logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. История
  4. Жадидчиларнинг раҳбарлари ва босмачилар

Жадидчиларнинг раҳбарлари ва босмачилар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

203 KB
Скачать
Жадидчиларнинг раҳбарлари ва босмачилар Режа: 1. « Босмачилар » ким бўлган ? 2. Қаршилик кўрсатиш раҳбарлари 3. Парпибек ва Охунжон қўрбошилар 4. Фарғона қўрбошилари «Босмачилар» ким бўлган? Президент И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи сессиясида сўзлаган маърузасида мамлакатимиз тарихини яратишдаги долзарб муаммолар устида тўхталиб, жумладан, бундай деган эди: « Она юртимиз Туркистонга ёв бостириб келганда ҳам, инқилоб даврида ҳам, «босмачи» деган уйдирмалар чиққан пайтда ҳам, сўнгги йиллар давомида «ўзбек иши», «пахта иши» деган маломат ва бўҳтонлар авж олган, «десантчилар» келиб хонадонларимизни хонавайрон қилган вақтларда ҳам, Фарғона фожеаси туфайли халқимиз бошига ёғилган бало-офатларнинг барчасининг сабаби ва илдизини юртимизда адолат мезони бузилганидан кўриш керак.Ўйлайманки, шу кўз билан тарихимизнинг аламли саҳифаларига тўғри баҳо-изоҳ берсак, кўп нарсани жой-жойига қўйишимиз мумкин. Шундай вазифани авваламбор олимларимиз, тарихчиларимиз, адабиётчиларимиз, эл-юртимизнинг ҳақиқий ватанпарварлари ўз зиммасига олишлари даркор» 1 . Биз, тарихчилар, «босмачи», «босмачилик» деган сўзлар ўйлаб тўқилган 1917-1934 йилларни тарихимизнинг аламли саҳифаларидан бири сифатида тадқиқ ва таҳлил қилиш, холисона баҳолашни долзарб вазифалардан бири, деб ҳисоблаймиз. Бу мавзу қарийб олтмиш йилдирки, нафақат ўзбек ва рус олимлари, балки хорижий тарихшунослар эътиборини ҳам ўзига жалб этиб келади. Аммо 75 йиллик совет тарихшунослигида мазкур масала, юқорида қайд этиб ўтилганидек, сохталаштирилиб, бузиб келинди. Мустақиллик туфайли, тарихимизнинг бошқа даврлари каби, қаршилик кўрсатиш ҳаракати ҳам тамомила янгича нуқтаи назардан туриб ўрганилмоқда. Мазкур мавзуда бир қатор тадқиқотлар олиб борилиб, докторлик ва номзодлик диссертациялари ҳимоя қилинди, бир қатор рисола ва мақолалар эълон қилинди. Айниқса, тарих фанлари доктори Қаҳрамон Ражабов шу соҳада ибратли ишларни амалга оширди. 1 «Ызбекистон овози», 1991 йил 15 сентябрь. Миллий-озодлик харакати истиқлол кураши юз берган Ер куррасининг бирон минтақасида: на Африкада, на Осиёда, на Европада Туркистонда бўлганидек ғоят катта, улкан қурбонлар эвазига бўлмаган. Далилларга мурожаат этамиз. Совет тарихшунослигида Туркистондаги «гражданлар уруши» даврида ҳар икки томондан 200 минг киши, жумладан, 50 минг коммунист қурбон бўлгани айтилган. Фарғона фронти ҳарбий кенгаши аъзоси Березин «босмачилар»дан 250 минг киши ўлдирилганини фахр билан айтган 2 . Таниқли давлат арбоби И.Хидиралиев ҳам Фарғона водийсида бир неча ўн минглаб кишиларнинг ўлдирилганини ачиниш ҳисси билан қайд этган 3 . Доктор Боймирза Ҳайит туркистонликлардан 700 минг киши, қизил аскар ва зобитлардан эса 68 минг киши ҳалок бўлган, деб ёзади 4 . 1917-1923 йилларда фақат Фарғона водийсида очликдан 1 миллиондан ортиқ одам ўлган. Қаҳрамон Ражабов водийда 1918 - 1924 йилларда 500 минг киши қизил аскарлар томонидан қирилган, 1 миллион киши очликдан ўлган, 1915 йили минтақада 2,2 миллион киши яшаган бўлса, 1924 йил охирига келиб, 500 минг киши қолган, яъни 10 йил ичида 1 миллион 700 минг киши ҳалок бўлган, деган хулосага келган 5 . Шаҳобиддин Яссавий эса 1920-1935 йиллар мобайнида Туркистондан тахминан 2 миллиондан ортиқ киши хорижга кетган 6 , деб ёзади. Боймирза Ҳайитнинг ҳисоблашича, Ўрта Осиёда 1917-1934 йилларда олиб борилган қаршилик кўрсатиш ҳаракатида турли миллат вакилларидан 2 миллионга яқин одам жон фидо қилган, 1 миллион 900 мингдан ортиқ киши хорижга кетган, 1930-1939 йилларда камида 1 миллион 700 минг киши «босмачи»ларга қўшилган ёки уларга ёрдам берган ёки улар ҳақида 2 Березин Н. Басмачество в Бухаре. Военный работник Туркестана. 1922, № 7. 3 Шамсутдинов Рустам бек . Жасоратга тыла щаёт сощиби. (Ырта Осиёлик миллий арбоб Иномжон Хидиралиевнинг щаёти ва фаолияти). Андижон, 1991 . 4 Боймирза Хайит. «Босмачилик» Туркистон миллий мужодала тарихи (1917-1934). Туркия Диёнат ва=фи нашрлари. Ан=ара, 1997. 5 Ражабов +. Фар\она водийсидаги исти=лолчилик щаракати: мощияти ва асосий ривожланиш бос=ичлари. (1918-1924 йиллар). Т.Ф. Н. илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация, 1994, 30-35- бетлар . 6 Шащобиддин Яссавий. Туркистоннинг аччи= ща=и=атлари. Истанбул, 1984. маълумот бермаганликда айбланиб, Сибирга ва бошқа жойларга сургун қилинган. Ҳаммаси бўлиб 5 миллион 600 минг киши қурбон бўлган 7 . Бу ҳисобга чор Россияси босқинига қарши Ўрта Осиё халқлари 1853 йилдан 1917 йилга қадар олиб борган миллий- озодлик кураши давомида берилган кўпдан-кўп қурбонлар кирмайди. Агар уларни ҳам жамлаб, 130 йил давомида қурбон бўлган кишилар ҳисобланса, чиндан ҳам, ер юзида юз берган миллий-озодлик курашлари тарихида Ўрта Осиёдаги каби кўп қурбонларнинг бўлмагани маълум бўлади. Шунинг учун ҳам Ўрта Осиёдаги қаршилик кўрсатиш ҳаракати тарихини чуқур ўрганиш ва шу мавзуга бағишланган кўп жилдли нашрларни амалга ошириш айни муддаодир. « Босмачи » деган ҳақоратли сўз қандай юзага келган? 1918-1919 йилларга оид совет ва партия муассасалари ҳамда ҳарбий ташкилотларнинг ҳужжатларида «таловчилар», «душманлар» деган сўзлар учрашига қарамай, «босмачилар», «босмачилик» деган сўзлар кўзга ташланмайди. 1918-1920 йилларда бўлиб ўтган Туркистон компартияси ва советларининг съездлари, шунингдек, пленумлар, сессиялар, конференциялар ҳужжатларида ҳам «босмачилик» ибораси учрамайди. Ҳатто «босмачилик ҳаракати» ва шу ҳаракат билан боғлиқ ҳужжатларда ҳам бундай ифодани кўрмаймиз. Шубҳасиз, миллий-озодлик йўлида кураш олиб борганлар ўзларини «босмачилар» деб атамаганлар. «Босмачи» сўзи биринчи бўлиб большевиклар томонидан Москвада нашр этилган «Жизнь национальностей» («Миллатлар ҳаёти») журналининг 1920 йил июнь сонида қўлланиб, «Босмачилар фронти» мақоласи эълон қилинган. Бу иборани 1921 йил 4 апрелда Фарғона қўшинлари қўмондони Д.Е.Коновалов биринчи бўлиб ишлатган. РКП(б) Марказий Қўмитасининг 1922 йил 18 майдаги қарорида ҳам «босмачилар» ибораси қўлланилган. Унда «босмачилик»ка қарши ҳарбий тадбирлар белгиланиб, аҳоли орасида тарғибот ишларини олиб бориш, Анвар пошони аҳоли орасида инглиз жосуси ва Шарқ халқларининг душмани сифатида бадном этиш вазифаси қўйилган эди. П.Кушнев эса 7 Боймирза Хайит. «Босмачилик». Туркистонда 1917-1934 йиллардаги миллий кураш. (немис тилида). Кёлън, 19 92. «босмачи» сўзини «Красная звезда» газетасининг 1928 йилги 1-сонида қароқчи маъносида қўллаган. Буни қарангки, Туркистон ўлкаси Россия томонидан босиб олингунга қадар ва ундан сўнг ҳам бу ерда «қароқчилар» бўлган ва улар қизил қўшинга, большевикларга қарши кураш олиб борганлар. Аммо 20-йиллардаёқ бу каби ғайриилмий, туҳмат қарашларга қарши ўлароқ ҳақиқатга яқин фикрлар ҳам билдирилган. Н.Е.Какурин, Г.Козловский, Л.Соловейчиклар «босмачилик»ни «партизанлик ҳаракати», «халқ ҳаракати», «инқилобий кураш», «озодлик кураши» деб талқин этишган. Ҳаттоки В.В.Куйбишев ҳам Бухородаги миллий-озодлик курашини «бу босқинчилик, босмачилик ҳаракати эмас, балки сиёсий ҳаракатдир», деб баҳолаган. Ҳарбий арбоблардан бири Врачев эса 1922 йил 12 майда «Бухорода авж олган босмачилик маълум маънода халқ қўзғолони, халқ исёни характерига эга», деб очиқ-ойдин айтган. Таниқли совет раҳбар ходими Г.Сафаров «Колониальная революция. Опўт Туркестана» («Мустамлакачилик инқилоби. Туркистон тажрибаси») (Москва, 1921) китобида мазкур ҳаракатни мустамлакачиларга қарши қаратилган миллий кураш, деб атаган. Маҳаллий миллатнинг вакилларидан Низомиддин Хўжаев, Турор Рисқулов, Санжарбек Асфандиёров, Назир Тўрақулов, Қайғусиз Отабоев, Фитрат, Усмонхон Эшонхўжаев, Иномжон Хидиралиев, Раҳим Иноғомов ва бошқалар масалага тўғри ёндошиб, «босмачилик» моҳиятини ҳақиқатга яқин тарзда таҳлил этишга уринишган. Аммо улар шу фикр-ғоялари учун 30- йилларда қатағон қиличидан ўтказилди. Шу вақтдан бошлаб «босмачилик ҳаракати» Туркистонни Россиядан ажратиб олиш, эски феодал-клерикал хонликларни тиклаш йўлидаги, советларга қарши қаратилган, аксилинқилобий, миллатчилик ва диний йўналишдаги ҳаракат, деган фикр совет даври тарихшунослигида мустаҳкам ўрин ола бошлади. Бу жараён 80-йиллар охири - 90-йиллар бошига қадар давом этди. Ўзбекистон Фанлар академияси Тарих институтида «босмачилик» масаласига бағишланган давра суҳбатида республика олимлари «босмачилик»ни истиқлолчилик, «босмачилар»ни эса истиқлолчилар, деб аташ маъқул, деган фикрга келишди. Лекин кейинчалик «босмачилик ҳаракати»да турли дунёқараш ва мақсадга эга кишиларнинг иштирок этгани ва улар билан маҳаллий аҳоли ўртасида ҳар доим ҳам яхши алоқаларнинг бўлмагани, айниқса, кейинги йилларда бу ҳаракат қатнашчиларининг аҳолига озор келтира бошлаганини эътиборга олиб, уни қаршилик кўрсатиш ҳаракати деб аташ тўғри, деб топилди. Тарихдан шу нарса маълумки, советларга қаршилик кўрсатиш ҳаракати Қўқонда 1917 йил ноябрида ташкил бўлган Туркистон Мухторият ҳукуматининг 1918 йил февралида қизил қўшин томонидан тор-мор этилиши билан бошланди. Советларнинг Ўрта Осиёда маҳаллий аҳоли манфаати билан ҳисоблашмай амалга оширган тадбирлари, шунингдек, бу «тадбирлар»га қарши кўтарилган ҳаракатга жавобан совет ва партия муассасалари, ҳарбий қўшилмаларнинг Фарғона водийсидаги тинч аҳолига қарши бошлаган қирғин ва тазйиқ сиёсати водийдаги бу ҳаракатга янада кескинлик ва оммавий тус берди. Фарғона водийси миллий курашчиларининг ижтимоий таркиби деҳқонлар, ҳунармандлар, савдогарлар, бойлар, руҳонийлар, эшонлар, муллалар, дарвешлар, зиёлилар, айниқса, жадидлар ва умуман зиёлилардан, миллий таркиби эса асосан ерли аҳоли - ўзбеклар, қирғизлар, тожиклар, қозоқлар, туркманлар, уйғурлар, форслар, лўлилардан иборат бўлган. Қаршилик кўрсатиш ҳаракати сафида рус зобитлари, турк ва афғон ҳарбийлари ҳам бўлишган. Деярли шундай ижтимоий ва миллий таркибни Ўрта Осиёнинг бошқа минтақаларидаги қаршилик кўрсатиш ҳаракатида ҳам кўриш мумкин. Бу ҳаракат иштирокчиларининг миқдори масаласида ҳар хил фикрлар мавжуд. Совет тарихчиларининг асарларида уларнинг миқдори 6 мингдан 60 минггача, деб кўрсатилган. Инглиз олими Р.Фрезер 1922 йил ноябрида Туркистонда 106 минг кишилик совет қуролли кучларига қарши курашда 60 минг, жумладан, Фарғонада 26 минг нафар миллий курашчи қатнашган 8 , деб ёзади. Туркистон Республикаси Марказий Ижроия Қўмитаси раиси И.Хидиралиевнинг фикрича, 1920 йил сентябрида истиқлол курашчиларининг сони 70 минг кишига етган. Бу рақамлар вақтга, шароитга қараб ўзгариб, гоҳ кўпайиб, гоҳ камайиб турган. Бу ўринда 2- ўқчи Туркистон дивизияси командири Ф.Д.Карповнинг 1920 йил 8 августда Туркфронт қўмондони М.В.Фрунзега телефон орқали юборган қуйидаги хабари диққатга лойиқ: «Фарғонадаги кураш, -деб хабар берган у,-ерли халқнинг совет ҳукуматига қарши уюшган қўзғолонидир. Ўтган сафарги операцияда босмачилар жуда катта талофат кўрдилар, ҳозирги пайтда уларнинг сафи яна тўлдирилди, ҳатто кўп, ҳар бир милтиққа беш номзод бор». Қаршилик кўрсатиш ҳаракатига қарши жанг олиб борганлар миқдори, Боймирза Ҳайитнинг ҳисобига кўра, 160-170 минг кишига етган. Аммо қизиллар замонавий қурол, ҳарбий техника, пулемёт, самолёт ва бошқа воситаларга эга бўлишган. Уларга қарши кураш олиб борганлар эса бу жиҳатдан жуда заиф бўлганлар. Бироқ жанговарлик, ҳақ ишга садоқат, ватанпарварлик руҳи уларда жуда кучли бўлган. Туркистон фронти қўмондони А.С.Пугачёв, инқилобий ҳарбий кенгаш аъзоси Берзин, штаб бошлиғи Шуваловлар «Рота командирларигача бўлган барча ҳарбий бошлиқларга босмачиликка қарши кураш бўйича кўрсатмалар»ида «босмачилар»ни шундай таъриф- ва тавсиф этишган: «Босмачиларнинг характерли томонлари айёрлик, ниҳоятда топқирлик, жасурлик, эпчиллик ва толмаслик, маҳаллий шароитни яхши билиш, бир вақтнинг ўзида тўдалар ўртасидаги алоқа бўлиб ҳисобланган аҳоли билан боғлиқлик... Босмачилар айёр, лекин уларни алдай олиш керак; босмачилар топқир, жасур, чапдаст ва толмас, демак, улардан топқирроқ, 8 Гленда Фрезер. Босмачилар. Лондон. 1987 (инглиз тилидан ызбекчага таржима =илинган). жасоратлироқ ва чапдастроқ бўлиш керак; пистирмалар қўйиш, кутилмаганда пайдо бўлиш; модомики, босмачилар маҳаллий шароитни яхши билмаганимиздан фойдаланаётган эканлар, демак, шуларни биз яхши ўрганишимиз, босмачилар маҳаллий аҳолининг обрўйига таяниб иш кўраётган эканлар, демак, биз ҳам шунга эришишимиз керак» 1 . Шу фикрнинг ўзиёқ большевикларнинг қаршилик кўрсатиш ҳаракати қатнашчиларига алалоқибат ҳурмат билан қарагани, улардан сабоқ олгани ва уларга хос энг яхши фазилатларнинг ўзларида йўқлигини тан олганларини англатади. Қаршилик кўрсатиш раҳбарлари Қаршилик кўрсатиш ҳаракати раҳбарлари - қўрбошилар, лашкарбошиларнинг ижтимоий-сиёсий, ҳарбий фаолиятини ўрганиш ва уларга баҳо бериш тарихчилар олдида турган вазифалардан биридир. Собиқ Иттифоқ Қуролли кучлари ҳамда Давлат хавфсизлик комитети архивларида қўрбошилар ҳақида кўплаб материаллар бор. Шаҳобиддин Яссавий, Мусо Туркистоний сингари хорижий муаллифлар ўз китобларида 200 га яқин қўрбошилар тўғрисида умумий маълумотлар беришган. Биз ҳам қўлимизда мавжуд бўлган ҳужжатлар асосида мазкур ҳаракатнинг баъзи бир раҳбарлари ҳақида маълумот бермоқчимиз. Парпибек ва Охунжон қўрбошилар Хориждаги тарихчи олимлардан бири Б.Ҳайит тадқиқотларида Парпибек қўрбоши фаолияти билан боғлиқ айрим маълумотлар берилган. Бу маълумотларга кўра, Фарғона водийси ҳудудларида ҳаракат қилган қўрбошилар орасида Ўзганда Жонибек қози, Новқатда Муҳиддинбек, Андижон атрофида Парпибек анчагина катта гуруҳларга эга бўлишган. Чунончи, Парпибек қўшинида 3600 дан ортиқ аскар хизмат қилган. 1 Сборник указаний по борьбе с басмачеством. Издание Реввоенсовета Туркестанского фронта. Ташкент, 1924, стр. 16. «Босмачилар»га қарши курашда қизил армия қўшинларида 14 та артиллерия, 376та пулемёт, ўнлаб самолёт, 7 та бронепоезд бўлгани учун улар ғоят оғир шароитда кураш олиб борганлар. Кўзга кўринган қўрбошилардан бири Охунжон 1919 йил 12 июнда қизил аскарлар қўшини қўмондони Д.Е.Коновалов билан сулҳ тузиб, ўз йигитлари билан советлар томонига ўтган ва ўша йилнинг сентябрь ойида Андижон мудофаасида советлар тарафида туриб катта жасорат кўрсатган. Аммо большевикларнинг сиёсий ўйин ва найрангларини кўрган Охунжон ўз ниятидан қайтиб, шу вақтда Андижон уездида катта куч ва мавқега эга бўлган Парпибек қўрбоши билан яширин музокаралар олиб боради. Бундан қизиллар огоҳ бўлишади. 1920 йилнинг май ойида Туркфронт қўмондони М.В.Фрунзе иштирокида бўлиб ўтган инқилобий қўмита ва партия қўмитасининг қўшма йиғилишида, бошқа масалалар билан бир қаторда, Охунжон отрядини Тошкентга жўнатиш масаласи ҳам кўрилади. 25 майда Андижонда гарнизон қўшинлари кўриги ўтказилаётган вақтда собиқ қўрбошиларидан бири Охунжоннинг Парпи қўрбоши билан биргаликда ҳаракат қилиши ҳақида музокара олиб бораётгани тўғрисида хабар келтиради. Шундан сўнг Охунжон отрядини қуролсизлантиришга ҳаракат қилинади. Аммо қуролни топширишдан бош тортган Охунжон отрядидан бир қанча киши аскарларга қарата ўт очади. Отишма натижасида ҳар икки тарафдан қурбонлар бўлади. Охунжон ва унинг йигитлари қуролсизлантирилиб, Тошкентга юборилади. Аммо Охунжон, унинг ноиби Абдураззоқ ва бошқалар Тошкентдан Наманган орқали қочиб, Қўқонқишлоқдаги Парпибек қўрбоши қўшинига бориб қўшилади. Бу билан Парпибек қўрбошининг қўшини янада кучайиб, қудрати ортади. Аммо Охунжон қўрбоши советларга қарши жангларнинг бирида ҳалок бўлади. Бу, Парпибек қўшини жанговорлигига салбий таъсир қилади. Парпибек қўрбоши большевикларга қарши олиб борган курашида турли муносабатлар билан Андижон шаҳри аҳолисига мурожаат этиб турган. Қуйида унинг ана шундай мурожаатномаларидан бирини айнан келтирамиз: Эълоннома Умум мусулмонларга эълон қилиб ёзаманки, биз 4 йилдан бери ноҳақчи большевиклар билан маҳораба қилиб қон тўкуб, неча мусулмонлар хонавайрон бўлуб, шу жойга келдук. Эй мусулмонлар, кўзларингни очиб қаранглар! Қўқонқишлоқ, Чувама ва бошқа қишлоқларда бу ноҳақчи большевиклар ёш гўдак болаларни бетартиб чопиб, кўп жафолар қилди ва яна туриб шуни бадалида бизларни тепамизга қаттиқ ҳужумлар қилиб, кўп ишларни кўнгилларига муддао қилиб юрди. Худога хос эканмиз, ҳақ йўлига юрганимиз маълум бўлди. ҳозирги вақтда шаҳар атрофларини бесарамжон қилиб турибдир. Очиқдан-очиқ маълум бўлиб, бизларни йигитларимизни тутмоққа тадбирлар жорий қилибдур. Умум мусулмонлар, нечаларга қаттиқ сармофий қиламанки, бундан буён мундоқ ноҳақ ишлар бўлмасун. Бир, икки нафар бизларни йигитларимизни тутган бирлан ҳеч нима воқеа бўлмаса керак. Ўшал жосус чиққан маҳалладан бир дона йигитимизга неча нафарини жазо бермоққа қодирмиз. Ушбу бизларни йигитларимизни тутмоққа тадбир жорий қилган жосусларни Қорбура гузарида жазоларини кўзларига кўрсатдук. Ушбу жума кунидан ўтадурғон кечаси. Агарчи, ҳар ким жосуслик қилса, шундоқ жазога гирифтор қиламиз. Иккинчи чакана ўғрилар воқеаси шулки, ҳар ким ўғрилик қилиб, қўлимизга тушса, хоҳ ўзимизга қарашлик йигитлардан, ҳох шаҳардаги ўғрилардан бўлса, бизни қўрбошиларимизга фармойиш қилдим: ҳақиқат орқали ўлим жазосига борадурлар. Яшасин ҳақ йўлга юргувчилар! Битсин ноҳақчилар! Ушбу жумадан шанбага ўтадирғон кечаси чакана ўғрилардан бир донасини отиб юбордук. Сойгузарда. Амири лашкар - Парпибек Ғозий Маҳдум. Муҳр: Насруллоҳ. Оллоҳ қўлласин! 1 Кунларнинг бирида қизил аскарларнинг Андижон шаҳридан Қўқонқишлоққа қараб чиққани ҳақидаги хабар Парпибекка етиб келади. Парпибек жангчиларнинг бир қисмини Қўқонқишлоқда қолдириб, асосий кучларни теварак-атрофга тарқатади. Қизиллар катта куч билан Қўқонқишлоққа келадилар ва бу ердаги оз сонли қаршилик кўрсатувчилар билан жанг бошлайдилар. Бир неча муддат давом этган отишмадан сўнг у Қўқонқишлоқни бўшатиб, ўз лашкари билан атрофдаги кучларига бориб қўшилади. Қизиллар ғолиб келиб, Қўқонқишлоқни ва Парпи қўрбоши қароргоҳини ишғол этадилар. Аммо қизиллар жойлашиб улгурмасларидан қаршилик кўрсатувчиларнинг Қўқонқишлоқнинг уч томонидан бошлаган ҳужумига дуч келиб, довдираб қоладилар. Қўрбошиларнинг ҳар бири муайян йўллар билан ҳужумга ўтган, аммо Андижон йўлини очиб қўйган эдилар. Шиддатли жангга дош беролмаган қизиллар чекинишга мажбур бўлишади ва аста-секин мудофаага ўтиб, Андижон томонга чекина бошлайдилар. Улар оғир юклари, тўп, тўпхона, аравалари билан катта йўлдан Андижонга етиб боргунларича «босмачи»лар пистирма йўллар ва тор кўчалар орқали ўтиб, Хайробод атрофига жойлашиб оладилар. Қизиллар Хайрободга етиб келганларида улар қизилларга қарши орқа ва ён тарафлардан ҳужумга ўтадилар. Ўқ ёмғирига учраган қизиллар чекинадилар. Уларнинг 200 га яқин омон қолганлари бир саройга кириб яширинишга мажбур бўлади. Уч кеча-кундуз давом этган отишмадан кейин тинкалари қурийди. Озиқ- овқатларнинг йўқлигидан оч қоладилар, ўқ-дорилари ҳам тугаб қолиб, таслим бўлишга мажбур бўлишади. Сарой дарвозасининг икки ёнида турган миллий курашчилар саройдан чиқаётган қизилларни қуролсизлантириб, асирга олишади ва отиб 1 Андижон вилояти давлат архиви, 90-фонд, 1-рыйхат, 86-иш, 155-бет. ташлашади. Бундан хабар топган Андижоннинг Янги шаҳарида яшовчи большевиклар Эски шаҳар аҳолисидан қизил аскарлар жасадини олиб келишни талаб қиладилар. Акс ҳолда Эски шаҳар аҳолисини қириб ташлаймиз, деган таҳдид ҳам қилинади. Эски шаҳар фуқаролари йиғилишида вакиллар сайланиб, улар ўлган қизил аскарларнинг мурдаларини олиб келишга отланади. Бу воқеа Мусо Туркистонийнинг «Улуғ Туркистон фожеаси» асарида бундай тасвирланган: «Андижонда Нодир эшон домла, Мулла Абдукарим, Охун домла, Шамсутдин тўра, Сулаймон баззоз (шоир Чўлпоннинг отаси- муаллиф ) ва бошқа машҳур домлалар, амалдорлар ва халқ оммасининг диққат-эътиборини қозонган нуфузли кишилардан, жами 10 кишини элчи қилиб Парпи қўрбоши ҳузурига юбордилар. Элчилар Қўқонқишлоқда Парпи қўрбоши қароргоҳида қабул қилинди. Элчилар ҳаммаси таъзим ва тавозеъ ила ўлтирдилар. Элчилардан чиройликкина, соқол-мўйловларини қисқартирғон-лардан бири сўз бошлади: «Бек ака! Бизлар ҳукуматнинг элчиларимиз, ҳукумат айтадурки, ўликларимизни берсун, Андижонга келтириб кўмайлик, ўзлари сулҳ қилиб биз билан ярашсинлар, шаҳарга кирсинлар, муносиб мансабларга ўлтирсинлар», дейдур. Шу жойга келганда тўп овозлари, пулемёт овозлари билан баробар ўрус аскарларининг ҳужум қилиб келгани маълум бўлди. Парпи қўрбоши Халон нажотларига мудофаа қилишга амр берди... Сўнгра бу ўн кишини эъдомга ҳукм қилди. Бу ҳукм Парпи қўрбошининг отахони (маслаҳатчиси) Муҳаммад Иброҳимга етди. Дарҳол Парпи қўрбошини кўриб, элчилар ҳақидаги эъдом ҳукмини таъдим этди. Буларни 2 аробага чиқариб, Орол, Бўтақора ила Андижонга жўнатди. Видо (хайрлашув) асносида Нодир эшон бошлиқ ҳамма элчилар қўл кўтариб, отахон Муҳаммад Иброҳимни ҳаққига дуо қилдилар. Отахон дедики: «Дуоларингиз ижобат бўлса, фойдаси охиратда, албатта, бўлғайдир. Бу дунёда фойдаси тегадурғон бирор нарсаларинг йўқму?», деб хитоб қилди. Шу гапдан кейин элчилар ичидаги силлиқ салла, теварак соқолли киши бир табассум қилди. Қўлига қалам-қоғоз олди, икки тилда (русча, ўзбекча) бир парча хат ёзиб, қўлига бериб, айтди: «Ҳар вақт Андижонга кирадирғон бўлсангиз, шу хат билан бемалол кира биласиз, дунё ишларингизни қила биласиз». Отахон Муҳаммад Иброҳим айтадур: «Ушбу хат (ёрлиқ) билан беш-ўн маротаба Андижонга кириб чиқдим, ҳеч бир зотга учрамадим, ўруслар қайси жойда кўрсалар, кимсан, деб сўрайдур. Ёрлиқ хатни кўрсатсам, «пожалуйста, буюринг», дедилар. Шу ҳангомаларда ўрислар сиёсий рафторларни 3-5 қадам орқага ташлаб мажбуриятликда қолди. Баъзи ишларда юртга кенгчилик берди. Масалан, Андижоннинг 4 даҳасига 4 қози тайин қилди. Миллат ўз ихтиёри билан сайлади. Уч ойда бир марта бу 4 қози тўпланиб, бир ҳайъат ўлароқ баъзи нозик масалаларни ҳал қиладурғон мажлис ҳам тайинлади. Сўнгра бу приказ билан йўқ қилинди. Фирқани қарори билан ГПУни ҳукми жорий бўлди, қозиларни ўрнига суд (нородное судья) тайин қилинди» 1 . Андижондаги совет ҳукумати шаҳар атрофидаги қўрбошиларга қарши жанг олиб боришга журъат этолмаганликларидан, уларни сулҳ тузиш орқали ўз томонларига оғдириб олишга бир неча бор уринди. Бу ҳийла Парпибек қўрбошига нисбатан ҳам ишлатилди. Фарғона водийсида 1918-1923 йиллар ичида 10 марта қўрбошилар қурултойи ўтказилган. Бу қурултойларда қаршилик кўрсатиш ҳаракатига 1918 йил мартида Эргаш, 1918 йил ноябрида Мадаминбек, 1920 йил майида Шермуҳаммадбек, кейинчалик Ёрмат маҳсум, Исломқул водий бўйича бош қўмондон - лашкарбоши этиб сайланган. Парпибек ана шу қурултойларда фаол қатнашган. Мадаминбек ва Шермуҳаммадбек бошчилигида кўпдан-кўп жангу жадалларда қатнашиш унга насиб этганди. Мадаминбек қизиллар фитнаси оқибатида қатл этилгач, қаршилик кўрсатиш ҳаракати янги куч билан аланга олди. Бу ҳаракатнинг илҳомчиси ва ташкилотчиси Шермуҳаммадбек (совет тарихчиларининг китоб ва мақолаларида у Кўршермат деб ҳақоратлаб келинган) бўлди. 1920 йил 3 1 Мусо Туркистоний. Улу\ Туркистон фожеаси. 1-жилд. Мадина, 1979, 161-бет. майда Шермуҳаммадбек ташаббуси билан «Туркистон турк мустақил жумҳурияти», яъни Туркистон муваққат ҳукумати ташкил бўлди. Бу ҳукумат водийдаги қаршилик кўрсатиш ҳаракатида муҳим роль ўйнади. Шермуҳаммадбек қўмондонлигида барча қўрбошилар бирлашди ва янги отрядлар тузилди. Андижон ҳудудидаги бир қанча қўрбошилар билан бир қаторда Парпибек қўрбоши ҳам ўз қўшини билан Шермуҳаммадбекнинг умумий қўмондонлиги остига ўтди. 1920 йил июль охирида Пойтуғда Шермуҳаммадбек, Холхўжа, Омон полвон, Парпи ва Мулла Собир қўрбошилар бирлашиб, 4, 5 минг лашкар билан Татар бригадаси аскарларини қуршовга олдилар. Аммо Пойтуғ гарнизони жангчилари ва Андижондан етиб келган 1-отлиқ полки ёрдами билан рота бир амаллаб қуршовдан қутулишга муваффақ бўлди. Шермуҳаммадбек 1920 йил октябрь ойининг охирида Фарғона водийси қўрбошилари билан кенгаш ўтказади. Андижондан Парпибек қўрбоши ҳам унда қатнашади. Жадидлар сардори Мунаввар қори Абдурашидхонов ва «уламо»чилар вакили Миён Бузрук 9 қатнашган бу кенгашда Шарқий Бухоро ва Афғонистонда советларга қарши кураш олиб бораётган Иброҳимбек 10 қўрбоши билан ҳамкорликда курашни давом эттиришга қарор қилинади. 1920 йил 24 ноябрда бош қўмондон Шермуҳаммадбек, Алиёр ва Парпибек қўрбошилар ўзаро ҳамкорликда Шоҳимардонда қизилларга қарши жанг олиб бордилар. Андижон уезди Қўқонқишлоқ туманидаги жангларда иштирок этиш учун Шермуҳаммадбек 1000 аскари билан келади. Бу даҳшатли жангда Парпибек лашкари ғалаба қозониб, қизил аскарларнинг 2 замбараги, 4 пулемёти ва турли қурол-аслаҳаларини ўлжа олади. Совет қўмондонлиги 2000 дан зиёд аскари бўлган Парпибекка қарши 1920 йил охирларида Қўқонқишлоқ ва Омончўрада қаттиқ жанг бошлаб юборади. 8-отлиқ бригада қўмондони Я.А.Мелькумов операцияни 9 Миён Бузрук Солщов 1891-1938) – тани=ли адабиётшунос ва санъатшунос олим (мущ .). 10 И брощимбек - Бухоро амири Саид Олимхоннинг вакили, ла=айлар ращнамоси . бошқаради. Шиддатли жангда Парпибекнинг асосий таянч базаси Қўқонқишлоқ ва Омончўра душман қўлига ўтади. Парпибек Бозорқўрғон томонга чекинишга мажбур бўлади. Душман бу ерда унга кучли зарба беради. Шермуҳаммадбек ва Холхўжа қўшинларининг мағлубиятга учраши айрим миллий курашчиларнинг руҳини тушириб юборади ва улар советлар томонига ўтишга мажбур бўладилар. 1921 йил 31 январда 2600 аскари билан Акбарали ва Маҳкам ҳожи қўрбошилар ҳам қизиллар томонига ўтадилар. 1921 йилнинг бошида Парпибек қўрбоши 2-ўқчи Туркистон дивизияси жангчилари билан бўлган жангда мағлубиятга учрайди. Бу жанг Жалолобод, Сузоқда бўлиб ўтади. Парпибек қўрбоши аскарларининг ярми жанг майдонларида ҳалок бўлади. Парпибек қўрбоши шу жангда оғир ярадор бўлиб, асир тушади ва 1921 йилнинг апрель ойида вафот этади. Фарғона қўрбошилари Ў збекистонда олиб борилган қатағонда фаол иштирок этган ва кўплаб бегуноҳ ватандошларимизнинг ёстиғини қуритган кимсалардан бири Агабековдир. Туркияда чоп этилган «Ёш Туркистон» журналининг 1930 йил 11-сонида унинг Шермуҳаммадбек ҳақидаги бўҳтон ва маломатларга тўла мақоласи босилган. Журнал ҳайъати, афтидан, бу мақолани советларнинг «босмачилар»ни фош этиш мақсадида хорижда тарқатилган бирор нашридан олган ва Шермуҳаммадбекнинг унга раддия ёзишига умидвор бўлган. «Биз, - дейилади ҳайъатнинг шарҳида, - ҳақиқий Туркистон миллатчиси бўлган Шермуҳаммадбекнинг бу чекистлар томонидан унинг устига отилмоқда бўлган доғни тозалаб олажагига инонамиз». Кўп ўтмай, Шермуҳаммадбек Агабековнинг туҳматномасига жавобан Кобулдан ўз раддиясини йўллаган. «Мана энди, - дейилади журнал ҳайъатининг навбатдаги шарҳида, - Шермуҳаммадбек ўз раддиясини юбориб ўтирибдур. Бу раддия бўлмаса ҳам бизнинг Шермуҳаммадбекка раддияси ила большевикларнинг шайтонлигини яна бир дафъа ортуқ майдонга чиқарғон бўладур». Журнал шу шарҳ билан Шермуҳаммадбекнинг Кобулдан йўллаган хатини чоп этади. Қуйида ушбу хат матнини айнан келтирамиз: «Севикли афандилар! Чин кўнгилдан қайнаб чиққан арз ила ихлос-ҳурматларимни қабул этингиз. «Ёш Туркистон» журналида бурунги чекистлардан Оғабековнинг хотираларида меним устимга айтилгон кир бўҳтонни ўқиб, жуда ўкиндим ва бу журналнинг ўз пайтида менга келиб етмаганига кўп қайғурдим. Тангри ярлақасин, шу кунларда муҳтарам муфти Садриддинхон ҳазратларининг Кобулга келиб чиқишлари журналнинг бу масала ила алоқадор сонини ўқиб чиқишимга сабаб бўлди. Шу пайтдаёқ қўлимга қалам олиб, ўзимнинг миллий муқаддас вазифамни бажаришга, устимга ҳақсиз отилган қора туҳматни итқитиб ташлашга қарор қилдим. Истакли афандилар! Бизнинг миллий ва эзгу вазифаларимизни онглатиб, чизиб ўтишларингизга чин юракдан миннатдорлик қиламан. Тўғри, Туркистоннинг ҳур тирилиши учун кўкрагини кериб, курашиб ўлган мингларча Туркистон шаҳидларининг муборак қонлари масъулияти устимизда эканлигини биз, мужоҳидлар, сира унутмаймиз. У муҳтарам шарафлик шаҳид туғонларимизнинг қонлари бизни бундай кир манжус тузоққа илинмаслигимизни амр этади. Оё бу кунларда большевикларнинг мингларча миллат ходимларимизни ноҳақ ўққа тизиб турғон қандай бир виждонсиз хоин уларнинг кўмагига қўл узатади экан?.. Мен Оғабеков ва унинг манжус идораси ГПУ вакиллари билан ҳеч вақт ҳеч қандай ерда кўришмадим. Пул ҳам олмадим, ҳақимдаги сўзларнинг бошдан-оёқ қип-қизил ёлғон эканини очиқ-ойдин эълон қиламан. Оғабековнинг қўлида мени қоралайтурғон кичкина бир далил бор бўлса, мана, майдон, марҳамат этсин! ГПУ тузоғига илинадиган айғоқ қони менда йўқ. Мен бошқа мужоҳидлар билан бирга шараф билан миллатимнинг қутулиши учун чоришдим. Кўксимни ўққа девор қилиб уришдим. Ўша синашда душманимиз бўлган золим большевиклар ила бундан кейин ҳам урушишга ҳозирман. Муҳтарам афандилар! Меним юқорида ёзғон кичкина раддиямни мендан бўлмағон сабабларга биноан кечикишига қарамай, журналингизга босиб, дунёга тарқатсангиз, бўйимга буюк бир миннат қўйғон бўлур эдингиз. Тўлиқ ҳурматларимни қабул этингиз. Шермуҳаммадбек. Афғонистон. Кобул. 8 ноябрь 1934 йил». Бу ҳужжатни келтиришдан мақсад, аввало, совет даври тарихининг очилмаган саҳифаларини холисона ёритиш, совет сиёсий тузумининг компартия, ВЧК, ЧК, ГПУ ва шу каби ташкилотларининг мухолифларни нафақат ўз халқи олдида, балки жаҳон миқёсида ҳам обрўсини тўкиш учун ҳар қандай қабиҳликдан қайтмаганлигини яна бир бор кўрсатишдир. Қолаверса, ёш тарихчиларни қаршилик кўрсатиш ҳаракати қатнашчиларининг ўз қўллари билан битилган ёки улар фаолиятига оид шу сингари ҳужжатларни топиш ва ўрганишга даъват этишдир. Биз 1995 йилнинг кузида хизмат сафари билан АҚШда бўлганимизда Нью-Йоркда истиқомат қилаётган Давронбек исмли ватандошимизнинг хонадонига таклиф қилиндик. Давронбек номи юқорида неча бор тилга олинган Шермуҳаммадбекнинг ўғли бўлади. У билан бўлиб ўтган суҳбатимизда Шермуҳаммадбекнинг укаси Нурмуҳаммадбекнинг ўғли Анварбек ака ҳам қатнашди. Биз оилавий архив ҳужжатлари билан бафуржа танишиб чиқдик. Давронбек ва Анварбек ака ўз падари бузрукворларидан эшитган эсдаликларини, тарихий воқеаларни сўзлаб беришди, биз қунт билан тингладик ва диктофонга ёзиб ҳам олдик. Шу суҳбатдан маълум бўлишича, ака-ука Шермуҳаммадбек ва Нурмуҳаммадбеклар бир гуруҳ понсодлар билан бирга 1927 йил шаъбон ойининг биринчи куни Кобул шаҳридаги Боғи Алимардонда тўпланишади. Улар 1917-1924 йилларда Фарғона водийсида олиб борилган кураш лавҳаларини эслашади ва андижонлик Абдулҳай Махдум бўлиб ўтган суҳбатни келажак авлодларга тарихий ҳужжат сифатида қолдириш мақсадида ёзиб олади. Давронбек Абдулҳай Маҳдум томонидан эски туркий тилда арабча имлода ёзилган мазкур ҳужжатни бизга лутфан тақдим этган бўлиб, унда мана бундай сўзлар бор: «Муҳтарам орқадошлар! ...Русияда ҳуррият тарафдорлари Русия императорлигига қарши бир ҳаракат этишибдур. 1333 ҳижрийда, мутобик 1917 исавийда мухториятларини олиб ҳар миллат ўз ҳуқуқига соҳиб ўлуб, икки йил ҳуррият тарихи ила сурди. Бу ҳукумат ташкил ўлуб, усули салтанати усули машварот-ла тақдил этилдилар. Оқибат мухториятчилара қарши инқилобчилар хуруж қилиб, коммунист ёки большевик шиори ила буюк бир тўфон келтурди. Бу тўфоннинг ҳашоратлари ва заҳарлари-ла ҳайвонотлари бечора оқ гуруҳларни ҳалок этиб, мухториятни-да маҳв этди. Бу муҳораба икки йил давом этди. 1336 ҳижрийда большевизм ғалаба қозониб, бу нархнинг раҳнамоси асли яҳудий ва кейин руслашмиш Ленин номида бир инқилобчи ўлуб, бутун Русияда ҳоким ўлди. Сўнгра бу большевизмга Русия ва мусулмон миллатчилари такрор исён этиб, бир тарафдан муҳораба очдилар. Жумладан, ...Фарғона, Хива ва Бухоро атрофларидан чўх мужоҳидлар майдони муҳорабая отилдилар. Булардан машҳурлари, етти йил давомида ғайрат этганларидан икки кимса эди. Бири Фарғона мужоҳидлари раиси Шермуҳаммадбек эса, иккинчиси Бухоро мужоҳидлари раиси Иброҳимбек эди...» Шундан сўнг ҳужжатда Шермуҳаммадбекнинг таржимаи ҳоли ва олиб борган курашидан айрим лавҳалар келтирилган. Қуйида улардан айримларини айнан китобхонлар эътиборига ҳавола этамиз: «Шермуҳаммадбек жаноблари зотинда бир ўзбек жамоасиндан ...ўлуб, оталари Қўшоқ Мирзо ҳожи номли бир зот эди. Булар отадан тўрт эр вужудга келиб: биринчиси Тошмуҳаммад, иккинчиси Рўзимуҳаммад, учинчиси Шермуҳаммад, тўртинчиси Нурмуҳаммадбеклар эди. Булардан учинчилари Шермуҳаммадбек большевизмдан ватанларини қутқармоқ учун 1917 да муҳорабага отилиб чиқди. Бу зот ибтидоий чиқдигинда юз нафарча йигитлари ила ғайрат этиб, икки сиза тарофинда мингларча аскарларга соҳиблик ўлди. Шул вақтда Фарғонани ҳар бир атрофидан чиқмиш мужоҳидлара бошлиғи, қўрбоши номи ила шуҳратланиб, умуман бир раислари йўқ эди. Сўнгги саҳифаларда ёзилмиш 8 нафар қўмондон бир қўрбошиликда ҳокими мулкдор каби ўз аскарларига ҳукм юритар эди. Сўнг бу қўрбошилар қувват топиб, 1918 да мазкур Шермуҳаммадбек умуман Фарғона мужоҳидларига раис ўлди. Бу раисликда тўрт йил давом этди. Бу вақтда юз минг мунтазам аскарларга молик ўлуб, бир эр каби фармон этар эдилар. Шу 1924 11 сана Шарқий Бухородан Анвар пошо марҳум қарши иш очиб, Шермуҳаммадбекни кўмак учун чақирди. Жавобан Шермуҳаммадбек кўмак учун биродари Нурмуҳаммадбекни икки минг қаҳрамон йигитлари ила юбориб, ортидан ўзи ҳам Анвар пошо марҳум ҳузурларига юрдилар. Бахтсиз миллат Туркистон иқболи йўқлигидан бу мужоҳидлар ҳар бирига етушмасдан, аввал Шарқий Бухоронинг бир қарияси атрофинда Балжувон номли шум бир ерда руслар тарафидан даҳшатли бир ҳужум Анвар пошо устина отилиб, бу ерда доҳий, машҳур қаҳрамон ғозий Анвар пошони шафоқат қони-ла бўяди. Одами ислом учун бидмас даражада бир жароҳат ва алам тортилди. Сўнг Шермуҳаммадбеклар етишуб, бу воқеадан чўх аламли ва ғамгин ўлди. Сўнг етти кунга таъзия маросимларини адо этиб... очмоқ учун келмиш Сомийбек ила биргаликда иш қилмоқ бўлдилар. Оқибат бу икки мужоҳидларга ҳаргиз бадбахтлар ёлғон сўзлар тошуб, ўрталарига бир буюк адоват солди. Шермуҳаммадбек Сомийбекдан ажраб, тоғ тарафга 11 Анвар пошо 1924 йилда эмас, балки 1922 йилда щалок былган. юрмоқчи бўлди. Сомийбек қувлаб ўққа тутди. Ўртада бир неча адад йигитлар шаҳид ўлуб, қувватлари бўлинди. Сўнг ҳалокатлар бири ортидан бири келиб Сомийбек-да, бошқаси-да бир тарафга қочди. Фурсатдан истефодаланиб, Русия буюк ҳужумлар этди. Шермуҳаммадбек жаноблари шу 1324 да 300 (уч юз) аскарлари хоки муқаддас Афғонистона Бадахшонда, Хонабодда давлат тарафидан бир неча ой меҳмон этилдилар. Сўнгра мазкур сана давлати Хитойга бордилар. Ул ерда давлати Англиядан кўмак сўраб, Русияга қарши такрор муҳораба очмоқчи ўлдилар. Сўнгра Хитой тарафасидан юриб, такрор Афғонистонга келуб, бу ерда давлати олия чўх кўмак ва пуллар берилиб, туз тотилдилар. Бу вақтда алар Кобулда муқим бўлиб, бир ойда минг рупия ҳукумат тарафидан кўмак олиб турардилар. Камина хизматкоринда Нормуҳаммадбек биродарлари ва бошқа 15-20 нафар йигитлари ҳозирдирлар. Атрофлари ила муҳорабалар этишуб, миллат вазифаларинда чолишуб турмоқдалар. Аллоҳ жаллаҳу жаллалоҳ бек соҳибнинг мақсудларина ҳосил этсун. Омин!» 12 Мазкур ҳужжатда Фарғона водийсида большевикларга қарши курашган лашкарбошилар, қўрбошилар ва улар ҳақида маълумот келтирилган. Улардан энг муҳимлари қуйидагилар: Шермуҳаммадбек 23 ёшида большевизмга қарши курашга киришиб, аввал 13 минг, сўнгра 103 минг лашкарга эга бўлган. Унинг етакчилигида Эргашбек, Мадаминбек, Холхўжа эшон, Парпибек, Муҳиддинбек, Омон Полвон, Нурмуҳаммадбек, Жонибек қозилар миллий-озодлик йўлида кураш олиб борганлар. Қўқонлик Эргашбек 35 ёшида 6 йил уруш олиб борган, 12 минг аскари бўлган, муҳораба майдонида шаҳид бўлган. Марғилонлик Мадаминбек 23 ёшида 10 минг аскари билан уч йил уруш олиб борган, 1920 йил майида шаҳид бўлган. 12 Шермущаммадбек нинг ы\ли Давронбек дан 1995 йил октябрида Нью-Йоркда олинган щужжат. Ўшлик Холхўжа 43 ёшида 8 та лашкар бошлиқлари, 10 минг аскари бўлган; бир гуруҳ йигитлари билан Олой водийсида қор кўчкиси тагида қолиб кетган. Андижонлик Парпибек қўрбоши 35 ёшида 8 нафар лашкар бошлиқларига, 10 минг жангчига эга бўлиб, 5 йил кураш олиб борган. 1921 йили Сузоқда шаҳид бўлган. Кўкжарлик Мадаминбек 40 ёшидан бошлаб 11 та лашкарбоши, 13 минг қирғиз йигитларидан иборат жангчилар билан 7 йил уруш олиб бориб, шаҳид бўлди. Наманганлик Омон Полвон 6 лашкарбоши, 8 минг аскар билан 7 йил жанг қилиб, шаҳид бўлган. Яккатутлик Нурмуҳаммадбек 18 ёшида 7 йил уруш олиб бориб, 1975 йили Туркияда вафот этган. Ўзганлик Жонибек қози миллий курашни бошлаганида 50 ёшда эди. У 4 нафар лашкарбошига ва 10 минг аскарга эга бўлиб, 7 йил уруш олиб борган, сўнг Шарқий Туркистонга муҳожир бўлиб ўтиб кетган. Эргашбек қўрбошининг қўли остида қуйидаги лашкарбошилар бўлган: Қўқонлик Эшмуҳаммадбек , 35 ёшда; Олтиариқлик Тўйчибек , 35 ёшда; Қўштегирмонлик Мирзо Улуғбек, 25 ёшда; Яйпанлик Ислом Полвон , 35 ёшда; Бешариқлик Ҳамдам ҳожи , 35 ёшда; Қиссакўзлик Усмон дев , 30 ёшда; Олтиариқлик Султон Ғозий , 40 ёшда; Воруҳлик Мулла Пўлат , 30 ёшда; Сўхлик Абдураҳим Махдум , 45 ёшда. Мадаминбек қўрбошининг қўли остида қуйидаги лашкарбошилар бўлган: Найзақайрағочлик Солиҳ Махдумбек , 30 ёшда; Наманганлик Исмоил Полвон , 32 ёшда; Қалмоқлик Усмонбек, 33 ёшда; Оқёрлик Қозоқбойбек , 26 ёшда; Қоракийиклик Ҳошим Полвон ; Имомоталик Холхўжа Соҳиб қори , 35 ёшда; Аравонлик Йўлчибек, 32 ёшда; Булоқбошилик Теша Қайсар , 30 ёшда; Ўшлик Оқсоқ Ниёз , 25 ёшда; Ўшлик Нуьмонбек , 20 ёшда; Сузоқлик Мулла Умрзоқбек , 40 ёшда; Ўшлик Саид Аҳмадбек , 25 ёшда; Султонободлик Йўлдош Полвон , 30 ёшда. Буларнинг ҳаммаси большевиклар билан жангларда шаҳид бўлган. Уларнинг ҳар бири қарамоғида 1000-1200 нафардан ўзбек ўғлонлари бор эди. Андижонлик Парпибек қўрбоши қарамоғида 7 нафар лашкарбоши бўлиб, ҳар бирида 1000-1200 йигит бўлган бу лашкарбошилар ҳам большевикларга қарши олиб борилган жангларда қаҳрамонларча шаҳид бўлишган. Улар қуйидагилардир: Хирабеклик Юнусбек қўрбоши, 45 ёшда; Омончўралик Исроилбек ; Урганжилик Маҳкам ҳожи , 40 ёшда; Мурободлик Қозоқбой , 25 ёш; Мулла Абдураззоқ, 30 ёшда; Андижонлик Охунжон , 35 ёшда; Мирза Тоға , 50 ёшда. Омон Полвоннинг қўли остидаги лашкарбошилар: Қурбошилик Раҳмонқулбек , 40 ёшда; Балиқчилик Йўлдош Чумоқ, 30 ёшда; Хўжабодлик Сотиболди қози , 32 ёшда; Балиқчилик Рўзимуҳаммадбек , 27 ёшда; Хивалик Ҳожи Тўрабек , 35 ёшда; Момохонлик Бойтуманбек , 35 ёшда. 1000-1200 йигитларга раҳбарлик қилган бу лашкарбошилар ҳам шаҳид бўлганлар. Мазкур ҳужжатга кўра, Нурмуҳаммадбекнинг қўмондонлиги остида қуйидаги 25 нафар лашкарбоши бўлган: (энг ёши 18 ёшлик) Қумариқлик Сотиболди Соҳиб , 18 ёшда; Гарбувалик Умар билан Тошмуҳаммад; Абусиёлик Дарданбек ; Қорасоқоллик Эргаш Полвон ва Юсуф Полвон; Сувкечиклик Асқарбек; Чеклик Раҳматали; Хонариқлик Жўрабек ва Эргаш; Тевагумлик Авлиёхон Тўра ; Гарбувалик Рўзимуҳаммад ; Қизилоёқлик Аҳмад Полвон ; Зилгалик Алиёрбек ва Ғанихон ; Суқоқлик Тўхтасин ; Хўжаҳасанлик Умарали қулоқ; Толмозорлик Мулла Ҳотам; Шўрбулоқлик Муҳаммад Рўзибек; Коросконлик Юсуфжон Маҳмуд; Жугонлик Мулла Пўлат; Шокир қўрбоши; Тожикқишлоқлик Қўшмурод; Олтиариқлик Қорабой ; Найнавалик Муҳаммадали . Жонибек қозининг ихтиёрида 4 нафар лашкарбоши бўлиб, улар ҳам большевизм билан курашда шаҳид бўлганлар: Шамсибек , 47 ёшда; Олайқуллик Жамолбек , 30 ёшда; Ўзганлик, қуршоблик Қодирбеклар 35 ёшда, қирғиз; Қуршоблик Путиков, 34 ёшда, рус. 1927 йили Кобулдаги Боғи Алимардонда айтилган хотира ва тузилган шаҳид лашкарбошилар рўйхатидан кейин мана бу сўзлар битилган: «Қабрингда роҳат топ, миллат шаҳидлари, ёш Фарғона мужоҳидлари, қаҳрамонлари. Яшасун миллат қаҳрамонлари. ... Оҳ, Фарғона!» 13 . Ўйлаймизки, Фарғона водийсида 1917-1924 йилларда олиб борилган қаршилик кўрсатиш ҳаракатида иштирок этиб, шаҳид кетган бу қўрбоши ва лашкарбошилар ҳамда уларнинг қўли остида жанг қилган йигитларни авлодлар мустамлакачилик даврининг қурбонлари сифатида тилга оладилар. Уларнинг билиб-билмай қилган хатоларини эса ёлғиз Аллоҳнинг ўзигина кечириши мумкин. Шермуҳаммадбек ким ва қандай инсон бўлган? Президент Ислом Каримов Аҳмад Фарғоний таваллудини нишонлаш билан боғлиқ тадбирлар юзасидан Қува ва Фарғона шаҳрига келиб қилган суҳбатларидан бирида миллий-озодлик ҳаракатига, қуролли курашга бош бўлган саркардалар қаторида Мадаминбек билан Шермуҳаммадбек номларини ҳам тилга олган эдики, бу қаршилик кўрсатиш ҳаракати тарихини чуқур ва ҳаққоний ўрганишимизда биз, тарихчиларни рағбатлантириб туради. Тошлоқ туманига қарашли «Навбаҳор» жамоа хўжалиги жойлашган қишлоқ Карбува деб аталади. Қишлоқ шу ерда яшаб, шу ерда дафн қилинган бир зотнинг шарафига шундай ном олган. Баъзилар шу қишлоқни Ғарбува, Ғорбува, Ғариббува деб ҳам аташади. Эҳтимол қишлоқ номи қадимда ўтган ғариб бир киши билан боғлиқдир. Аммо бизнинг мақсадимиз шу қишлоқ номини аниқлаш эмас, балки қаршилик кўрсатиш ҳаракатининг 13 «Фан ва турмуш», 1996, 2-сон, 18-20-бетлар. йирик намояндаларидан бири Шермуҳаммадбекнинг 1889 (баъзи манбаларда 1893) йили шу ерда туғилганини қайд этишдир. Унинг катта бобоси Абдураҳимбек Худоёрхоннинг вазирларидан бири бўлган. Чор Россияси босқини туфайли Худоёрхон тахтдан тушиб, Қўқон хонлиги тугатилгач, Абдураҳимбек Марғилоннинг Қумариқ қишлоғига келиб, деҳқончилик билан шуғулланган. Унинг ўғли Қўшоқбек Қумариқ амини бўлиб, Тошмуҳаммадбек, Рўзимуҳаммадбек, Шермуҳам-мадбек, Тожимуҳаммадбек ва Нурмуҳаммадбек деган 5 ўғил ҳамда Тўфахон ва Савринисо деган 2 қизни кўради. Қўшоқбек 1915 йили ҳаж сафарида бўлади ва қайтиш чоғида Истанбулда вафот этади. Шермуҳаммадбек ота касби деҳқончилик билан машғул бўлиб, мироблик вазифасини ўтайди. У 1916 йилги миллий-озодлик қўзғолонида фаол қатнашади. Давронбекнинг айтишича, 1917 йил ёзида Тошлоқда бўлиб ўтган сайилда жамоатчиликнинг ҳуррият, озодлик руҳида ўтказилаётган йиғинини тарқатиш учун Янги Марғилондан чор ҳукуматига қарашли аскарлар келади. Рус зобити аҳолининг тарқалишини талаб қилиб, қамчисини ўйнатади: «Ёввойи сартлар, уй-уйларингга тарқалинглар, акс ҳолда ҳибсга олинасанлар», деб от ўйнатиб, аҳолини қўрқитади, қочиб улгурмаганларни қамчи билан ура бошлайди. Бу хўрланишдан изтиробга тушган Шермуҳаммадбек зобит отининг тизгинини ушлаб олиб: «Сен кимни ёввойи сарт, деяпсан, кимларни ҳайдаяпсан? Ахир биз шу ерликмиз. Куппа-кундузи тинч аҳолини шу қадар хўрлаш, камситиш яхши эмас-ку», дейди. Бундан ғазабланган зобит Шермуҳаммадбекни боши-елкаси аралаш қамчилай бошлайди. Шермуҳаммадбек унга ҳамла қилиб, отдан қулатади, одамлар уни тепкилай бошлайдилар. Дарҳол миршаблар пайдо бўлади. Шермуҳаммадбек оломон орасидан чиқиб, Карбува томонга қочишга мажбур бўлади. Укалари ва дўст-ёрлари ҳам унинг орқасидан боради. Улар Карбува қабристонидаги катта бир чинор тагида тўпланишиб, кофирлар зулмидан озод бўлиш учун кураш олиб боришга аҳду паймон қиладилар. «Ўша ерда, - дейди Анварбек ака амакиси Шермуҳаммад-бекдан эшитганларини бир-бир эслаб, - амаким катта отамиз Қўшоқбойдан қолган қўш милтиқни олади. Бошқаларни қуроллантириш мақсадида Скобелев шаҳридаги турмага хужум қилиб, у ердаги соқчиларнинг қуролларини тортиб олишади. Бу ишда Асомиддин, Мадаминбек ҳам қатнашган. Шу тариқа озодлик учун кураш бошланади. Ушбу жангда амакимнинг ўнг кўзига ўқ тегади. Шу боис кейинчалик болшавойлар унга Кўршермат деган ҳақоратомуз ном қўйишган». 1917 йил 26-29 ноябрь кунларида Қўқонда Туркистон ўлка мусулмонларининг IV фавқулодда қурултойи бўлиб, Қурултой демократик йўл билан Туркистон мухториятини эълон қилди. Бу ҳукумат қисқа умр кўрди. Большевиклар 1918 йил февралида мухторият тарафдорларини қонга беладилар. Анварбек аканинг айтишича, мухториятчилардан бир гуруҳи Марғилонга келиб, шу ерда мухториятни тикламоқчи бўлади. Аммо боьшевиклар катта ҳарбий куч билан бу ҳукуматни ҳам тузилмасидан бўғизлаб, 15 нафар мухториятчини, шу жумладан, «Марғилон мухторияти»нинг раҳбари Миродилбекни отиб ўлдирадилар. Қувада эса қизил аскарлар 200 нафар мусулмонни қириб ташлайди. Бунга жавобан Шермуҳаммадбек ўз йигитлари билан 1918 йилнинг 28-29 февралида Қува гарнизонига ҳужум қилиб, рус аскарларидан кўпини отиб ташлайди, бир қисмини асир олади, кўплаб қурол- аслаҳани қўлга киритади 14 . Турк тарихчиси Али Бодомчи Шермуҳаммадбекнинг вафотидан икки ой олдин у билан суҳбат қилиб, унинг эсдаликларини магнитофон тасмасига ёзиб олган. Унинг: «Шўролар «босмачилик ҳаракати» деб атаган ҳаракат ўз олдига қандай вазифани қўйган эди?» деган саволига Шермуҳаммадбек бундай жавоб қилган: «Босмачилик» - бутун Туркистоннинг истиқлоли учун бир нуқтага келган миллатчиларнинг ҳаракати эди. Бу ҳаракат... Темур, Улуғбек, Навоийлар юртини келгинди босқинчилар чангалидан озод қилишга қаратилган, «Туркистон - туркистонликларники» шиори остида 14 Шамсутдинов Р., +одиров А. Шермущаммадбек щаётига чизгилар. «Фан ва турмуш», 1999, 2,3,4-сонлар. олиб борилган миллий кураш эди. Биз кўп йиллар мобайнида қонимизни зулукдек сўриб келаётган босқинчиларга, Масковнинг ҳукмронлигига қарши истиқлол байроғини кўтариб чиққан эдик». Юсуфжон қўрбоши Шаҳрихондан Шермуҳаммадбекка мактуб йўллаб, бу ердаги гарнизон аскарлари аҳолига нисбатан турли жазолар қўллаб, мол- мулкини талаётганликларини маълум қилади. 1918 йил 11 март куни Шермуҳаммадбек хуфтон намозидан сўнг Карбувадан Шаҳрихон сари йўл олиб, ярим тунда Шаҳрихон гарнизонига тўсатдан ҳужум қилади. Бирорта ҳам ўқ отилмасдан бутун гарнизон қўлга олинади. Мустамлакачилар тортиб олган бутун мол-мулк маҳаллий аҳолига қайтариб берилади. Сўнг Шаҳрихон қасабаси Юсуф қўрбоши ихтиёрига топширилади. 1898 йилги Дукчи эшон қўзғолонидан кейин Мингтепа (ҳозирги Марҳамат тумани) қуролланган рус мужиклари томонидан эгалланган бўлиб, маҳаллий аҳоли ўз уйларини ташлаб чиқиб кетишга мажбур бўлган эди. Мужиклар бу билангина қаноатланиб қолмай, теварак-атрофдаги қишлоқларга ҳам таҳдид солиб турардилар. 1918 йил 20 мартда Шермуҳаммадбек шундай таҳдидлардан бири ҳақида хабар топади. У босқинчи мужикларга хат йўллаб, Мингтепадан яхшиликча чиқиб кетишларини талаб қилади. Табиийки, бунга рад жавоби олинади. Шу масала бўйича Холхўжа эшон Ўшдан Карбувага келиб, Марҳамат ва унинг атрофидаги мужиклар фитнасига зарба бериш режаси ишлаб чиқилади. 23 март эрталаб Марҳамат томон юриш бошланади ва тушга келиб шаҳар ўраб олинади. Ярим тунгача жанг давом этади. Жангда «босмачилар»дан 15 киши, мужиклардан эса 300 киши ўлади. Тирик қолган мужиклар Шермуҳаммадбекдан омонлик тилаб, унга мурожаат қилишга мажбур бўладилар. Шермуҳаммадбек уларга қуролларини топшириб, таслим бўлишни, қизил аскарларга бундан буён ёрдам кўрсатмасликни, эгаллаб олинган ерларни бўшатиб беришни, халқдан тортиб олинган мол-мулкни эгаларига қайтариб беришни, шундагина улар афв этилиши мумкинлигини шарт қилиб қўяди. Бу шартлар қабул қилиниб, 400 милтиқ, кўп миқдорда ўқ- дори, халқдан тортиб олинган мол-мулк Шермуҳаммадбек ихтиёрига берилади. Ўлжа марҳаматлик қасосчилар ва Холхўжа йигитларига, мол-мулк эса эгаларига тарқатилади. Кўп ўтмай, Янги Марғилондан қизилларнинг маҳаллий аҳолидан 1200 кишини қамоққа олгани, Чимёндан эса дашноқларнинг аҳолига зулм ўтказаётганлиги тўғрисида хабар келади. Янги марғилонлик Ёдгор Бойжон миллатпарвар бойлардан бўлиб, миллий халқ манфаати йўлида кураш олиб бораётган гуруҳларга моддий ёрдам кўрсатиб келаётган эди. 1200 нафар қамоққа олинган марғилонликларнинг бири ана шу Ёдгор Бойжон эди. Бу хабарни эшитган Шермуҳаммадбек Чимёнга, Нурмуҳаммадбек эса Скобелев томонга лашкар тортиб борадилар. Шермуҳаммадбек 1918 йил 20 апрелда йўл-йўлакай ўзига қўшилган 3 минг йигит билан Чимёнга етиб келади. Гарнизонга уч томондан ҳужум қилади. Бир неча дақиқалик отишувдан сўнг Шермуҳаммадбек душманга таслим бўлишни таклиф этади. Натижада Шермуҳаммадбек 700 дан ортиқ милтиқ, 6 та пулемёт, кўп миқдорда ўқ- дорини ўлжа олади. Хуллас, 1918 йил февралидан то 1920 йил мартигача бутун водийда қаршилик кўрсатиш харакати авж олади ва Шермуҳаммадбек олиб бораётган кураш халқ харакатига айланиб кетади. Шу даврдаги миллий ҳаракат Кичик Эргаш, Катта Эргаш ва, айниқса, Мадаминбек, Шермуҳаммадбекларнинг номлари билан чамбарчас боғлиқ. Шу даврда қаршилик кўрсатиш ҳаракатига Мадаминбек билан бирга Шермуҳаммадбек ҳам катта ҳисса қўшган. Улар душманга қарши бир неча бор биргаликда жанг олиб борганлар. ...1919 йилнинг март ойи. 4 мингдан ортиқ яхши қуролланган қизил аскарлар Балиқчида Мадаминбекнинг қўшинларига қарши ҳужум уюштирадилар. Шиддатли жангларнинг бирида Мадаминбек ва Холхўжа йигитлари қуршовда қолади. Шермуҳаммадбек жангнинг тўртинчи кунида 3000 дан ортиқ йигитлари билан Балиқчига етиб бориб, жангга киришади. Эрталабга қадар кучли кўча жанглари бўлиб, вазият улар фойдасига ўзгаради. Қуршовдан чиққан мадаминбекчилар душманга қарши ҳужумни авж олдириб, қизилларни тўрт томондан қуршаб оладилар. Қаттиқ жангдан сўнг, қочиб улгурган ва ўлганлардан ташқари, 1700 аскар таслим бўлишдан бошқа чора топа олмайди. 700 га яқин бешотар милтиқ, 2 тўп, 2 пулемёт ўлжа олинади. Ўлжага олинган қуроллар Мадаминбек, Холхўжа, Шермуҳаммадбек йигитлари ўртасида тақсимланади. Асирлар Норин ва Қора дарё қўшилиб, Сирдарё бошланган жойга келтирилиб, сўроқ қилинади, керакли маълумотлар олингач, рус миллатига мансуб бўлганлари қўйиб юборилади. Қаршилик кўрсатиш ҳаракатини бўлиб юбориш, бу ҳаракат раҳбарлари ўртасида ихтилоф чиқариш, таслим бўлган ёки советлар билан сулҳ тузган қўрбошиларни бир-бирларига гиж-гижлаш каби «сиёсий» ўйинлар большевикларнинг севимли тактикаси бўлиб келган. Бу жирканч усул Туркистон иши билан шуғулланувчи махсус комиссиянинг Ленин ташаббуси билан ўлкага келиши (1919), РКП(б) Марказий Қўмитаси Туркистон бюросининг ташкил этилиши (1920), Фрунзе қўмондонлигида Туркистон фронти юзага келиши билан айниқса кенг қўллана бошлаган. Шундай сиёсий ўйин ва найранглар таъсирида, Фарғонада ортиқча қон тўкилмаслигини ўйлаб, большевикларнинг ён беришлари, қолаверса, катта ваъдаларига ишонган Мадаминбек 1920 йил мартида советлар томонига ўтган. Шу вақтдан бошлаб 1922 йилнинг охиригача Фарғона водийсида олиб борилган қаршилик кўрсатиш ҳаракатига Шермуҳаммадбек бошчилик қилади. Большевиклар энди ўз нишонларини унга қаратадилар. 1921 йил 11 августда Туркбюро Алиёр қўрбошининг сулҳ ҳақидаги таклифини қабул қилади. Аммо унга Шермуҳаммадбекка қарши жанг қилиш вазифаси қўйилади. Бу шартга Алиёр қўрбоши кўнмайди. Чунки у Шермуҳаммадбек билан бир умрга дўст бўлиб қолиш ҳақида Қуръони Каримни ушлаб онт ичган эди. Шундан сўнг советлар Алиёр қўрбошига Новқатдаги қирғиз Муҳиддин қўрбошига қарши жанг қилишни буюрадилар. Алиёр бу таклифни қабул қилиб, ўз йигитлари билан Муҳиддин қўрбоши ҳузурига бориб, у билан бирлашади ва советларга қарши жанг қила бошлайди. Аммо ҳийла-найранг йўли билан қўлга олинган Алиёр қўрбоши 1921 йил ноябрида ўз йигитлари билан бирга большевиклар томонидан қатл этилади. Шермуҳаммадбек аҳолига қарата тез-тез мурожаат этиб, озодлик йўлида олиб борилаётган курашни қўллаб-қувватлашга, советларнинг ёлғон ва икки юзламачи сиёсатига эса ишонмасликка даъват қилган. Унинг араб имлосида ёзилган бундай мурожаатномалари бутун ўлка бўйлаб тарқатилган. Уларнинг айримлари чекистлар қўлига тушиб, рус тилига таржима қилинган ва ҳарбий қўмондонликка етказиб турилган. Шундай мурожаатномалардан бири ҳозирда Андижон вилояти давлат архивининг уезд-шаҳар инқилобий қўмитаси фондида сақланмоқда. Қуйида уни айнан келтирамиз: Туркистон ўлкаси барча миллатларига! Туркистон ўлкаси Мусулмон қўшинлари бош қўмондони курашчан Шермуҳаммадбек Ғозийнинг ЭЪЛОННОМАСИ Ушбу билан барча миллатларга эълон қиларканман, худога шукрки, кундан-кунга куч-қудратимиз тобора ортиб бормоқда. Менинг барча қўмондонларим деярли ҳар куни Туркистонда яшаётган ва болшавойлардан безор бўлган рус ва мусулмон аҳолиси ўз қуроллари, кийим-кечаклари билан сафимизга қабул қилинаётганликлари ҳақида хабар бермоқдалар. Биз уларни ихтисослиги бўйича лавозимларга қўймоқдамиз ва уларнинг иззат-икромини ҳам жойига қўймоқдамиз. Улар болшавойлар яшаётган жойларда, шаҳарларда ва бошқа жойларда етишмовчилик, ёппасига очарчилик ва тартибсизликлар ҳукм сураётганини билдирмоқдалар. Биз томонимизга ўтган бу кишилар озиқ–овқат билан тўла таъминланмоқда ва улар ўзларининг ҳаёт муҳитидан қониқаётганини билдирмоқдалар. Хорижий маълумотларга қараганда, четдаги давлатлар болшавойлар нима сабабдан туркистонликларга тўла мухторият бермаётгани ҳолда, «Туркистонга аллақачон мухторият берилган», деган ёлғон гаплар айтаётганликларидан ғазабга келаётир. Ҳозирги вақтда бу чет эл давлатларига болшавойлар аблаҳ, ёлғончи эканликларини ҳамда уларнинг касби ҳар қандай вақтда ҳам меҳнаткашларни ва айбсиз камбағал аҳолини талаш ва ўлдиришдан иборат эканлиги маълум бўлиб қолди. Шу туфайли бу барча хорижий давлатлар ўз муҳитидан аблаҳ болшавойларни улоқтириб ташлашга қарор қилдилар ва уларни тугатиш учун катта уруш очдилар. Агарда ҳозирги вақтда болшавойлар туркистонликларга тўла мухторият берсалар, у ҳолда биз, туркистонликлар, ҳеч қандай зарар келтирмаймиз. Агардаки, тўла мухторият бермасалар, у ҳолда биз юрагимиз ва танамизда охирги қонимиз қолгунча ватан учун курашамиз, яккаю ягона тангри таоло, Муҳаммад пайғамбаримизнинг шариати йўлида қурбон бўлишга тайёрмиз. Динимиз, ватанимиз учун бутун қалбимиз ва жисмимизни қурбон бериб, тўла ғалабага эришишни Аллоҳдан тилаймиз ва унга ибодат қиламиз. Мусулмон қўшинлари бош қўмондони Шермуҳаммадбек» 1 . Ушбу ҳужжатдан аёнки, миллий курашчилар ва уларнинг қўмондони Шермуҳаммадбек Туркистонни тўла мухторият ҳолида кўришни орзу қилган. Улар шу йўлда кураш олиб борганлар. Шермуҳаммадбек беҳуда қон тўкилмаслиги учун ўлкага мухторият мақоми берилишини совет раҳбарияти ва ҳарбий қўмондонлигидан талаб қилган. Шундай музокара 1921 йил август ойининг охирларида Марғилон билан Ёзёвон ўртасидаги очиқ майдонда ўтказилган. Унда советлар томонидан 1-армия қўмондони Г.В.Зиновьев, Туркистон Компартияси Марказқўми котиби Назир Тўрақулов, ҳарбий ходимлар Р.И.Березин ва А.А.Слуцкий, миллий курашчилар номидан эса Шермуҳаммадбек, Нурмуҳаммадбек, Алиёр қўрбоши, Юсуф Полвон, Бозорбойбек, Мулла Пўлат, Асқар қўрбошилар қатнашганлар. 25 кишилик советлар билан 7 кишилик миллий курашчилар ўртасидаги музокара 8 соат давом этади. Шермуҳаммадбек сулҳ тузиш учун советлар олдига Туркистон мухториятини тан олиш, мусулмонларга диний эркинлик бериш, қизил 1 Андижон вилояти давлат архиви, уезд-шащар ин=илобий =ымитаси фонди,1-рыйхат, 86-иш, 225-бет . армия қўшинларини Фарғона водийсидан олиб чиқиб кетиш, ҳибсдаги миллий курашчиларни озод қилиш каби ўнта шартни қўяди. Бу талабларни Г.В.Зиновьев истеҳзо билан тинглайди ва уларни амалга ошириш мумкин эмаслигини айтади. Шермуҳаммадбек бунга жавобан: «Биз истиқлол истаймиз», дейди. Зиновьев эса: «Сиз деҳқончилик билан шуғулланинг, сиёсатга аралашманг!» дея жавоб қилади. Шермуҳаммадбек эса: «Сиёсат бизнинг маслагимиз бўлади. Биз ватанни мудофаа қиляпмиз. Чунки биз Амир Темурнинг фарзандларимиз. Улар фақат деҳқончилик қилмаганлар. Масжидларимиз, халқимиз қон йиғлаяпти. Куни кеча болшавойларингиз қилган ваҳшийлик инсонга хос иш эмас, ҳукуматингизга айтинг, инсоф қилсин», дейди. Шундан сўнг Шермуҳаммадбек музокарани ташлаб кетиш учун ҳамроҳларига ишора қилди. Шунда Зиновьев Шермуҳаммадбекни тўхтатиб, яккама-якка суҳбатлашишни таклиф этади. Суҳбат чоғида Зиновьевнинг «Сиз нима хоҳлайсиз?» деган саволига Шермуҳаммадбек: «Биз ўз илтимосимизни айтдик. Ҳуррият истаймиз, истиқлол истаймиз, бизни холи қолдиришингизни истаймиз», деб жавоб қилади. Зиновьев эса: «Ҳуррият учун миллион нафар аскар керак. Сенда шунча куч борми? Сенинг халқинг ичида сен каби фикр қиладиганлари оз. Сенинг истакларингни ҳукуматимиз қабул қилса ҳам, булар сенга эргашмайди», дейди. Шермуҳаммадбек бунга жавобан: «Ёлғон айтаяпсиз, бизнинг халқимиз ичида бундай инсонлар оз эмас, 2 миллион аскар тўплашга ҳам имконимиз бор. Биз Туркистонда 15 миллиондан ортиқроқмиз. Керак бўлса, ҳаммамиз сизга қарши курашга отланамиз», -деб ўз ҳамроҳлари билан музокара жойини тарк этиб, қароргоҳи Карбувага қайтиб кетади. Ўлкадаги совет ҳукумати Шермуҳаммадбекни ўз томонига оғдириб олиш учун миллий арбобларни ҳам унинг ҳузурига элчи қилиб юборган. Туркистон республикаси Марказий Ижроия Қўмитаси раисининг ўринбосари Низомиддин Хўжаев 1921 йил 12 сентябрда сулҳ тузиш мақсади билан Шермуҳаммадбекнинг қароргоҳига келади. Музокарада у Шермуҳаммадбекка қарата: «Ҳозир мен бутун Туркистон ҳукуматини бошқаряпман. Мажбур бўлиб қолганингизда менинг ҳузуримга келаверасиз, бирга бўламиз», дейди. Бу фикрнинг мужмал ва асоссизлигини пайқаб, Шермуҳаммадбек бундай жавоб қилади: «Тошкентдаги рус ҳарбий қўмондонлиги ҳам сизнинг қўл остингиздами? Агар шундай бўлса, сиз уларга Туркистонни тарк этишларини буюринг. Шўро аскарлари Туркистондан кета бошлаган соатдан эътиборан Сизнинг хизматингизга кираман ва сизга бўйсунаман». Табиийки, музокара натижасиз қолади. Айни вақтда Шермуҳаммадбек уруш тарафдори бўлмагани учун беҳуда қон тўкилишининг олди олинишига, осойишталикнинг ўрнатилишига, Фарғона халқи оддий инсоний ҳуқуқларининг тикланишига, айрим большевик раҳбарларнинг ярамаслигига, тажовузкорлигига чек қўйилишига умид боғлаб, Туркистон раҳбарияти билан сулҳ тузиш учун музокара олиб бориш ташаббуси билан чиқади. Советларга қарши тинимсиз кураш олиб бораётган Шермуҳаммадбекнинг бу ташаббуси Фарғона аҳли ҳақли талабининг натижаси эди. Туркистон раҳбарияти Шермуҳаммадбекнинг таклифига мувофиқ Фарғонага келиб, у билан очиқчасига музокаралар олиб боради. «Фарғонадаги вайронагарчилик, уруш етарли эмасми? Сиз нимани талаб этасиз?» деган саволга Шермуҳаммадбек бундай жавоб беради: «Тўғри, биз Фарғонанинг тикланиши ва тинчликнинг қарор топиши тарафдоримиз. Аммо сизларнинг ҳукуматингиз ғоялари Туркистон жумҳурияти учун яроқсиз ва уни маҳаллий аҳоли ҳаётига татбиқ қилиб бўлмайди». «Туркистон жумҳуриятида тинч ҳаёт қарор топиши учун, сизнинг фикрингизча, нималар қилиш керак?» деган саволга эса Шермуҳаммадбек, «Биринчи навбатда, савдога йўл қўйиш, жойдан-жойга кўчиш эркинлиги, мусодара ва реквизицияларни тақиқлаш, шариат асосидаги судни жорий этиш, вақф ерларини эгаларига қайтариб бериш», деб жавоб қилади. Лекин большевиклар бу таклифларни қабул қилмайдилар. Бундай сулҳ тузишга уринишдан олдин ўлкада, хусусан, водийда қандай воқеалар бўлиб ўтган, Шермуҳаммадбек ва унинг жангчилари бошидан не кунлар ўтмаган эди. ...1920 йилнинг ноябрь ойи. Парпибек қўрбоши Қўқонқишлоқда 2000 қизил аскарга қарши жанг олиб борарди. Унга кўмак бериш учун Шермуҳаммадбек минг нафар йигити билан Қўқонқишлоққа келади. Даҳшатли жангларда Парпибек ғалаба қозониб, 2 замбарак, 4 пулемёт ва турли қурол-аслаҳаларни ўлжа олади. Бундан ғазабланган душман катта куч билан Қўқонқишлоқ, Омончўрада Парпибекка қарши шиддатли ҳужумни бошлайди. Унга 8-отлиқ бригада қўмондони Я.А.Мелькумов шахсан раҳбарлик қилади. Шиддатли жангдан сўнг Қўқонқишлоқ билан Омончўра яна советлар қўлига ўтади. Парпибек Бозорқўрғон томонга чекинишга мажбур бўлади. Бу ерда ҳам душман унга кучли зарба беради. Шермуҳаммадбек ва Холхўжа қўшинлари мағлубиятга учрагани сабабли айрим қўрбошилар руҳи тушиб, советлар томонига ўта бошлайди. 1921 йил 31 январда 2 600 аскари билан Акбарали ва Маҳкам ҳожи қўрбошилар шўролар томонига ўтади. 1921 йил бошларида Парпибек қўрбоши ўз қўшини билан Жалолобод ва Сузоқда 2-Туркистон ўқчи дивизияси билан шиддатли жанг олиб боради, аммо у мағлубиятга учрайди. Шермуҳаммадбек Парпибек ўрнини эгаллаган Тўражоннинг йигитлари билан аввал Учқўрғонга, сўнг Норин ирмоғи томон чекинишга мажбур бўлади. Шу жойда мустаҳкам мудофаа ташкил қилиниб, қизил аскарларга қарши ҳужум уюштирилади. Бу жангда 400 рус аскари асир олиниб қуролсизлантиргач, қўйиб юборилади. Шермуҳаммадбек Карбува қароргоҳига қайтиб келгач, Ашовадаги Раҳмонқул қўрбошидан мактуб олади. Унда Тошкентдан Раҳмонқулга қарши катта куч юборилгани айтилиб, шу боис душманни даф этиш учун ёрдам сўралган эди. Шермуҳаммадбек Болта қўрбоши бошлиқ 1400 отлиқ аскарни ёрдам учун Ашовага юборади. 1921 йил январь ойи охирларида шу ерда 6 кун давом этган кучли жангда қизил аскарлар катта талофат кўрадилар. Худди шу вақтда Ўратепада Холбўта йигитлари қизил аскарларнинг қуршовига тушиб қолади. Бундан хабар топган Шермуҳаммадбек Ҳотам қўрбоши бошлиқ 500 суворийни Холбўтага ёрдамга юборади. Қизиллар мағлубиятга учраб, Ўратепадан қувиб чиқарилади. Замондошларнинг хотираларига қараганда, Шермуҳаммадбек беғараз инсон эди. Шу жиҳатдан унинг Бухоро амири Сайид Олимхон билан бўлган муносабатини эслаш жоиз. Шермуҳаммадбек Фарғонадан Бухорога, амир ҳузурига элчи юбориб, ундан қурол-яроғ масаласида ёрдам беришни сўрайди. Аммо амир бу илтимосни жавобсиз қолдиради. Бу ҳам етмаганидек, Афғонистондан Шермуҳаммадбек учун келтирилаётган қурол-яроғ амир одамлари томонидан ўтказилмайди. Сайид Олимхоннинг ўзи Бухорони тарк этиб, ҳозирги Тожикистон ҳудудида советларга қарши уруш олиб бориб, танг аҳволга тушганида Шермуҳаммадбекка хат ёзиб, ундан большевиклар зулмига учраган мусулмонларга ёрдам бериш лозимлигини айтади ва ўзига ҳам ёрдам беришни сўрайди. Бунга жавобан Шермуҳаммадбек 1920 йил ноябрь ойининг охирларида Асқар қўрбоши қўмондонлигида 500 кишидан иборат суворийларни Шарқий Бухорога юборади. Фарғонадан борган бу миллий курашчилар Бойсунда қизил аскарларга қарши жанг қиладилар. Бойсун мудофаасида фарғоналиклардан 70 нафари шаҳид бўлади. Амир Афғонистонга омон-эсон ўтиб кетгач, Асқар қўрбоши Карбувага қайтиб келади. 20-йиллардаги мана шундай воқеалар, халқнинг уруш азобидан қийналганлиги, вайронагарчилик туфайли Шермуҳаммадбекда советлар билан сулҳ тузиш, истиқболсиз курашни тўхтатиш фикри туғилган бўлиши мумкин. Заки Валидий Тўғон АҚШга борганида Давронбек ва Анварбеклар хонадонларида бўлиб, оталари Шермуҳаммадбек ва Нурмуҳаммадбекларнинг большевикларга қарши курашдаги катта хизматларини алоҳида қайд этиб, уларнинг совет мустамлакачилигига қарши изчил кураш олиб боргани, бу йўлдан асло қайтмагани, Шермуҳаммадбек билан сулҳ олиб борган большевиклардан биронтаси ҳам уни бу йўлдан ура олмаганлигини айтган. Саудия Арабистонида истиқомат қилувчи ватандошлари-миздан Аҳмад Тўлқин Шермуҳаммадбек фаолиятидаги ўзи шоҳид бўлган қуйидаги кичик бир воқеани Давронбек билан Анварбекларга айтиб берган: Шермуҳаммадбек билан Нурмуҳаммадбеклар Носирхон Тўранинг ёнига бориб: «Домла, сиз бизга бош бўлинг, диний раҳнамо бўлинг, биз амрингизга итоат қилиб, душманга қарши биргаликда курашайлик», - деб илтимос қилган эканлар. Шунда Носирхон Тўра кўзини ердан узмай, ўтирган ҳолда на ҳа, на йўқ, деб жавоб қилмаган. Бироқ орадан бир қанча вақт ўтгач, Носирхон Тўра бу қилмишидан пушаймон еб, виждонан қийналиб, қўрбошилар таклифига мен бирор нарса дея олмадим, бу менинг хатойим эди, деб иқрор бўлган. Кейинчалик Носирхон Тўра миллий кураш жабҳасига ўзини бағишлаб, шу йўлда қурбон бўлган. 1922 йил апрелида Кофирнихонда Анвар пошо ташаббуси билан қаршилик кўрсатиш ҳаракати қатнашчиларининг йиғилиши ўтказилади. Шу вақтда Фарғона ва Зарафшон водийларидаги қўрбошиларнинг Самарқанд қурултойида мазкур водийларда қизил қўшинга қарши кураш ва Туркистоннинг келажаги билан боғлиқ масалалар кўриб чиқилади. Қурултой 1922 йил 15 апрель куни Туркистон Мустақил Ислом Жумҳуриятини эълон қилади. Ислом лашкарлари бош қўмондони Шермуҳаммадбек жумҳурият бошлиғи этиб сайланади. Муваққат ҳукумат таркибига: Муллажон қори хавфсизлик нозири, Акбаржон эшон шайх ул-ислом, Абдусалом бош котиб, Носиржон молия нозири, Мулла Ҳожи Ниёз эса махсус ишлар нозири сифатида киритилади. Бундан ташқари, ҳукумат қошида 88 кишилик кенгаш ҳам бўлган. Қурултой большевикларга қарши кураш тактикаси ва Туркистоннинг келажагига оид тегишли ҳужжатларни қабул қилган. Демак, совет тарихчиларининг «босмачилар»нинг сиёсий стратегияси бўлмаган, улар Туркистоннинг мустақиллиги ҳақида ўйламаганлар, деган фикрлари ҳақиқатга мутлақо зид. Совет тарихчилари қаршилик кўрсатиш ҳаракати раҳбар-ларини бадном этиш мақсадида улар бошчилик қилган гуруҳлар-нинг тинч халқни талагани ҳамда шу халқнинг ризқ-насибасини қирқиш ҳисобига яшагани ва курашганини айтиб келишган. Бундай раҳбарлар ва гуруҳларнинг бўлганини умуман рад этиш қийин. Аммо Шермуҳаммадбек ва унинг қўли остидаги қўрбошилар 1921 йил баҳорида оғир иқтисодий аҳволга тушиб қолганларида фарғоналик бир неча бойлар унга 150-200 фоиз қўшимча қарз беришни таклиф этишган. Шермуҳаммадбек қаршилик кўрсатиш ҳаракати якун топиб, ўз ватанини ташлаб кетишга мажбур бўлган ва маълум вақт Адана шаҳрида яшаган. Шунда у ўтмиш воқеаларини эслаб, Давронбек ва Анварбек акаларга Андижон қўрбошиларидан кўп марта ёрдам олганини катта миннатдорчилик билан айтган. «Энг кўп мақтаганлари, - деган эди Анварбек ака биз билан суҳбатда, - Парпибек қўрбоши, Маҳкам ҳожи эди. Оталаримиз андижонлик саховатли одамлар ҳақида сўз юритиб, мен ҳақиқатан Андижон халқидан миннатдорман, қачон аскарларимиз билан оч-наҳор, толиқиб борганимизда Андижонда бизга, йигитларимизга овқат, отларга ем, устиларига чопон қилиб беришган...» Шермуҳаммадбек Афғонистонга ўтиб, Кобулда яшай бошлайди. 1924 йили Андижондан Кобулга бориб қолган Зулфинисо исмли қизга уйланади. Улардан Давронбек, Жаҳонгир, Саодатхон ва Хосиятхонлар дунёга келади. Тўнғич ўғли Давронбек ҳозир Нью-Йоркда, Саодатхон Туркиянинг Адана шаҳрида истиқомат қилишмоқда. Жаҳонгир билан Хосиятхон Шермуҳаммадбек Кобулдалик вақтидаёқ вафот этишган. Давронбекнинг онаси Зулфинисо 1972 йили Аданада оламдан ўтган. Шермуҳаммадбек Кобулда яшаганида ҳам Англия ҳукуматидан ёрдам олиб, Туркистонни озод қилиш орзусидан воз кечмади. Шу мақсадда у Нишопур, Бомбайгача бориб, рожалар билан музокаралар олиб борди. Бирон натижа чиқмагач, Помирдаги қирғиз ва бошқа халқларни советларга қарши курашга ундамоқчи бўлди. Унинг Помирга қилган сафари ҳам натижа бермагач, яна Кобулга қайтади. Омонуллахон, сўнгра Нодирхон подшолик қилган даврда Афғонистон советлар билан алоқани узмаслик сиёсатини олиб борарди. Шунинг учун ҳам Омонуллахон ва Нодирхон Шермуҳаммадбекка ер ва 1 минг афғон сўми миқдорида ойлик бериб турган бўлса ҳам, унинг большевикларга қарши олиб бормоқчи бўлган курашини қўллаб- қувватламади. 1951 йили Афғонистондаги туркистонлик муҳожирлар Туркиядан бошпана топадилар. 1955 йили Шермуҳаммадбек ўз оиласи билан Туркияга келади ва умрининг охиригача Адана шаҳрида яшайди. 1970 йил 10 мартда Шермуҳаммадбек оламдан ўтади. Унинг дафн маросими жуда катта ҳурмат ва эҳтиром билан ўтказилади. Совет тарихчиларининг асарларида Мадаминбек Кўршерматни советлар томонига оғдириш учун сулҳга борганида, Кўршермат уни қатл эттирган, деган фикр ўтказилиб келди. Марк Поликовскийнинг «Конец Мадаминбека» («Мадаминбекнинг маҳв этилиши») тарихий очеркида, Али Ҳамроев режиссёрлик қилган, тарих фанлари доктори, профессор М.Ғ.Ваҳобов маслаҳатчи бўлган «Фавқулодда комиссар» фильмида ҳам Мадаминбекнинг гўё Шермуҳаммадбек қўлида қатл этилганлиги тасвирланган. Бундай фикр, афсуски, мустақилликка эришилган ҳозирги кунларда ҳам давом этиб келмоқда. Айни шундай фикрларга Шермуҳаммадбекнинг ўзи 60-йилларда «Америка овози» радиоси орқали жавоб бериб, «Мадаминбекнинг ўлимига мен айбдор эмасман. Уни низо чиқариш мақсадида ўша пайтдаги армия қўмондони Зиновьев оттириб, дарёга ташлаб юборган», деб айтган эди. Турк тарихчи олими Али Бодомчи ўзининг 1917-1934 йиллардаги Туркистондаги қаршилик кўрсатиш ҳаракати ва Анвар пошо ҳақидаги «Қўрбошилар» китобининг 2-жилдида (Истанбул, 1975) Мадаминбекни Сойиб қори ва Лутфулла Маҳдум ўлдириб, Бухорога қочиб кетганликлари, буни уларнинг ўзлари ҳам эътироф этганликларини ёзган. У Мадаминбекнинг ҳалок бўлиш тарихини ўрганиб, уни большевикларнинг ўзлари ўлдиртириб юборганлар, деган хулосага келган. Давронбек ва Анварбек акалар билан бўлган ўша суҳбатимизда улар бизга Мадаминбек Шермуҳаммадбекнинг ёшликдаги дўсти, большевикларга қарши курашиш учун бирга қасам ичган 7 йигитнинг бири Мадаминбек, иккинчиси Шермуҳаммадбек бўлгани, Шермуҳаммадбекнинг қуролдош дўсти хотирасига ҳурмат сифатида набирасига унинг исмини қўйгани, Нурмуҳаммадбекнинг эса Мадаминбекнинг холаваччасига уйлангани, шу боис у Мадаминбек ўлимидан беҳад изтиробга тушгани, ҳар доим Афғонистонда ҳам, Покистонда ҳам, Туркияда ҳам Мадаминбекни миллий қаҳрамон деб эъзозлаб келганини сўзлаб беришди. Ушбу мақолада тарихимизнинг ҳали тўла ёритилмаган саҳифаларини ёритишга, большевизмга қаршилик кўрсатиш ҳаракатида фаол иштирок этган, Ватан ва миллатнинг озод бўлишини орзу қилган, тенгсиз курашда шароит тақозоси билан баъзан хато ҳам қилган кишиларнинг кураши ва тақдири ҳақида турли манбалар ва ҳозирда барҳаёт гувоҳларнинг хотираларига таянган ҳолда фикр юритишга ҳаракат қилинди. * * * Ўтган асрнинг 20 – 30-йилларида Ватан ва миллат озодлиги йўлида фаолият олиб борган ватандошларимиз турли-туман дунёқараш, маслак ва мақсадга эга бўлишларига қарамай, эл-юртларининг бошқалар томонидан идора этилмаслигини, халқнинг миллий ва инсоний ҳақ-ҳуқуқлари топталмаслигини астойдил истадилар. Шу йўлда қурол билан ҳаракат қилиб, шу йўлда жон бердилар. Улар совет мустабид тузумининг Ўрта Осиё халқларини кейинчалик ҳам қуллик ва мутелик шароитида ушлаб туришини яхши билдилар. Бинобарин, бу ҳаракатга жалб этилган тоза виждонли ва эрксевар кишилар Ватан ва миллатнинг озод келажаги йўлида жонфидо қилдилар. Шунинг ўзи ҳам бизга улар номини ҳурмат билан тилга олиш имконини беради. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1.   Каримов И. Миллий мафкура - мамлакат келажаги пойдевори. “Халқ сўзи” газетаси, 7 апрель, 2000 йил. 2.   Каримов И. “Тарихий хотирасиз келажак йўқ”, Т.”Шарқ”, 1998. 3. Каримов И. “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз” “Ишонч” газетаси, 25 январь 2000 йил. 4. Ўзбекистон   тарихи (қисқача маълумотнома) Т.     ”Шарқ”, 2000. 5. Ўзбекистон   тарихи (1-қисм), Т.”Университет”, 1997. 6.   Ўзбекистон тарихи (талабалар учун қисқача Маърузалар матни), Т., “Университет”, 1999. 7. А.Мухаммаджонов «Узбекистон тарихи» Т. «Укитувчи» 1994й. 8. А. C аъдуллаев тахрири остида. «Узбекистон тарихи» Уни – т. 1977 й 9. «Темур тузиклари» Т.Г.Гуломов номидаги нашриёт 1991й. 10.   Www.ziyonet.uz   11.   Www.pedagog.uz

Похожие

Жадидчиларнинг қаршилик кўрсатиш ҳаракати
Бухоро амирлигида истиклол учун курашлар
Қатағон қилинган мулкдорлар фожеаси
Жадидчилик
БХСР даври ўзбек муҳожирлиги