lgan ibodatxonalar vujudga keldi, haykallar yaratildi, devoriy suratlar ishlandi. Kushonlar davrida ijtimoiy hayotda sodir bo`lgan o`zgarishlar bizgacha yetib kelgan tangalarda namoyon bo`ladi. Bu tanga yuzalariga podsholar portreti zarblangan, orqa tomoniga xudolar tasviri tushurilgan. Yozuvlar esa Kushon Baqtriya tilida, yozish uchun kushon harflari (grek alf. asosida yaratilgan) ishlatilgan. Kushon davri san`atini bilishda Xolchayonda (Surxondaryo tum.) saqlanib qolgan bino qoldiqlari hamda tasviriy san`at va va amaliy san`at namunalari muhim o`rinni egallaydi. Xochayondagi binoni bezashda haykallar keng qo`llanilgan. Bu haykallar xonalar devorining yuqori qismiga barelyef va galeryef uslubida bajarilgan. Unda podsho va uning yaqinlari, shuningdek otliqlar tasviri ishlangan. Bu haykallarda Grek-Baqtriya san`atiga xos xususiyat - har bir tasvirlanuvchining o`ziga xos individual xislatlarini ko`rsatishga, kiyimlari, qurollari aniq tasvirlashga intilish seziladi. No`malum haykaltarosh tasvirlanuvchining soch tarashi, kiyim boshi, xarakterining ham aniq bo`lishiga, psixologik holatini ifodashga intiladi. Ayritomda (Termez yaqinida) topilgan toshdan ishlangan relyeflar va so`nggi Kushon davlati me`morligining xarobalari bu yerda buddizm keng yoyila boshlaganligini ko`rsatadi. Ayritomdan topilgan toshdan ishlangan relyeflar ibodatxonaga kiraverish tomonga karniz tarzida ishlangan bo`lgan. Bu karnizlarda akanf barglari orasida yarim beligacha tasvirlangan qo`shnay, nog`ora (baraban), lyutna (g`ijjakka o`xshash musiqa asbobi) va arfa chalayotgan sozandalar tasvirlangan. O`rta Osiyoda buddizmning tarqalishi bevosita haykaltaroshlikda ham ifodalangan. Budda va boshqa diniy personajlarning haykallari ibodatxonalarning oldi va ichkari qismidan o`z o`rnini egalladi. Bu haykallarning ishlanish prinsiplari Hindistonda yaratilgan kanonlarga asoslangan.

www.arxiv.uz Dalvarzintepa va Qoratepadagi (Surxondaryo tum.) buddizm ibodatxonalaridan topilgan ganch haykallar ham yuqorida ko`rilgan xususiyatlarga ega. Bu haykallar natural kattalikda ishlangan va real xarakterga egadir. O`aykaltarosh mahalliy tiplarning o`ziga xos tomonlarini ko`rsatishga harakat qiladi. Bu ularning ko`rinishi soch tarash va kiyinishlarida seziladi. Qoratepada olib borilgan arxeologik ishlar buddizm bilan bog`liq me`morlik kompleksining ochilishini ta`minladi. Bu yerda arxeologik ishlar davom etmoqda. Ochilgan g`or ibodatxonalarning bezatilishi, u yerda mavjud bo`lgan haykal va devoriy suratlar diqqatga sazovordir. Jumladan, noma`lum rassom tomonidan ishlangan devoriy suratlarda fazoviy kenglikni ifodalashga, hajmini tasvirlashga intilish seziladi. Ayniqsa, metall buyumlar yasash va ularning yuzasini bo`rtma tasvirlar bilan bezash san`atida O`rta Osiyolik ustalar katta yutuqlarni qo`lga kiritdilar.

Похожие

Qadimgi va o`rta asrlardagi o`rta osiyo san`ati

O`rta asrlar san`ati

Qadimgi Misr san`ati. Qadimgi Misr san`ati va madaniyatining o`ziga xos xususiyatlari

Qadimgi Gretsiya san`ati. Gretsiya san`ati tarixiy rivojlanishining asosiy bosqichlari

Yevropada o`rta asrlar san`ati gotika, roman va romandan oldingi varvarlar san`ati