Чет эллар тасвирий санъат ўқитиш методлари - Изобразительное искусство - Рефераты

Чет эллар тасвирий санъат ўқитиш методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

148 KB

www.arxiv.uz Режа: 1 . Уйғониш даврида тасвирий санъат ўргатиш методлари 2. Шарқ миниатюра мактаблари ва уларни нг қисқача тарихи ва иш методикаси .

www.arxiv.uz Тасвирлашга нисбатан бўлган қизиқиш инсонларни қадимдан ўзига жалб этиб келган. Чунки у ибтидоий давр одамларига ўзаро мулоқат қилиш, сўзлашиш учун зарур бўлган. Аксарияти овчилик билан шуғулланиб келган қадимги одамлар ҳайвонларнинг юрган йўлларини ўрганиб, тик қоя ва ғорларда турли тасвирлар ва улар орқали инсониятнинг илк даврига хос ғоялар қолдирганлар. Вақт ўтиши билан уларнинг тасвирлаш қобилиятлари ривожланиши натижасида кейинчалик ҳар хил ов манзаралари акс эттирилиб тасвирлар чизиб ўша давр ходисаларини ифодалай бошлаганлар. Ибтидоий давр одамлари қоя ва тошларга кўмир билан турли тасвирларни тушириб, сўнгра улар устидан ўткир тошни юргизиб чиққанлар. Кейин эса тасвирларни пушти ранг билан бўяганлар. Шуни таъкидлаш лозимки, аксарият тасвирларни афсонавий ва турли маросимлар асосида ишлананган (ритуал) суратлар бўлиб, инсонларнинг ўша даврдаги дунё қарашларининг дастлабки кўринишларини ўзида мужассамлаштирган . Кейинчалик шулар асосида ёзиш пайдо бўла бошлади ва ривожлана борди. Аввалига пиктографик (тасвирий), сўнгра идеографик, яъни ҳар бир белги сўз маъносини англатувчи, ундан кейин эса ҳарфлардан иборат ёзувлар пайдо бўла бошлади. Одамлар тасвирлаш борасидаги дастлабки малакаларини табиатни бевосита кузатиш унга тақлид қилиш,ўрганиш йўли орқали эгаллаганлар. Тасвирлашга ўргатиш палеолит даврида ҳам ривожланмаган эди. Фақатгина кейинчалик неолит даврига келиб деҳқончилик ва ҳунармандчиликнинг бошланғич босқичида инсоннинг меҳнат қилиши натижасидагина санъатга бўлган қизиқиш уйғона борди. Расм чизишга нисбатан иштиёқ инсонларнинг кундалик ҳаётида ишлатиладиган буюмларни безаш орқали ривожланди. Энг аввало сопол идишларга турли нақш ва тасвирлар тушириш пайдо бўла бошлади. Шу алпозда тасвирлар ишлашнинг дастлабки методлари ҳам юзага келди. Энди ҳунарманд ўз шогирдининг тасвирларини қандай ишлашини кузатиб унга йўл-йўриқлар кўрсатади. Чунки шогирднинг устоз

www.arxiv.uz кўрсатмаларига риоя қилиши кейинчалик шу ҳунарнинг давом этишида муҳим ўрин эгаллаган. Шундай қилиб тасвир бажаришни ўргатишнинг дастлабки усуллари пайдо бўлди. Лекин ушбу методлар аниқ ишлаб чиқилган, йўл-йўриқлар ва тамойилларга асосланмаган эди. Тасвирий санъатга ўргатиш ҳамда мактаблар ташкил этиш анча кейин бошланди. Тасвирий санъатга ўргатиш методлари тўғрисида гап борганда аввало Қадимги Мисрнинг юксак ривожланган маданиятини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Тарих манбаларида ёзилишича Қадимги Миср мактабларида турли фанлар қатори расм чизиш ҳам кенг ўргатилган. Мактабни тугатган ўспирин хона ички кўринишини тасвирлай олиши, катта майдоннинг чизмасини чизиб, унинг ўлчамларини қўя билиши, сув иншоатлари тавирини чиза билиши шарт эди. Парассий, Эффес, Памфил, Апеплек ва бошқа мактаб рассомлари ўзларининг назарий асарларида дунёдаги барча нарса ва буюмлар симметрик, гармоник, ҳамда математик жиҳатдан ўлчамларга эга эканлиги ҳақида ёзадилар. Жумладан, эрамиздан аввалги 432 йилда яшаб ижод этган ҳайкалтарош Поликлет одам тана бўлакларининг бир-бирига нисбатлари ҳақида ёзиб, унинг исботи сифатида "Дорилфор" маъбудасини яратган. Кейинчалик расм чизишни ўрганаётган ёшларга Поликлет яратган ҳайкаллардан бирини ўзига қараб тасвирлаш мажбурий равишда таълим тизимига киритилганлигини кўрамиз. Эрамиздан олдинги IV асрга келиб қадимги Юнонда Сикион, Эфесс, Фиван каби ўша даврдаги машҳур рассомлар мактаблари вужудга келди. Шулардан энг кўзга кўрингани Сиккион мактаби бўлиб, у нафақат расм чизиш методларини такомиллаштиришга балки, умуман тасвирий санъатнинг ривожланишига катта ҳисса қўшди, ҳамда у ёшларга тасвирий санъатни ўргатиш орқали гўзал табиатни севишга, унинг қонуниятларини илмий жиҳатдан ўргатишга қаратди.

www.arxiv.uz Тасвирлаш жараёнида ёшлар табиатни кузатиш билан бир қаторда мавжуд нарсаларнинг тузилиш хусусиятларини ҳам ўрганганлар. Шунинг учун Сиккион мактабининг асосчиларидан бири Памфил расм чизишни фан сифатида барча ўқув даргоҳларида ўқитилишини йўлга қўйган. У тасвирий сан ъ атга илмий нуқтаи назардан қарашни биринчилардан бўлиб олдинга сурди. Тасвирий санъатнинг асоси бўлган қалам тасвирга юксак баҳо бераркан "Қаламтасвир ишлашда юқори даражада аниқлик ва илмий асос б ў лиши керак ” деб ҳисобларди. Кўриб турибмизки, Памфил тасвирий санъатни, ҳусусан қаламтасвир бўйича ёшларга сабоқ беришнинг илмий асосланган, назарий ва илмий методикасини ишлаб чиққан. Унинг методикаси асосида сабоқ олиш ёшлардан назарий билимларни эгаллашни ва кўплаб амалий машғулотлар бажаришни талаб этарди. Бу ерда тўлиқ ўқиш даври 12 йил давом этган. Қ адимги Юнон мўйқалам усталари ўз ўқувчиларига табиатни кўпроқ кузатиб идроклашни, унинг беқиёс ва такрорланмас гўзалликларидан ил ҳ омланиб расм чизиши ва буюмларнинг ўзига қараб ҳаққоний тасвирлашга биринчи бўлиб асос солганлар. Расм чизишнинг барча мактабларда ҳаққоний тасвирини ифодалай билишлари улар тарбиясига ўзининг ижобий таъсирини кўрсатди. Қ адимги Рим даври санъаткорлари Юнон рассомлари эришган ютуқларни давом эттирган ҳолда, тасвирий санъат соҳасида улкан муваффақиятларга эришдилар ўша даврнинг бой кишилари санъат асари намуналарини йиғиб, кенг оммага бу санъат асарларини к ў рсатиш, таништириш, тар ғ ибот қ илиш кўпроқ амалга оширилган. Лекин, Юнонистонлик санъаткорлардан фарқли ўлароқ, Рим рассомлари тасвирий санъатни ўқитиш тизимига ҳеч бир янгилик киритмадилар. Рим империяси рассом-ўқитувчи бадиий ижод муаммолари билан шуғулланмас эдилар. Асосан ўқитиш тизимида юнон рассомлари яратган намуналарга эса рассом-ижодкор сифатида эмас, ҳунарманд нуқтаи назаридан нус х а кўчириш, уларни намойиш қилишни одат қилганлар халос. Айниқса бу ҳол Цезарь

www.arxiv.uz рассом-педогоглари ишлаб чиққан ўқитишнинг илмий асосланган услубларидан воз кечиш оҳир оқибатида тасвирий санъатнинг ривожланишига тўсқинлик қилди. Ўрта асрл а рга келиб , реалистик тасвирий санъат батамом инқирозга учради. Чунки бу давр рассоми на буюмни текисликда ҳаққоний тасвирлаш қоидаларини ва на тасвирлашни ва на тасвирлашда Юнон рассомлари томонидан ишлаб чиқилган асосий принц и пларни тўлиқ билмас эди. Ру ҳ онийлар буюк Юнон рассом-педагоглари томонидан ишлаб чиқилган ўқитишнинг назарий асосларини йўқ қилдилар. Уйғониш даврининг кўзга кўринган рассом – назариётчиси Гиберти бу ҳақда шундай ёзди. "Император Константин ва Сильестр папаси даврида Христианлик дини" таркиб топди. Тасвирий санъат мисли кўрилмаган даражада таъ қ иб қилинди. Буюк санъат асарлари –ка р тиналар, маъбудалар ва инсоннинг энг буюк туйғусини шакллантирувчи рассомл ик санъатини ўқитиш борасида тўпланган чизма, қонун ҳамда ёзувлар йўқ қилинди. Антик номи билан юритилган ушбу давр санъатининг вайрон қилинишида турк истилочилари ҳам ўз "Ҳиссаларини" қўшдилар. Турклар томонидан Юнонистоннинг босиб олиниши тасвирий санъатнинг батамом ривожланишдан тўхталишига олиб келди. Тасвирий санъат, хусусан рангтасвир санъати билан шуғулланган Стендель ўрта аср даврини шундай изоҳлайди : "Босқинчилар қадимги олимларнинг қўлёзмаларини ёқиб кул қилдилар, буюк санъаткорлар томонидан тасвирий санъат ва ҳайкалтарошлик намуналари йўқ қилинди. IV, X, XI асрларда тасвирий санъат учун, Қора зулмат асрлари бошланди ". Бу вақтга келиб тасвирий санъат дарсларини умумий таълим фани сифатида ўқитиш олиб ташланди. Оқибатида ўқитишнинг аниқ ишлаб чиқилган назарий ва методик тизими йўқ бўлди. Кейинчалик бу мураккаб ва масъулиятли вазифалар уйғониш даври рассом-ижодкорлари томонидан қ айтадан тикланди.

www.arxiv.uz Уйғониш даври тасвирий санъатнинг ривожланишида янги даврни очди . Расм чизиш назарияси со ҳ асида рассомлар янгича методларни ишлаб чиқа бошладилар. Салкам минг йиллик турғунликдан сўнг, илмий билимлар ва санъатни ривожлантириш муаммоларига бўлган қизиқиш яна қарор топди. Тасвирий санъат, хусусан қаламтасвир бажаришнинг янги методлари бўйича Че лл ини, Рафаэль Альберти, Леонардо да Винчи, Дюрер каби кўплаб буюк санъаткорлар шуғуллана бошладилар. Улар тасвирий санъат со ҳ асида илмий изланишлар табиат қонунларидан келиб чиқади деб қарайдилар. Расм чизишга нисбатан кўп бўлмаган 4-6 ўқувчидан иборат гуру ҳ лар ташкил қилиниб, улар рассомлар устахонасида таҳсил олар эдилар. Қаламда тасвирлаш композиция билан чамбарчас боғлиқ ҳолда олиб борилади. Уста рассомлар қандай қилиб қаламчиз ги б ажариши, кейин уни материалда ишлаш ҳамда картон да хомаки расм тайёрлашгача бўлган барча босқичларни ўргатар эдилар . Қаламтасвир, меъморчилик, ҳайкалтарошлик, рангтасвирнинг ҳақиқий асоси сифатида тан олинар эди. Шунинг учун ҳам уйғ о ниш даври буюк рассомлари расм чизиш методларига катта эътибор берганлар. Бен в унуто Че лл ини "Рангтасвир қонуниятлари" номли асарида қаламтасвир бажариш методларига катта эътибор бериб, унинг замин и ада нарсанинг ўзига қараб тасвирлаш машқлари ётади деб ёзган эди. Унинг таъкидлашича юксак маҳоратга эга бўлиш учун шогирд ҳар куни бир неча соат расм чизиши керак. Флоренциялик меъмор—Леон Ватиста Альберти ҳам қаламтасвир ва уни ўқитиш методларига катта эътибор беради. Хусусан унинг "Рангтасвир тўғрисида уч китоб" ном л и маш ҳ ур асарлар тўпламида ёзишича, ранглар билан ишлашни ўрганишдан аввал қаламтасвирнинг асосий қонун- қоидаларини ўргатиш зарурлигини айтади. Унинг ушбу асари 500 йил аввал ёзилганига қарамасдан, қонуниятлари, хулосалари, ҳозирги замон академик расм чизиш методларига тўла-тўкис мос келади. Альберти расм чизиш га жиддий илмий фан сифатида қарар эди.

www.arxiv.uz Расм чизиш методларини такомиллаштиришга буюк Леанардо да Винчи ҳам ўз ҳиссасини қўшди. Унинг "Рангтасвир ҳақидаги китоб"ида оламнинг ту зи лиши, табиатдаги ўзгаришлар, ҳайкалтарошлик, чизиқли ва фазо переспективаси ҳақида кўплаб илмий асосланган фикрларни кўриш мумкин. Альберти каби Леанардо да Винчи ҳам тасвирий санъатнинг асоси қаламтасвир деб ҳисоблаб, нарсанинг ўзига қараб тасвирлаш ўқитишнинг зарур қисми эканлигини таъкидлар эди. Леанардо да Винчи инсон аъзолари тузулишини анатомик каби юксак даржада ўқиб ўрганди. Инсоннинг ҳар бир мушак тўқималарини ўрганиб, уларнинг тасвирларини чизиб қолдирган. Уйғониш даврининг уста рассомлари орасида қаламтасвир бажариш методларини такомиллаштириш муаммаолари билан шуғулланганларидан яна бир немис рассоми Альберхт Дюрер ва Шонлардир. Улар тасвирлашда переспективанинг асосий қонун-қоидалари устида кўплаб тажриба синовлар ўтказди. Рассом олимларнинг диққатига сазовар ишлардан яна бири инсон қоматининг нисбатларини ишлаб чиқиш ва уни кесик шакллар орқали акс эттириш методини ишлаб чиққанлигидир. Уйғ о ниш даври рассомлари жаҳон тасвирий санъатининг ривожланишига улкан ҳисса қўшдилар. Уларнинг тасвирий санъат бўйича ишлаб чиққан переспектива қонунлари кейинчалик ижодкор рассомларга мисли кў рилмаган даражада ёрдам беради. Агар ўрта асрларда тасвирлаш методикаси буюмлар шаклу шамойилининг ўхшашлигини эътиборга олган ҳолда бажарилган бўлса, энди бу давр қаламтасвир илмий асосланган анатомия қонунларини чуқур ўрганиш, переспектива қоидаларига тўла-тўкис риоя қилиш, ёруғликнинг буюмларга тушуш қонуниятларини ҳисобга олиб акс эттирилган тасвирлаш методлари ривожланган давр бўлди. Юқорида та ъ кидла н ганидек уйғ о ниш даври рассомлари расм чизиш методикасига катта ҳисса қўшдилар ва қаламтасвирни нг фан сифатида ривожланишига асос солдилар. Лекин, улар ўқитишнинг дидакти к негизларига кам эътибор бердилар. Бу муҳим вазифани XVI асрнинг охирига келиб турли давлатларда ташкил этилган бадиий академиялар давом эттириб, ҳал эта бошладилар.

www.arxiv.uz XVII аср тасвирий санъатни ўқитиш методикаси қаламтасвирнинг фан сифатида тўла-тўкис унинг академик тарзда давом этиши учун замин яратди. Академик қаламтасвирни педагогик амалиётда ўқитишнинг тизими дастлаб Флоренциядаги "Қаламтасвир академиясида" ишлаб чиқилди. Ака-ука Каррачилар томонидан ташкил этилган Болониядаги ёш мусаввирларга қуйидаги усулда сабоқ берилган. Дастлаб қаламтасвир чизиш методлари, қонун-қоидалари билан танишга ч , сўнгра гипс на ъ муналарини тасвирлаганлар, шундан кейин инсон қиёфасини ўзига қараб расмини чизганлар . Бу машғулотларда у инсоннинг анатомик тузулишларини ҳам чуқур ўрганиш имкониятига эга бўлган лар . Болония академияси ўз даврида ёшларга бадиий таълим бериш борасида энг мақбул намунали олий ўқув дарго ҳ и ҳисобланганлиги туфайли унинг методикасини давом эттириб, 1648 йилда Париж қаламтасвир ва ҳайкалтарошлик бўйича қ и роллик акад е мияси, 1660 йили Римда бадиий академия, 1696 йили Берлинда, 1753 йили Мадридда Сан-Фернандо академияси, 1757 йили Петербург академияси , 1768 йили Лондон бадиий академияси ташкил э тилган, юртимиз муста қ иллигидан кейин 198 йили Ўзбекистонда хам бадиий академия ташкил этилди. Бу бадиий академиялар ташкил топиши тасвирий санъатнинг ривожида ниҳоятда катта аҳамиятга эга бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, давлат томонидан ташкил этилган академиялар билан бир қаторда хусусий санъат мактаблари мавжуд эди. Ўқув адабиётлари билан тўлиқ таъминланган мактаблардан бири таниқли Флория рассоми Рубенснинг хусусий мактабидир. Рубенс ўз замонасининг йирик намоёндаси эди. У буюк рангтасвир, қаламтасвир устаси бўлибгина қолмай,балки санъат асарларини юксак қадрлай биладиган олим-тадқиқотчи, давлат ва жамоат арбоби, шогирдларнинг меҳрибон устози бўлган. У юқори даражада маълумотли бўлиб, инглиз, испан, француз, италян, немис тилларида ёзиш ва сўзлашни мукаммал билган. Антик давр санъатини чуқур ўрганиб ўз шогирдларига ўша даврда яратилган ҳайкалларни тўғридан - тўғри кўчириш эмас, балки ушбу

www.arxiv.uz намуналарни акс эттириш орқали инсон аъзоларини тасвирлашда илмий томондан ёндошишга даъват этган. Қаламтасвир методларини ривожлантиришда ака-ука Александр ва Фернанд Дюрьелар ҳам катта ҳисса қўшдилар. 1835 йил улар Парижда рассом ҳунармандлар учун бепул мактаб очиб, шогирдларга тасвирий санъат бўйича сабок бердилар. Диққатга сазовар жойи шундаки, ушбу мактабда ўқитишнинг методик босқичлари ўзига хосдир. Бу ерда бошқа санъат даргоҳлардан фарқли ўлароқ энг мураккаб бўлган инсон қоматини тасвирлашни мукаммал ўрганиб бўлганидан кейин гипс нақш намуналарини чизишга ўтилган. Ака-ука Дюрьеларнинг таъкидлашича ўсимликлардан ташкил этилган нақш бўлаклари табиатнинг барча энг мураккаб шаклларини ўзида мужассамлаштирган. XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб хусусий академиялар янада кўпайиб борди. Баъзи академиялар кўп йиллар давомида тажриба ва синовлардан ўтиб, таълим беришда амалий жиҳатдан тўпланган тажрибаларни инкор этиш асосида қурилган эди. Ўқитувчи-профессор ўзининг хусусий мактабини тар ғ ибот этиш мақсадида ўтмишда ташкил этилган ва мавжуд академияларни "Эскириб, бир ерда қотиб қолган" деб ҳисоблаб кўп ҳолларда ўзлари ёшларга ҳеч қандай тизимга эга бўлмаган усулда таълим берадилар. Хусусий академияларга 40-50 га яқин ўқувчилар ташкил этилиб, уларни на курсларга ва на гуруҳларга бўлинмаган ҳолда машғулотлар олиб борилган. Машғулотлар қуйидагича тарзда эди: Катта хонанинг бир неча жойда натура қўйилаган бўлиб, ўқувчилар ҳеч бир йўналишга эга бўлмаган холда та ҳ сил олар эдилар. Шуни таъкидлаш керакки, хусусий тарзда ташкил этилган академиялар орасида ҳам аниқ йўналишларга эга бўлган ўқув даргоҳлар мавжуд бўлган : Жумладан Венгер рассоми Шимон Холлоши (1857-1918) ва юг о слов пе д агог-рассоми Антон Ашбелар (1862-1905) мактаби диққатга сазовордир.

www.arxiv.uz Яхши йўлга қўйилган методика ва ўзига хос равишда тузилаган дастур асосида ўқитиш тизими уларни бутун жаҳонга машҳур қилган бўлиб , ушбу мактабдан ўнлаб истеъдодли рассомлар е т ишиб чиққанлар . XX асрнинг охирига келиб академик тарзда ўқитиш тизими ўз йўналиши жиҳатдан янги замон талабларига жавоб бера олмай қолди. Қисқа вақт ичида турли бадиий оқимлар пайдо бўла бошлади. Неорепрессионизм, кубизм, экспрессионизм, даизм, сюрреализм ва турли тармоқли оқимларнинг ўзаро зиддиятлари ўқитиш методикасига айниқса, қаламтасвирнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Санъатшунослик академик тарзда ўқитиш тизимига қарши бундай шаклда таълим-тарбия бериш ёшларнинг ижодий ривожланишига тўсқинлиқ қилади деб ҳисоблар эдилар. XX асрнинг бошларига келиб Ғарбий Европа ва Америка Давлатларининг бадиий мактаблари тўла ин қ ирозга учради, қаламтасвир ишлашда услублар ҳам кескин ўзгарди. Тасвирланажак намуна қиёфасини ноизчил ўрганиш, унинг тузилиш қонун-қоидаларини енгил-елпи эгаллаш оқибатида узоқ муддатли академик қаламтасвирлар ишлаш ўрни юксак қораламалар билан алмашди. Баъзи рассом-педагоглар эса ўз ўқувчиларига буюмлар шаклини ҳ оҳлаганича бузиб тасвирлашга рухсат этдилар. Бу ҳол собик совет тузумининг илк даврида ўқитиш тизимига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Академияларда антик даврга мансуб гипс ҳайкал намуналари йўқ қилинди, иқтидорли рассом томонидан яратилган академик ишлар барбод этилди. Натижада академик расм чизиш мустақил ўқув фани сифатида ўзининг қадрини йўқотди. 1939 йилдан бошлаб собиқ иттифоқнинг кўпгина йирик шаҳарларининг олий таълим тизимида тасвирий санъат ўқитувчиларини тайёрлаш бўлимлари ташкил этилди. 1942 йиладан бошлаб эса ушбу бўлимлар бадиий графика факультетларига айландилар. Ушбу ўқув даргоҳларда тасвирий санъат машғулотлари хусусан - академик қаламтасвир нарса ва буюмларни ҳаққоний қилиб ўхшатиб тасвирлаш йўлга қўйилгани билан эътиборлидир. Бунинг натижасида ёшларни турли хил формали

www.arxiv.uz йуналишларга кириб қолмасларига имконият пайдо булди. 1947 йилда собиқ иттифоқ бадиий академияси ташкил этилди. Унинг ўша йили қабул қилинган қарорларига эса 1947-48 ўқув йилидан бошлаб барча бадиий-олий даргоҳлари биринчи курсларида гипсда ишланган антик давр бош намуналари ва одам портрети, иккинчи курсларда инсон қомати ва гипс торс намуналари, учинчи курсларда инсон қоматининг турли мураккаб ҳолатларини тасвирлаш, тўртинчи ва бешинчи курсларда эса либоссиз гавданинг қаламтасвирни узоқ муддатда академик тасвирлаш вазифалари белгиланади. Шундан сўнг соби қ иттифо қ республикаларнинг Таллин, Киев, Т б илиси, шаҳарларида бадиий институт ташкил этилди. 1955 йили Низомий номидаги ТДПИ қошида ҳам Бадиий-графика факультети ташкил этилиб, турли йўлларда иқтидорли рассом-пе д агоглар Ўзбекистон халқ рассомлари М.Набиев. Н. Қў зибоев, академиклар Р.Чориев, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоблари А.Бойматов, М.Саидов, доцентлар К.Эминов, М. Тен, А.Иноғомов, Г.Абдурахманов, каби мутахасислар фаолият кўрсатади. I. Талаба ёшлар таълим жараёнида Ўзбекистон худудидаги тасвирий санъатнинг шаклланиши тараққиёт тарихий босқичлари билан узвий боғлиқлиги бос қ ичма - бос қ ич ривожланиб, му каммаллашиб келаётган методика фанининг, замонавий ўқитувчи кадрлар тайёрлашда тарбиявий моҳияти юксак э канлиги ҳ а қ ида билишлари учун аввало ў зимизда ривожланган тасвирий санъат турлари ва тарихи ҳ а қ ида чу қ ур билимга э га б ў лиши талаб э тилади. Қ адимдан М арказий Осиё, Миср, Хитой, Япония, Ҳиндистон каби мамлакатларда тасвирий санъатнинг анча қийин график чизмалари пайдо бўлган. Миср қадимдан тасвирий санъат мактабларига эга бўлган давлатлардан биридир. Тасвирий санъат борасида назарий билимларни илмий педагогик жиҳатдан талқин этиш масаласига санъат тушунчасининг ўзини таҳлил қилиш орқали ёндошиш мақсадга мувофиқдир. Одамлар томонидан бирон-бир иш, нарса, буюм ва ҳакозаларнинг моҳирлик билан бажарилиши ва маромига етказиш инсон меҳнатининг

www.arxiv.uz санъаткорона бажарилганини билдиради. Демак, педагогларнинг ҳам ўз меҳнатини пухта, чиройли, кам-к ў стсиз бажариши санъаткорлик намунаси бўлиб ҳисобланади. Таълим-тарбия беришда тасвирий санъат тушунчасининг ўзи қандай х арактерга эга эканлиги алоҳида илмий педагогик та ҳ лилни тақазо этади. Ана шунинг учун ҳам бу борадаги мавжуд назарий тушунчалар, уларнинг педагогика фанидаги ўрни ҳақида тўхталишимиз лозим. Тасвирий санъат – энг қадимий ва кенг тарқалган санъат турларидан биридир. У кенг маънога эга. Ўз ўрнида ҳайкалтарошлик, рангтасвир, амалий санъат ва графика каби турларга бўлинади. Турлари ҳам ўз ўрнида яна бир қанча жанрларга бўлиниб кетади. Тасвирий санъат тур ва жанрларини назарий жиҳатдан ўрганиш, шунингдек талаба, ўқувчиларга машғулот ёки су ҳ бат давомида кўр газмали қуроллар орқали ўргатишнинг услубий асослари, йўл-йўриқлари методик жиҳатдан алоҳида ўзига хос алифбосига эга. Тасвирий санъат воқеаликни, борли қ ни шакллар, чизиқлар, ранглар, бўёқлар суртмаси орқали маълум бир текисликда, юзада, маконда ва ҳакозалар ижодкор (ҳайкалтарош ва рассом ) томонидан тасвирланадиган санъатдир. Шунингдек, тасвирий санъат ма ҳ обатли ва дастго ҳли санъат кўринишларга эга. Ма ҳ обатли дейилганда - ҳажм жиҳатдан бир неча баробар катта меъморчилик, меъморлик-ёдгорлик санъатига, шунингдек бирон-бир бадиий муҳитга мўлжалланган тасвирий санъат асарлари тушунилади. Дастго ҳ – бу асосан эркин ижодий фао л ият туфайли яратилган асарлар тушунилади, уларни хоҳлаган жойга қўйиш, намойиш қилиш мумкин бўлади. Аждодларимиз тарихи биздан қанча узоқ бўлмасин ва уларнинг диний эътиқодлари ўзига хос бўлганлигидан қ атъий назар биз билан уларни боғлаб турадиган нозик кўприклар бор. У ҳам бўлса, улар яратган ажойиб санъат намуналари, уларнинг маънавий қадриятлари, умумий дунёқарашларида инсоният тафакурининг узвий ривожланишига ўз таъсирини ўтказиб қолган тушунчалари ва билимларидир. Шунинг учун ҳам замонавий рассом

www.arxiv.uz ўқитувчларни ҳар томонлама тарбиялашда, шакллантиришимизда бундай ўтмиш мерос намуналарига мурожат қилиб туришимиз, уларни таълим жараёнида нафақат ўтмиш намунаси сифатида, балки услубий мукаммал воситалар сифатида фойдаланишимиз мумкин. Энг қадимги тасвирий санъатдан фарқли ў лароқ Марказий Осиё санъат мактабини Юнон санъати билан уйғунлашган намуналаридан кўриш мумкин. Бу санъат мактабини Искандар изи бўйлаб шаклланган тасвирий санъат мактаби деб аташга асослар бор. Маълумки, мило д дан аввалги 329-327 йилларда Искандар қўшинлари Марказий Осиё ҳ удудларини маккорлик ва ҳ ийла билан босиб олишган. Юнон тили, маданияти, санъати динини тарғиб қилишган. Натижада юнонлаштириш вужудга келган. Ма ҳ аллий халқлар тасвирий ва амалий санъати билан юнонилар санъати ўртасида уйғунлашув бошланган, натижада юнон санъатига хос ҳайкалтарошлик, деворий расмлар, амалий санъат намуналари пайдо бўлган. Тасвирий санъат тарихида халқларнинг алоқаларини боғлаб турган Буюк ипак йўлининг ҳам таъсири катта б ў лган. Халқлар ўртасидаги савдо-сотиқ алоқалари, улардаги ҳар хил асбоб-ускуна, қимматбаҳо санъат намуналари орқали ўтиши натижасида тасвирий санъатнинг уйғунлашувига олиб келиши табиий бир ҳ ол эди. Буюк ипак йўли орқали халқлар ўртасидаги алоқа тасвирий санъатни нафақат уйғунлашувига таъсири бўлиб қолмасдан, бир- биридан андоза олиб, бойиб боришига сабабчи бўлганини Кушонлар даврини ўрганиш жараёнида гуво ҳ бўламиз. Тасвирий санъатнинг илғор намуналари қадимги маданий тара қ қий этган ўлкалр Суғдиёна (Зарафшон ва Қашқадарё вилоятлари), Бактрия (Сурх о ндарё, Жанубий-Ғарбий Тожикистон, Шимолий Афғонистон), Парфия (Туркманистоннинг Ашхабо д вилояти, Шимолий-ғарбий Эрон), Чоч (сирдарёнинг ўрта ҳ авзоси, ҳозирги Тошкент вилояти, Жанубий Қозоғистон) шунингдек Қадимги Хоразм, Қадимги Фарғона худудларида мавжуд бўлиб келганини кўрамиз. Қисқаси тасвирий санъат борасида бебаҳо асарларини ҳар бир санъат ўқитувчиси билиши лозим. Чунки Ўзбекистон тасвирий

www.arxiv.uz санъат тарихи, унинг илғор ўзига хос анъаналарини ўқитувчилар тайёрлашдаги тасвирий санъат таълимини мазмунини бойитибгина қ олмасдан, илмий педагогик жиҳатдан тўғри талқин қилишнинг мо ҳ иятини очиб беради. Қадимги ҳайкалтарошлик санъати – тасвирий санъат тарихини ўрганишда алоҳида илмий педагогик қимматга эга. Ўзбекистон ҳ удудига мансуб қадимги рангтасвир санъати ўзига хос бебаҳо намуналарга эга. Афросиёб рангтасвир санъати, Беш и ктепа рангтасвир санъати, Варахша санъати, каби ўтмишдаги машҳур рассомларнинг иш тажрибаси, билими шунингдек педагогик ма ҳ оратига эътибор қаратмоқ лозим ва бугунги мусаввир ўқитувчиларнинг шаклланишида санъатимиз меросидан тўғри, унумли ва илмий асосида фойдаланишимиз жоиздир. Биз аждодларимизнинг маданияти ва санъати сирларини қанчалик ўрганар эканмиз, улар қолдирлган излар аниқроқ кўзга ташаланаверади, қадимги манзилгоҳлар, улар яратган маданий-маънавий мерослар ҳақида батафсил ҳикоя қилаверади. Биз уларни яқиндан ўрганиб дунёқаршимизни бойитишимиз ва тарихий далиллар асосида тасвирий санъат методикасини янада ривожлантиришга ҳ иссамизни қўшишимиз керак. Миниатюра санъатига келсак, бу санъат аввало қоғоз билан боғлиқ. Араб олими Ибн Надимнинг ёзишича, 87 ҳижрий (мелодий 706) йилда дастлаб Самарқандга келганларида қоғозсозлик корхоналарини к ў риб ҳайратга тушган, деб ёзиб қолдирган. Бундай устахоналар Хивада, Қўқонда, Бухорода, Самарқанда, Тошкентда ва бошқа жойларда мавжуд эди. Хива хони Саид Муҳаммад ўз саройида бир қанча ҳаттотларни, мо ҳ ир наққошлар ва рассомларни тўплагани маълум бўлиб, у китобга ихлос қўйган киши эди. Унинг катта кутуб х онаси бўлиб, шу кутубхонада қўлёзмалар к ўчирилар ва безатилар эди. Бундан ташқари Бухоро хони Амир Олимхон саройида ҳам машҳур кутубхона бўлиб, унда жуда кўп миқдорда китоблар тўпланган ва ҳаттотлар

www.arxiv.uz шуғулланганлар. Хива мактабига мансуб Худойберган-Девон малакали уста соатсоз бўлиб у бир қанча китобларни безаганлиги маълум. Бухорода туғилиб ўсган шоир Аҳмад Дониш (1827-29-1897) шоирлик билан бирга ҳаттотлик ҳам қилган. Б ир қанча қўлёзмаларни қайта кўчириб уларга миниатюралар ишлаган. Бухоро музейида сақланаётган “ Лаззати ва Нисо" китобига ишланган 27 та миниатюраси жуда ҳам х арактерлидир. Бу рассом ижодий фаолияти яхши ўрганилмаган, кенг китобхонлар бу рассом билан яқиндан таниш эмас. Уни шоир деб билишади. Тасвирий санъатнинг тарбиявий вазифаларини юксак мутахассислик тайёргарлигига эга бўлган ўқитувчи мусаввирлвр томонидан амалга оширилиши, тарбиянинг янада мазмунли бўлишига туртки бўлади. Агар тасвирий санъат орқали тарбия олиб борилмас экан, бундай таълим синади ва ўз таъсирини йўқотади. Бундай таълим-тарбиянинг моҳиятини улуғ мутахассислар, олимлар, шоиру ёзувчилар, мусаввир-педогоглардан К.Бекзод, Лутфий, А. Жомий, З. Бобур, Д. Самарқандий, Музаҳҳиб М. Хондамир, К. Бекзод, Аттор, А. Яссавий, Абу Наср бин Аррон, Улуғбек, Х. Абдулҳай, Пир Саид Аҳмад ва бошқалар жуда яхши тушинишган. Пир Саид Аҳмад ва Х. Абдулхай каби рассомлар Самарқанда яшаб ижод этган ва уларни Осиё миниатюрачилари қаторида эслашимиз мумкин. 1398 йили яратилган миниатюралар "Антигеологияси" ўз мазмунига эгадир. Бу китоб Туркиядаги давлат кутубхонасида сақланмоқда. Турон (Қашқар)дан топилган Моний асарлари Самарқанд қоғозига битилганлигини тадқиқотчилар томонидан аниқлаган. Моний қадимнинг маш ҳ ур рассоми бўлган. Унинг асарларидан намуналар топилган "Худудул олам" (олам чегаралари) деган X - аср график асарларида ёзилишича, м о нийлар (Моний таълимоти тарафдорлари) нинг Самарқандда обр ў эътибори кучли бўлиб, ҳижрий 372 (мелодий 682) йилгача ижодлари ор қ али катта нуфузга эга бўлганлар.

www.arxiv.uz Археологик ёзма манбаларга асосланиб биз Ўрт Осиё миниатюрасининг тарихи жуда қадим-қадимлардан тарқалганини айта оламиз. Ўрта Осиёда машхур рассомлар, усталар, наққошлар ва ҳайкалтарошлар ўтганлигини тарихий фактлар асосида исботлай оламиз ва Ўрта Осиёда тасвирий санъат ва миниатюра санъати бўлмаган деган баъзи даъволарни асоссиз эканлигини исбот қиламиз. Бизга маълумки Ўрта Осиёда ривожланган маданият ва санъат ўчоқлари Араб, Мўғил босқинчилари томонидан яксон қилинган. Албатта, Темур ва Темурийлар даврида маданият жуда равна қ топиб гуллаб яшнаган. XIV-XVI асрларда Шарқ мамлакатларида, жумладан Ўрта Осиёда ривожланган бу санъат XVIII-XIX асрларга келиб анча тушкунлик даражасини бошидан кечирди. Бобурийлар тасвирий санъат мактаби. Бу даврда яъни XVI-XVII асрларда Бобурийлар томонидан ташкил қилинган тамойили янги тасвирий санъат мактабида Ўрта Осиёлик машҳур миниатюрачи рассомлар етакчи роль ўйнаганлар. "Бобурийлар" миниатюра мактабига асос солганлардан бири Мир Саид Али бўлиб, XVI-XVII аср Ҳинд ёзма манбаларида ёзилишича, у ўз замонасининг кўзга кўринган муссавири бўлган. Мир Саид Али Термизда таваллуд топган, мусаввирлик касбини отаси, моҳир рассом Мир Мансур ёки уста Мансурдан ўрганган ва тирикчилик тақозаси билан Ҳиндистонга бориб қолган. Бундан ташқари Ҳинд миниатюра мактабида бошчилик қилган Ўрта Осиёлик Муҳамммад Мурод, Муҳаммад Нодир Самарқандийлар ва Фаррухбекларнинг ўз юртини ташлаб кетишларига албатта Ўрта Осиё хонликларининг тарқоқлиги ва маданиятнинг унча қадрланмаслигидан далолат беради. Биз XVIII, XIX, XX аср бошларида Ўрта Осиёда бир қанча Хаттотлик устахоналари, моҳир мусаввир – усталаридан бири Камолиддин Беҳзод тўғрисида гапирар эканмиз, у ижодий фаолиятида Осиёда тенгсиз мусаввир даражасига кўтарила олган шахсдир. Беҳзод ва унинг шогирдлари тасвирий санъатни оммавий даражада – жамият миқёсида кўтаришга эришган

www.arxiv.uz мусаввирлардир. Уларнинг ғоявий тарбиясига қўшган ҳиссаси эса ўзига хос тасвирий санъат ўқитишнинг услубий шаклини қолдирганлигида бўлиб, ҳозирги кунда ҳам ўзининг баҳосини йўқотган эмас. У устоз сифатида ўз шогирдларини формализмдан йироқ тутишга ҳаракат қилади. Буни исботи эса Беҳзоднинг ўта қобилиятли, инсон сифатида жуда мўмин-қобиллиги А.Навоий томонидан жуда юқори баҳоланган. А.Навоийнинг ва темурийларнинг ҳомийлиги туфайли тасвирий санъат ўта талабга жавоб берадиган даражада ривожланган. Самарқанд миниатюра мактаби Миниатюра мактаблари Шарқда жуда ривожланган бўлиб, турли номлар билан аталади. Мисол, "Бухора мактаби", "Бобурийлар" миниатюра мактаби, "Шероз" мактаби, "Асфахон" мактаби, "Язд" мактаби, "Бағдод" мактаби, "Табриз " мактаби каби йирик тасвирий санъат марказлари мавжуд бўлган. Темур ва Темурийлар даврида Самарқанд ўзининг равноқ топиши туфайли жаҳонни ва Ғарбий Европа давлатларини ҳам лол қолдирган эди. Аммо Самарқанд миниатюра мактаби тўлиқ ёритилмаган. Шарқнинг "Рафаэли" ҳисобланмиш К.Беҳзод бошчилигида камол топган Ҳирот мактабининг шаклланишида Самарқанд миниатюра мактабининг тутган ўрни муҳимдир. Самарқанд Темурийлар даврида илм-фан, санъат равноқ топган давлатнинг пойтахти эди. Ҳирот мактаби Самарқанддек санъат ва маданият ўчоғининг ажралмас бир қисми бўлган. Самарқандга бостириб келган араблар илк бор қоғозни Самарқанд шаҳрида кўришган ва лол қолишган. Аниқ тарихий маълумотларга кўра К.Беҳзод миниатюра санъатини Пир Саид Аҳмад Табризийдан ўрганган. Пир Саид Табризий эса "Умдай ул-мусаввирир" (мусаввирлар пешвоси) номи билан машҳур Бухоралик устоз Жаҳонгирнинг суюкли шогирди бўлган. Устоз Жаҳонгир эса темурийлар давлати тасвирий санъатининг асосчиси устоз Гунг (Соқов)дан таҳсил олган. Демак, Самарқанд тасвирий санъат мактаби ўзига хос таҳлилни кутуб ётибди. Айниқса "Самарқанд деворидаги жанг" асари (Туркияда "Юлдуз"

www.arxiv.uz кутубхонасида) сақланмоқда. Бу асарларда Самарқанд тасвирий санъат мактабига хос портретлар аниқлиги ва табиат манзарасини ёрқинлиги билан миниатюраларга ўзига хос услуб бахш этган. 1441-42 йилларда номаълум мусаввирлар томонидан Мирзо Улуғбек тасвирининг яратилиш даври Ҳирот мактабидан ҳам аввалроқ Самарқандда кенг ривожланганлигининг исботидир. Айниқса, "Соҳибқироннинг бўладиган жанг олди мажлиси" миниатюра асари диққатига сазовардир. Бу асарда Темур ва унинг аёнларининг сурати чзилган. Бу асарга "Халил Мирзо Шохрух" деб имзо чекилган . Бобурий "Жаҳонгирнинг" гуво ҳ лигида "Агарда тасвирда мусаввир номи аниқ қилиб ёзилмаганда эди, бу асарни К.Бе ҳ зод мўйқаламига мансуб дейиш мумкин эди". Чунки бу иш услубий жиҳатдан К.Бе ҳ зод ижодий мактабини эслатади. К.Бе ҳ зод фаолиятидан анча аввал яратилган бу асарнинг муаллифи Халил Мирзо Шохруҳ ўз навбатида устоз Бе ҳ зоднинг устози бўлган. Аммо Жаҳонгир таърифлаб кетган бу асар ҳали чоп этилмаган. Лекин XIII-XI V асрга мансуб бўлган бу асар муаллифининг асл исми Халил Мирзо Шохруҳ бўлмаган, чунки ўша даврда Осиёлик мусаввирлар ўз асар и нинг тагига имзо чекиш одати бўлмаган. Амир Темурни нг ҳаётлигида бошла н ган бу асар уни нг ўлимидан кейин ҳам давом эттирилган. Со ҳ иб қ ирон Темур вафотидан кейин Самарқанд та х тини эгаллаган Халил Мирзога ҳам бағишланган бу асарнинг ниҳояси пайтида тахтга Шохруҳ Мирзо ўтирган. Аммо Ўрта Осиёдаги Самарқанд миниатюра мактабларида портрет жанри ва тарихий воқеалар баёни миниатюра чи ларнинг изчил мавзу с ига айланган. Самарқандлик мусаввирлар Маъсуд ибн Усмоний К ўҳ истонийнинг Абдулхайирхон тарихи асарига чизилган "Чингизхоннинг Сирдарё со ҳ илларида ўз ўғилларини қабул этиши", "Газанхон Урғонда", "Абдуллахон портрети" ва Хотифийнинг "Темурнома" асарига ишланган "Темурнинг Ҳиндистонга юриши", Шарафиддиннинг Али Яздий "Зафарнома" асарига ишланган "Темур Самарқанд атрофида базми жамшид а " миниатюралари

www.arxiv.uz юқоридаги ларнинг тасдиғидир. Самарқанд миниатюра мактабининг намоёндаларидан Муҳаммад Мурод Самарқандий, Муҳаммад Носир Самарқандий Мир Саид Али (Табризий та ҳ аллусини олимлар унга бериб, Эрон миниатюра мактабига мансуб деб янги кўрсатма бериб келганлар, аслида эса Термизлик)лардир. Мир Сайид Алининг отаси Мир Мансур мо ҳ ир мусаввир бўлган. Осиёдан Ҳиндистонга келиб ижодий фаолиятларини давом эттиришган. Мусаввирлардан Муҳаммад Носир Самарқандийнинг ўн битта асари Британия музейида, Париж ва Ленинград илмий муасса са ларида эса биттадан имзо чеккан портретлари сақланмоқда. Мир Саид Али ва қисман Хўжа Абдусамад мўйқаламига мансуб Темурийлар хонадони асари ҳам жуда маш ҳ урдир. Улар Хумоюн, Акбар Жаҳонгир, Шо ҳ Жаҳон, Шохруҳ Мирзо, Бобур, Султон Муҳаммад ва Мироншо ҳ ларнинг тасвирларидир. Бу асарлар Лондонда "Британия" музейида сақланмоқда. Хулоса қилиб айтганда Самарқанд миниатюра мактабининг соби қ талабалари асарларини кенг ўрганиш, қидириб топиш, шундай мактаблар мавжудлигини, ишлаш усулларини омиллаштириш ҳозирги даврнинг долзарб масала ла ридан биридир. 1955 йилдан бошлаб педагогик институтлар ҳуз у р и да бадиий графика факультетларнинг тармоқлари тузилди. Шу йили Низомий номидаги Тошкент давлат институтида ҳам шундай факультет очилди. Бугунги кунда Бухоро ва Наманган да, Жиззахда ҳам бадиий графика факультетлари очилган. Мана шу институтларда, рассомлар академиясида, соби қ иттифоқ педагогика фанлар академиясида, ўқитувчилар малакасини ошириш институтларида расм ўқитиш методикасини ишлаб чиқишга киришилди. Тасвирий санъат ўқитувчиларидан кўпчилиги мактаблар учун қўлланмалар тайёрлашга киришди. Умумтаълим мактабларида расм ўқитиш методикасини ривожлантириш ва илмий ишлаб чиқиш учун қ улай имкониятлар пайдо бўлди. 1970 йилда янги ўқув программалари ишлаб чиқилди ва таъсис этилди,

www.arxiv.uz улар да тасвирий санъат ўқитишнинг мақсад ва вазифалари кўрсатилган ўқув материалининг мазмуни аниқлаштирилган эди. Эстетик тарбия вазифаларининг кенгайтирилиши, ўтмишдаги буюк рассомларнинг методларини ижодларини ўрганиш натижасида "Расм" фани ўрнига янги ўқув предмети "Тасвирий санъат" фани пайдо бўлди. Ўқувчиларнинг нафосат туйғуси ва ижодкорлик қобилиятини ўстириш учун қарорда кўрсатиб ўтилганидек, эстетик туркумдаги предметлардан унумли фойдаланиш керак: айниқса адабиёт, музика, тасвирий санъат, эстетиканинг бадиий таълим тарбиянинг имкониятларидан яхшироқ фойдаланишни назарда тутилади. Умумтаълим ва ҳунар мактабини исло ҳ қилишнинг асосий масалаларидан бири: Таълим ва тарбия сифатини оширишни ҳар бир предметни ўқитишнинг юксак илмий даражасини, фан асосларини мустаҳкам эгаллаб олиш, ғоявий-сиёсий, меҳнат ва маънавий тарбияни, эстетик ва жисмоний камол о т ни яхши таъминлашни, ўқув режалари ва дастурларни , дарсликлар ва ўқув қўлланмаларни, ўқитиш методларини такомиллаштириш керак экан, бу вазифа ни асосан тасвирий санъат фани ўзига хос ўқитишдаги янги методлари билан бойи та ди. Тасвирий санъат ўқитиш методикасида россия мактаблари. Собиқ шўролар ҳокимияти ўсиб келаётган авлод тарбияси масалаларини тушунишга тубдан янгича ўзгаришлар киритди.Табақаларининг йўқолиши, мактабнинг диндан ажратилиши туфайли- мактабдаги барча таълим ишлари қайтадан кўриладиган бўлади. Халқ маориф ходимлари олдига ўқитишнинг мазмуни, шакли, ҳам методларини қайта кўриш вазифаларини қўяди. Лекин бу даврда ҳам педагогларнинг болалар ривожи биологик ҳамда социал омилларга наслий факторларга боғлиқ деб таъкидловчилар бор эди. Бу назария болаларни расм чизиш қоидаларига ўргатиш керак эмас дейдиган аввалги ҳолатига қайтаради. Идеология назарияси тарафдорларнинг фикрига кўра, наслийлик асосий омил бўлиб, ундан келиб чиқадиган хулоса одамда

www.arxiv.uz санъатга туғма, наслий қобилият бўлмаса, уни ўқитиш бекорга вақт кетказиш деб ҳисобланар эди. Бу назария мактаб праграммаларида ҳам ўз аксини топган. Педагогларнинг фаолияти- 20-йилларининг охиридан 1936 йилгача 4 июлда собиқ партия МК нинг "Халқ маориф системаси соҳасидаги идеологик чалкашликлар ҳақида" қарори чиққунгача давом этди. Бу ишлар умумтаълим макабларидаги расм чизишга ўргатиш сифатини яхшилашга таъсир қилди. Бундай кураш расм чизишни ўқитишнинг янги методикаси пайдо булишига сабаб бўлди. Мактабда тасвирий санъат ўқитиш методикасининг шаклланишида болаларни бадиий тарбиялаш Марказий уйи (ИДХВД), айниқса 1933 йилда унинг қошида уюштирилган Рассомлик методик советининг маълум даражада хизмати бўлди. Гарчанд ЦДХД асосан синфдан ташқари ва мактабдан ташқари ишлар билан шуғулланса ҳам, шу билан бир қаторда у болаларни бадиий рассомлик масалалари бўйича тарбиялаш соҳасида якаю- ягона илмий методик марказ эди. Ўша йиллларда расм ўқитувчилари томонида қатор қўлланмалар, илмий мақолалар ва тўпламлар нашр этилди. Расм методикаси билан таниқли рассомлар ҳам шуғуллана бошладилар. Шулар ичида умумтаълим мактабларида расм ўқитиш бўйича собиқ совет методикасининг ривожига таъсир кўрсатган таниқли педагог-рассомлардан Д.Н.Кардовский (1866-1943) ҳамда К.Ф.Юон (1875-1958) лар бўлган. Жумладан Д.Н.Кардовский ўрта мактаблар учун расм ўқитувчиларини тайёрлайдиган олий ўқув юртларини очиш ташкилотчиларидан биринчиси бўлди. У ва унинг шогирдлари 1939 йилда дастлабки ўқитувчилар институтини тузишнинг ташаббусчилари бўлдилар, шу институт асосида 1942 йилда Москвадаги В.П.Потемкин номли шаҳар педагогика институтида бадиий графика факультети очилган эди. В.Потемкин номидаги МГПИ даги рассомлик график факультети 1955 йилга қадар олий маълумотли расм ва чизмачилик ўқитувчиларини тайёрлайдиган

www.arxiv.uz собиқ СССРдаги ягона факультет бўлиб турди. Факультетдаги рассомлик таълими системасига Д.Н.Кардовскийнинг педагогик принц и пи ва методи асос қилиб олинди. Кардовскийнинг шогирдлари, издошлари қатор институтларнинг бадиий-графика факультетларида унинг принц и п ва методларини ривожлантириб, такомиллаштира бордилар. Д.Н.Кордовский ўтмишдаги энг яхши анъаналарига таянган ҳолда расм ўрганиш методикасининг янги қирраларини намоён этди. У ўз методикасига "қирқма" (обруб), яъни буюмларнинг ўта мураккаб шаклини жуда соддалаштириш принципини асос қилиб олди ва шу метод ёрдами билан уч ўлчовли шаклдаги предметни икки ўлчовдаги са ҳ нда тўғри ва қонуний жойлаштиришга эришди. Масалан, хурмачага қараб бола расм чизар экан, у аввало буюм шаклининг асосини- цилиндрми ёки думалоқ шарми, шуни билиб олиши, кейин натурага қараб аниқлаштириш керак деб тушинтирилади. Д.Н.Кардовскийнинг расмга ўргатиш методидаги асосий қоидаларининг кейинчалик турли рассомлик, педагогик ва умумтаълим ўқув юртларида дарс берган унинг издошлари давом эттириб ривожлантирди. Улар ўрта умумтаълим мактаблари учун расмга ўргатиш ўқитувчиларини тайёрлаш ишида Кардовскийнинг системасининг қоидаларига таяниб иш кўрадилар. Константин Федорович Юон ҳам умумтаълим мактабларида расмга ўргатиш методларини ривожлантириш ишига маълум ҳисса қўшганлардандир. Юон рассомлик мактабларидаги ўқитиш методикаси масала лар ига катта эътибор бериш билан бирга, умумтаълим мактабларида расмга ў ргатиш масалалари билан ҳам қизиқди, шу борада қимматли фикрлар айтди. Юон кўзга кўриниб турган дунё қонунларини мунтазам ва оғишмай ўргатиш зарурлигини қайта-қайта таъкидлади. 40-йилларда соби қ совет мактаби сиёсий санъат йўлига мустаҳкам ўрнашиб олди. Расм чизишга ўргатишнинг принц и п ва методлари тасдиқланди. Расмдан таълим бериш проблемаларини янада чуқурроқ илм ий

www.arxiv.uz ҳал этиш зарурати пайдо бўлди. Ўрта мактабда расмга ўргатиш соби қ совет методикасининг янада ривожланишига РСФСР педогогика фанлар академияси (1943) ҳамда соби қ СССР рассомлик академияси (1947) катта таъсир кўрсатадилар. Соби қ РСФСР Педагогика фанлар академиясининг педагогика назарияси ва тарих и институти ҳузурида (1944) махсус эстетик тарбия кабинети тузилди, сўнгра бадиий тарбиялаш бўйича илмий-тадқиқот институти (1947) барпо этилди. Бу институтнинг ходимлари болалар ижодий илмий жиҳатдан тадқиқ этиш, мактаблар учун ўқув программаларни ҳамда ўқитувчилар учун методик қўлланмаларни ишлаш билан шуғулланадилар. Соби қ РСФСР ПФА, СССР ПФА си қилиб қайта тузилган и га қадар бадиий тарбия институтида қўлланмалар тайёрланди, тўпламлар нашр этила бошланди, журналларда қатор мақолалар эълон қилина бошланди. Асосан рус тилида расм чизишдан дарс бериш методикаси масалалари билан кўпгина мутахассислар шуғуллана бошлайдилар. Мактаб ўқитувчилари учун китоблар нашр қилиши кенгайди. Жумладан, С.С.Кондахчаннинг 1951 йили "Ўрта мактабда расм ўқитиш методикаси" китобининг нашр этилишини ўқитувчи ва мутахассисларларнинг асосий оммаси маъқуллаб кутиб олишди, бироқ баъзи бир танқидий фикрлар ҳам айтилди. Дарҳақиқат, китоб камчиликлардан холи эмас, бироқ Е.С.Кондахчаннинг принципиал қоидалари тўғри эди. Бу асар расм ўқитувчиларини санъатга ўтмиш меросини ўргатишга, хусусан, Кондахчанга тез-тез мурожат қилиб турадиган П.П.Чистяковнинг педагогик меросини ўргатишга даъват қилар эди. 50-айниқса 60-йилларда бир қатор илмий тадқиқот асарлари пайдо бўлдики, булар ўқитиш методикаси назариясини кўп жиҳатдан бойитдилар. Бу асарлар расм методистларига ўз про б лемаларини ҳал этишга тўғри ёндошишга кўмаклашдилар 50-йилларда мактабдаги методик ишларни тартибга солиш мақсадида расм бўйича махсус дарсликлар тузиш ғояси пайдо бўлди. 1957 йилда биринчи ва иккинчи синфлар учун дастлабки синов

www.arxiv.uz дарсликлари (муаллифи Н.Н.Ростовцев), кейин унга қўшимча сифатида методик қўлланма чиқди. 1961 йилда янги иккита дарслик-III ва IV синфлар учун (муалифли Н.Ростовцев) китоблари чиқди. Мана шу дарсликликларга болаларнинг таълими бошиданоқ натурага қараб расм чизишни ўргатувчи П.П.Чистяковнинг системаси асос қилиб олинган эди. 60-йилларнинг бошларидан эса расм экспериментал дарсликлари мунтазам чиқа бошлади. Шу йилларнинг ўзидаёқ мактабларда тасвирий санъатни ўқитиш методикасига бағшланган назарий асарлар нашр этилди. 1966 йилда соби қ совет ҳукумати қарорига асосан Педагогика Фанлари Академияси қилиб қайта тузиш ҳақидаги қарори чиқди. Шу билан бир қаторда Академиянинг илмий тадқиқот институтлари ҳам, шу жумладан бадиий тарбия интитути ҳам қайта қурилди. Айни вақтда соби қ РСФСР Маориф Минстрлиги ҳуз у рида тасвирий санъатни ўқитиш методикасини ўрганиш бўйича махсус лабораторияли илмий-текшириш институти ташкил қилинди. XX аср бошларида рус педагоглари тарбияда чексизлик назарияси тус олди. Бу эса ўқувчи, ўқитувчисиз ўқиши кераклигини тақозо этади. Бу нуқтаи назар янгилик эмас эди. Мактабда расм ўқитишнинг методлари ва ўқув режалари мазмуни қайта ишлаб чиқилади. Бу ўқув режаларида натурадан, мавзу асосида ҳамда декоратив расм ишлаш кабилар киритилади. Шулар билан биргаликда су ҳ бат ўтказиш дарслари ҳам берилган эди. Футурлайлар шу йилларда ҳам к о пировка методларини ёқлаб, талабаларнинг ўқишларида персп е ктива назариясига қарши чиқдилар. А.Сапожников ўзининг серунум меҳнати билан тасвирий санъат бўйича бадиий Академияга ўз улушини қўшди. Россия XIXасрда Европада биринчилар қаторида эди. Бунда К.Брюлов ҳам ўзининг катта хизматларини кўрсатди. 1758-1805 йилларда Академия тасвирий санъатнинг намунали маркази бўлди. Арз а мас ҳамда Венецианов рассомлик мактаблари бошқалар Академияга боғлиқ эдилар. Бу мактабларга Академия методик ёрдам

www.arxiv.uz жиҳатдан катта ҳизмат қилади.1834 йили А.Сапожников "Расм курси " китоби нашр этилди. Муаллиф китобида турли чизиқлар воситасида ўз ўқувчисига маълумотлар бериб, ундан сўнг бурчаклар, турли фигуралар билан таништиради. А.Сапожников ҳажмли буюмлар билан машхур моделларига мурожат қилиб, переспектива ҳамда геометрик жисмларга келади. Китобда ёруғ ва соялар устида ҳам гап бориб, кўргазмали моделларга тўхталади. Ўқувчилар оддий ва геометрик жисмларни яхши ўзлаштириб олсалар, сўнг мураккаб геометрик жисмга ўтар эдилар. Олдин геометрик фигуралардан натюрмортлар ишлаб, сўнг эса гипсли каллалар ишлаштишни олдига сурган. Сапожников калла конструкциясини, кўргазмали воситасини ишлашди. Кўргазма гипс каллани ишлашда анча олдинда туради.Сапожников ўз ўқувчиси олдига натурани ўлчаш, уни ҳис этиш каби маслаҳатлар беради. Модел ва перспектив таблицалар ишлайди. Расм таълимини ўрганишда натурадан фойдаланмай Прейслер китобидан нусха олинар эди. Бундай методлардан барча педагог ва рассомлар ҳам фойдаланишган. Яна бу методлардан рассомлик мактаблари ҳамда бадиий Академияда фойдаланишган. Прейслер методида камчиликлардан бири улар натурадан фойдаланмадилар. Нусха олиш билан шуғулланди. Шаклларни чуқур таҳлил этмадилар. Нарсаларни конструкцияси ўқитилмади. Педагог ва методист П.П.Чистяков 1832 йили деҳқон оиласида туғилади. У 8 ёшга қадар отаси қўлида таълим олади. 1840 йили Красний Холм шаҳрига отаси томонидан ўқишга юборилади. Талаба 12 ёшга етганида Бежецк шаҳридаги 4 класс уезд ўқишига боради. Уезда умумтаълим ва расм фанларини жиддий равишда ўқиб мактабни аъло тугаллайди. Ўқишни тугатганидан сўнг /1847/ ер ўлчовчисининг ёрдамчиси бўлиб хизмат қилади. 1849 йили Чистяков Петербург бадиий Академиясига ўқишга киради. Академияни аъло тугатиб, чет мамлакатларга бориб келгандан сўнг, у Академияда ишлайди ва 1890 йили Бадиий Академияни мозаика бўлимини бошлиғи бўлади ва ана шу вақтларда методика таълимига асос солади. У

www.arxiv.uz ҳаётини билим билдан боғлайди. Ҳақиқий буюк санъаткор, илмсиз бўлиши мумкин эмас. Юқори рангтасвир техникаси учун переспектива ва фантазия илми зарурдир. Чистяковнинг ўқувчилари унинг яхши ҳислатларини эслайдилар. Бадиий академияни 2 сессиясида собик СССР Бадиий Академияси президенти, Академик А.М.Герасимов шундай дейди, "Биз эски рус макабининг энг яхши анъаналарига амал қилиб, уни шакллантиришимиз керак. Асосан Чистяковнинг педагогик система анъаналарини ривожлантиришимиз ва шакллантиришимиз зарур"—дейди. Мактабларда расм дарсини ўқитишда рассом педагоглардан. Д.Н.Кардовский /1866-1943/ ва К.Ф.Юоон /1875-1938/ собик совет тасвирий санъат методикасига катта ҳисса қўшдилар. Д.Н.Кардовскив қаламтасвир сохасида кўзга кўринган намоёндалардан биридир. У П.Чистяков Академия мактабини ўтаган ҳамда Мюнхенда таниқли рассом-педагог А.Ашбе қўлида таҳсил олади. Кардовский мураккаб формаларни оддийлаштириб ишлашни кўрсатиб берди. У "обруб" принцепини ишлаб чиқди. Ўқувчи айланали нарсаларни ишлаш учун у олдин цилиндирли қилиб, сўнг уни оддийлаштириб ўхшашликни чиқаришга ўргатди. Шундай қилиб, уч ўлчовли формаларни келтириб чиқаради. Унинг ишларини кейинчалик ўқувчилари давом этирди. Тасвирий санъат ўқитиш методларини ривожлантиришда Юоон К.Ф. ҳам ўзининг қимматли умрини бағишлади. Таълим мактабларида расм дарсларига катта аҳамият берди. Расмнинг инсон шахсини аниқлашида ҳамда теварак ҳаётни тушунишида жуда катта аҳамиятга э га э канлигини кўрсатиб беради ва томошабин дунёни қўллар ёрдамида доим ўрганиш кераклигини ҳам кўрсатади. Ўша йиллари қуйидаги методик китобларни ўқувчиларга тавсия этади: П.Я.Павликов "Графическая работа", Кардовскийнинг 1938 йили чоп этилган "Детский рисунок" китобларидир. К.Ф.Юоон расм фанини зарур эканлигини кўрсатади. Агар унга вақт тўлиқ берилганда эди, масалан, ўқитиш методик образларини ишлаб чиқиш устида, ана унда бошқа фанлар бўйича билим олишлари осонлашар эди.

www.arxiv.uz "Инсон шахсини шакллантиришда расм катта аҳамиятга эга бўлиб, ҳаёт ходисаларини тушунишни шакллантиради",-- деган эди. К.Д.Юоон. " Менинг асосий чизишим шундан иборатким, уни доим ўрганиш керак ҳамда томошабин дунёсига қоидлар бўйича кўрсатмоқ керак". Переспектива ҳақидаги асосий тушунчаларни бериш зарур. Горизантал чизиқларнинг ҳолатлари инсон кўзининг жойга қарашга нисбатан бўлиши керак. Талабалар ранг билан ишлаганларида эса спектр ёруғ ва сояларни чиқаришдаги режаларни олиш ва бошқалар. Шу билан Юоон ўқувчиларни геометрик шакллар билан ишлашни айтиб утади. Расмнинг бошқа фанлар билан боғликлигини ва уни илмийлигини кўрсатади.

Похожие

Тасвирий санъат ўқитиш методикаси

Тасвирий санъат тарихи

Тасвирий санъат атамалари

Ўқитиш методлари

1920-1990 йиллардаги тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи