Бухоро амирлигида истиклол учун курашлар - История - Рефераты

Бухоро амирлигида истиклол учун курашлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

www.arxiv.uz Бухоро амирлигида истиклол учун курашлар XX аср бошларида Бухоро амирлигида ҳам ниҳоятда азоб-уқубатли шароит юзага келиб сиёсий курашлар кескинлашди. Бунга чор ҳукуматининг ағдарилиши, буржуафевраль демократик республикасини ўрнатилиши, сўнгра совет ҳокимиятини пайдо бўлиши ўз таъсирини кўрсатди. Бухоро амирлиги Россиядаги мазкур воқеалардан фойдаланиб, ўз мустақиллигини тиклаш ҳаракатига тушди. Аммо ички ва ташқи кучлар бу мақсадни амалга оширишга йўл бермади. Маълумки, амирликнинг ҳукмдори Саид Олимхон ҳамон Ўрта асрга мос руҳдаги сиёсатни давом эттириб ёшини яшаб ва ошини ошаб бўлган эски давлат тизими ва бошқарувидан воз кечмади. Аксинча у замон талаби ва тараққибтига хавоб бера олмай сиёсатга чирмашиб олди. Тўғри, у айрим ўзгаришларни ҳаётга тадбиқ этишга ҳаракат қилди. Бироқ улар «хўжа кўрсин» учун қилинган чоралар эди, холос. Умуман айттанда мамлакатда туб ўзгаришлар содир бўлмай, саводсизлик, ночорлик ва қолоқлик ҳукм сурди. Мана шундай ачинарли ҳолатга монанд равишда давлатнинг устуни — қўшин ҳарбий маҳорат ва техника жиҳатдан анча орқада қолиб кетди. Унинг сони бор, лекин сифати йўқ эди. Амирлик учун айниқса «Ёш бухоролик»лар номида юзага келган жадидларнинг ҳаракати катта хавф туғдирди. Улар зиелилар, савдосаноат аҳли ва жамиятнинг бошқа илғор вакилларидан ташкил топди. Улар хон ҳокимиятини ағдариш, конституция асосида республикани ўрнатиш ва тараққиётни таъминлашни мақсад қилиб қўйдилар. «Ёш бухоролик»ларнинг партияси 1917 йил охирларида тўзилди. Бу ерда шуни айтиш лозимки, уларнинг фаолияти ҳали чуқур оммалашмай, мустаҳкам таянчга эга эмас эди. Бунинг устига устак Саид Олимхон уларни қаттиқ назорат ва таъқиб остига олиб қўлга тушганларни калтаклади ва зиндонга ташлади. Большевиклар «Ёш бухоролик»ларнинг ожиз томонларидан фойдаланиб уларни ўз тарафига оғдиришга ва улар орқали хонликни эгаллашга қаратилган сиёсатни юргизди. Улар большевикларнинг мазлум халқларга мустақиллик, озодлик ва

www.arxiv.uz эркинлик берилиши ҳақидаги ваъдаларига ишониб Туркистон халқ комиссарлари советининг раиси Ф. И. Колесовға ҳарбий ёрдам сўраб мурожаат қилдилар. Бу сўровсиз ҳам хонликни босиб олиш ниятида юрган большевиклар Ф. И. Колесов бошчилигида 500 кишилик қўшинни Бухорога жўнатди. Унинг ҳарбий юришида Файзулла Хўжаёв бошлиқ бир гуруҳ жадидлар фаол қатнашдилар. «Колесовнинг Бухорога юриши тўғрисида, — деб ёзади Ф. Хўжаёв, — бизлар беш кун бурун билдик. Колесов Ашхабоддан Тошкентга ўтиб борган вақтда бизнинг вакиллар ҳайъатини қабул қилди. Бу ҳайъат ичида мен ҳам бор эдим. Бизга ҳужум учун тайёрланиб туришни айтишди. Бизнинг ваъда қилинган қурол тўғрисида берган саволимизга қарши гарчи кўп бўлмаса ҳам ўзи билан бирга олиб келишини билдириб жавоб берди. Марказий қўмита мана шу қаноатланарли бўлмаган сўзларга ва бошқа ноқулай ҳолларга қарамасдан воқеаларда фаол суръатда иштирок қилишга қарор қилди. Шунга кўнмасдан бошқа бир йўл ҳам қолмаган эди. Бухорода ва Каркида кечаси билан ҳужум қилиш ва умуман планни бажариш тўғрисида албатта ҳеч бир нарса уйлаш мумкин эмас эди. Марказий қўмита нима ишлашга мумкин бўлса, шуларнинг ҳаммасини ишлади». 1 Бинобарин Файзулла Хўжаёв Колесовдан ҳарбий қуролни ололмаганидан ва бошқа «ноқулай ҳолатлардан» норози бўлиб ёзган. Афтидан Колесов халқни қуроллантиришдан хавфсираб, фақат ўзининг кучи билан ҳокимиятни босиб олишни ўйлаган. Бу масалада ҳам большевикларнинг найранги кўриниб турибди. «Ёш бухоролик»лар ҳарбий ҳужумда қатнашиш ва уни бошқариш учун инқилобий комитет тўзилди. Унинг таркибида Файзулла Хўжаёв (раис), Фитрат, Ота Хўжаёв, Бурхонов, Оғдоров, Пўлатов, Фазлилдин Махсум киритилди. 1920 йил 1 мартда Колесов қўшин билан Когон (янги Бухоро)га етиб келди. Бу ерда Колесов билан «Ёш бухоролик»ларнинг бошлиқлари ўртасида маслаҳат мажлиси ўтказилди. Унда қуйидаги масалалар бўйича фикрмулоҳазалар баён этилди: 1. «Ёш бухоролик»ларнинг амир Саид Олимхонга юборадиган талабларини белгилаш.

www.arxiv.uz 2 .Амирнинг номига жўнатиладиган мурожаатноманинг мазмунини муҳокама этиш. 3. Бухоро қилинадиган ҳарбий юришнинг режасини тузиш. Мажлиснинг биринчи масала бўйича қарорида «Ёш бухоролик»ларнинг амир томонидан амалга оширилиши лозим бўлган ислоҳотларни бирмабир кўрсатиш уқдириб ўтилди. Иккинчи масала бўйича эса хон ислоҳотларга розилик билдирса, у вақтда тахтда қолдириш ҳақида қарор қабул қилинади. Шу шарт биланки, хон «Ёш бухоролик»ларнинг вакилларидан иборат бир бўлим ташкил этиб, уларнинг қатнашувида ислоҳотларни ҳаётга тадбиқ этади». 1 Демак Саид Олимхон амадда ҳокимиятни «Ёш бухоролгаоларнинг вакилларини қатнашувида бошқаришни зиммасига олиши керак эди. Амирга юборилган талабноманинг мазмуни қуйидагича бўлган эди: «Биринчи: Бухоро амирлиги, шунинг баробариндаСизга еш бухороликларнинг талабларини юборамиз ва шу талабларни ҳеч бир кечиктирмасдан ва ўзгартирмасдан 24 соат ичида қабул қилишни сўраймиз. Иккинчи: Ёнингизда бўлган ҳукумат тарқатилиб, унинг ўрнига еш бухороликлардан ижроия қўмитаси белгилансин ва бутун ҳокимият еш бухороликлар ижроия қўмитасининг қулида бўлур. Янгидан ташкил қилинадурғон ҳукумат мазкур ижроия қўмитаси томонидан сизнинг розилигингиз ва маслаҳатингиз билан белгиланур. Учинчи: Агар қон тукишни хоҳламасангиз, албатта мана шу талабларни қабул қиласиз. Агар қабул қилмас экансиз, у вақтда тўкилган қон учун сиз жавобгар бўлурсиз. Бу ҳолда бутун ва ҳар хил ҳаракат бизнинг қарамогимиз билан бўлғусидир. Сизнинг жавобларингиз бизнинг талабларимизга мувофиқ бўлиши лозимдир. Агар сизнинг қандай бўлса ҳам жавобингиз бизнинг талабларимизга қарши бўладирган бўлса, бизлар ўзимизнинг талабларимиз қабул қилинмаган деб ҳисоб қилгусимиз. Туркистон халқ комиссарлар шўросининг раиси Фёдор Колесов.

www.arxiv.uz Ёш бухороликлар Марказий ижроия қўмитасининг раиси Файзулла Хўжаев Мазкур сатрлардан кўриниб турибдики, Саид Олимхон кўрсатилган талабларга розилик биддирганда большевикларнинг қўл остидаги итоаткор хизматкор бўлиб, ўз мустақиллигини йўқотган бўларди. Шу боис Саид Олимхон талабни бажаришдан бош тортди. Шунинг учун Бухоро шаҳрига ҳарбий юришга қарор қилинди. «Биринчи тўқнашиш, — дейди Файзулла Хўжаёв, — Бухоро деворларидан бир чақирим узоқликда Фатҳободда будди. Амирнинг аскарлари, айниқса отлиқ аскарлари урушни кўпда тиламаган бўлса керак. Бир неча ярадор ва ўликларни қолдириб тезлик билан орқага қайтдилар. Лекин унинг қамрови бутун қуроллари пичоқ, болта ва калтакдан иборат бўлган эски мутаассиблар, мурид ва муллалар жуда зўр бериб уришдилар. Шулар ичидан биттасининг қўлига калтак тўтиб, оғзига пичоқ тишлаб тўғридан тўғри бизнинг пулеметчиларимизга қараб келиб, уларнинг устига ташланганини ўз кўзим билан кўрдим». 1 Бу икки томон ўртасидаги жангнинг жонли гувоҳининг маълумоти шу ҳақда далолат берадики, болта, пичоқ ва олдий нарсалар билан қуролланган халқ оломони мустақиллик учун қаҳрамонона жанг қилган. Натижада Колесов шаҳарга ҳужум қилишга журъат эта олмай оғир аҳволга тушиб қолди. Бу тўғрида Файзулла Хўжаёв шундай дейди: «Ўзимизни кичкина кучимиз билан шаҳарга ҳужум қила олмаслигимиз, агар ҳужум қиладирган бўлсак, бизни унда амирнинг бутун аскари ва муллаларнинг иғвоси билан кўтарилган бир неча ўн минг халқ қарши олиши ҳаммамиз учун маълум эди. Бундай аҳвол ва шароит ичида ҳужум қилиш ҳам жуда оғир ва қўрқинчли эди... Амир аскарларига қараганда биз (қизил армия)да бўлган бирдан бир ортиқлик, бизда оврупо усулидаги замбаракларнинг бўлиши эди. Бизлар мана шу ортиқлиқдан фойдаланишга ва эски Бухорога шу забараклардан ўқ ота бошлашга, шунинг учун амирнинг ҳужумини тўхтатишга, шаҳарда ҳаяжон кўтариб, халққа таъсир қилишга

www.arxiv.uz қарор қилдик. Замбараклардан ўқ отиш бошланди ва бир ярим кунларча давом қилди. Лекин ҳеч бир натижа бермади. Кейин бизнинг отган тўпларимиздан ҳеч бириси шаҳарга бориб тушмаганлиги маълум будди». 2 Ушбу сатрларда ҳам истиқлол учун кураш умумхалқ ҳаракатига айланганлиги ўз ифодасини топган. Уларда ўн минглаб кишиларни курашга чиқиши алоҳида уқдириб ўтилган. Пировардида қизил армия чекинишга мажбур бўлди. Ватан ҳимоячилари ғалабани шодуҳуррамлик билан нишонладилар. Саид Олимхон қўлга туширилган «Ёш бухоролик»лар ва уларга ҳайриҳоҳлик билдирган кишиларни қаттиқ жазолади. Хусусан Ҳамид Хўжа, Мирзашоҳ, Қори Ғулом, Фатхулла Хўжаёв, Ғулом Хўжа, Зубайдулла, Абдураҳмон (Мулла Икромнинг ўғли), Абдувакил Махсум, Мирза Шариф, Қори Мустақим, Маҳди Шамсиев, Қори Аҳмад, Абдулла Бахшуллахонов, Исмоил Хўжа, Мирза Раҳматулла, Сирожилдин (Айнийнинг укаси), Низом (бутун оиласи билан 13 киши), Мирза Исломқул (Шаҳрисабз), Жўрақул (Карки), Мирза Сачоқ (Карки), Фаттоҳжон (Карки), Мирхон (Карки), Хўжа Абдусаттор, Бурхонжон (Фазлилдин Махсумнинг укаси), жами 24 киши ўлдирилди. 1 Шуниси диққатга сазоворки жадидчилик ҳаракати амир Саид Олимхоннинг мансабдорларининг илғор вакилларини ҳам бағрига тортган эди. Улардан ҳам бир нечтаси ҳалок қилинди. Масалан Мирза Мустафо, Насруллабек (бутун оиласи билан 17 киши) Мирза Аҳмадбек (ўғли билан), Ҳожи Закария Азимов, Мирза Саҳбо, Хожи Додҳоҳ, Исломқул Тўқсабо, Қози Абдусатгор ва Қози Саиджон шулар жумласидандир. 2 Ҳаммаси бўлиб Саид Олимхон томонидан қатл этилганлар 3000 кишига борган. Натижада «Ёш бухоролик»лар жуда катта талафотга учраб, партияси бўзилиб кетди. Улардан 150—200 киши Тошкент ва Самарқандга қочишга муваффақ бўлди. Бу ерларда уларни уюшмалари юзага келиб, молдий жиҳатдан жуда оғир аҳволга тушиб қолдилар. Файзулла Хўжаёвнинг сўзи билан айтганда Лесов мағлубиятидан, яъни «Март воқеаларидан кейин еш бухороликларнинг кучлари тамоман тарқалган» 3 эди. Маълум вақт ўтиши билан «Ёш бухоролик»лар ўзларини анча ўнглаб, 1918 йил апрелда

www.arxiv.uz Тошкентда Бухоро коммунистик партиясини туздилар. Бу партияга Мухтор Саиджонов, Еқубзода, Азимжон Еқубов, Хусаинов, Аминов ва Акчуринлар кирдилар. Азимжон Ёқубов раис этиб сайланди. Бу вақтда Файзулла Хўжаёв Москвада яшамоқда эди. 1919 йил декабрда Бухоро коммунистик партиясининг марказий комитети РКП(б) билан ҳамкорлипши тасдиқлаб партия дастўрини қабул қилди. Хон ҳокимиятини ағдариш ва Бухоро совет халқ республикасини тузиш мақсад қилиб қўйилди. 1920 йил январ ойида еш бухоролик инқилобчилар партияси ва унинг «Туркистон Марказий бюроси» юзага келди. Бу партияни Файзулла Хўжаёв, Қори Йўлдош, Пулатов, Усмон Хўжаёв, Мукаммил Бурхонов, Муминжон Аминов ва Изатулла Аминовлар тузган эдилар. «Ёш бухоролик»ларнинг коммунистлари «Қутулиш», инқилобчилари эса «Учқун» газеталарини нашр этдилар. Большевиклар «Ёш бухоролик»ларнинг инқилобчи партиясига шубҳа билан қаради. Чунки улар коммунистик партияга аъзо бўлмай дастўрини қабул қилмаганлар. Шу муносабат билан Турк комиссияси Бухоро коммунистларининг ва «Ёш бухоролик»лар партиясининг фаолиятини ҳар томонлама ўрганиб чиқиб, 1920 йил 3 августдаги мажлисида қуйидаги хулосага келди: «Ёш бухоролик»ларнинг инқилобий ташкилоти коммунистлар программасига қарамақарши қилиб қуйилган ўзининг мавжуд программасида ифодаланган расмий қиефаси бўлганлиги сабабли бу ташкилотни РКП(б) қўллабқувватламайди, лекин унинг, биз ўзимизни коммунистик платформада турган ташкилот деб ҳисоблаймиз ва Бухорода инқилоб бўлган куннинг эртасигаеқ расмий равишда коммунистик партия сафига киришга сўз берамиз, деган баёнотини эътиборга олиб, марказий комитет комиссияси «Ёш бухоролик»лар революцион ташкилотининг Бухоро коммунистлари билан блок тузишини ва келгусида «Ёш бухоролик»лар революцион ташкилотининг Бухоро коммунистлари билан қўшилишни таъминлайдиган шартшароит тайёрлаши шарти билан «Ёш бухоролик»ларнинг революцион ташкилотига мадад бериб туришни маъқул ҳисоблайди». 1

www.arxiv.uz Ушбу ҳужжат шу ҳақда гувоҳлик берадики, Файзулла Хўжаёв ва бошқа унинг тарафдорлари томонидан тузилган инқилобий ташкилот коммунистик партиянинг программасини тан олмай ўзларини мустақил дастури ва сиёсатига эга бўлганлар. Улар шуни яхши англаганларки коммунистик программа бўйича иш юритиш халқнинг нафрати ва норозилигини уйғотади. Бу айниқса Колесовнинг ҳарбий юришидан кейин яққол кўзга ташланди. Аслида Файзулла Хўжаёв бошчилигида иш юргизаётган жадидлар шариатта риоя қилиб ва республикани ташкил этиб, мамлакатни капиталистик йўлдан ривожлантиришни мақсад қилиб қўйганлар. Шунинг учун ҳам большевиклар уларнинг ғоясини коммунистик партия программасига зидлигини бекорга кўрсатмаган эдилар. Улар фақат ўзларининг манфаатларини кўзлаб келажақда «Ёш бухоролик»ларни коммунистик партиясига киришлари шарти билан ҳарбий ёрдам беришга рози бўлдилар. «Ёш бухоролик»ларни бундай шартга кўнмаслигини ҳеч иложи йўқ эди. Чунки уларнинг мавқеи Колесовнинг мағлубиятидан кейин анча сусайиб руҳий ва молдий жиҳатдан катта талафот кўрган эдилар. Бундан ташқари Колесов Файзулла Хўжаёвнинг сўровига биноан Бухорога қарши уруш очган эди. Шунинг учун Файзулла Хўжаёвни унинг мағлубиятига бош айбдор деб қораладилар. Демак, уни большевиклар олдида «тили қисиқ» жойи бўлган. Булардан қатьи назар Файзулла Хўжаёв учун ўша вақтдаги шароит тақозосига кўра фақат большевиклардангина катта ёрдам олиши мумкин эди. Шу боис уларни сиртмоғига мажбуран тушиб қолди. Шундай қилиб большевиклар коммунистик партиясига кирган ва кирмаган «Ёш бухоролик»ларни бағрига тортиб, хонликка қарши курашнинг раҳбарлигини қўлга киритди. Улар М. В. Фрунзе, Бухоро коммунистлар партиясининг раиси Н. Хусаинов, «Ёш бухоролик инқилобчи»лар марказий бюросининг раиси Файзулла Хўжаёв, шарқда интернационал пропаганда советининг раиси Геллер ва Туркистон компартиясининг вакили Н. Турақуловдан иборат ҳарбий революцион бюрони туздилар. Бу бюро аъзолари 1920 йилнинг 24 июнь — 25 август мобайнида хонликка қарши ҳарбий юришнинг тактика ва стратегиясини

www.arxiv.uz ишлаб чиқиб, қўшинни ҳар жиҳатдан мустаҳкамлади. Ҳатто унга самолетларни жалб қилиш режалаштирилди. Ҳарбий юришни бевосита бошқариш ва самарадорлигини таъминлаш учун В. В. Куйбишев, Файзулла Хўжаёв, Н. Хусаиновлардан иборат партия маркази тўзилди. Улар 1920 йил 23 августда Қозонга келиб ўрнашдилар. 1 Айрим маълумотларга кўра бу вақтда Бухоро шаҳрида Саид Олимхон 8525пиёда ва 7550 отлиқ аскар, 23 тўп ва 16 пулеметни ўрнаштирган эди.' Аммо хон аскарлари бирмунча яхши қуролланган бўлсаларда, ўзлари ҳам, бошлиқлари ҳам ҳарбий билим ва маҳорат жиҳатдан анча орқада қолиб кетганлар. Қизил армия сафида эса 5000 пиёда, 2000 отлиқ солдатлар бўлиб 46 та оғир ва енгил тўплар билан, 229 та пулемет, 10 бронеавтомобиль, 5 бронепоезд ва 12 самолет билан қуроллантирилган эди. 2 «М. В. Фрунзе тузган Бухоро операция плани тўсатдан ва шиддатли зарба беришни назарда тутган эди. Операцияда қатнашувчи қўшинлар 5 группага бўлиб қўйилди: Янги Бухоро (Когон) группаси 29 август тонг отарда шиддатли зарба билан ҳужум бошлаб, эски Бухорони эгаллаши, амир ва унинг ҳукуматини қўлга тушириши керак эди; Чоржўй группаси 28 августда эски Чоржўйни эгаллаб, революцион комитет тузиши, революцион комитет эса революция бошланганлиги ва революцион ҳокимият барпо этилганлиги тўғрисида манифест эълон қилиши лозим эди. Қарши группасидаги қўшинлар амирликнинг иккинчи пойтахти Қаршини эгаллаши лозим эди. Китоб, Шаҳрисабз, Ғузорга ҳужум қилиб бекларнинг йигитларидан иборат отрядларни тор-мор этиш ва шарқий Бухорога ўтадиган йўлларнинг ҳаммасини эгаллаб олиш Самарқанд группасига юкланган эди. Каттақўргон группасидаги қўшинлар Хатирчи, Зиевуддин, Кармана шаҳарларини эгаллашлари лозим эди». 3 Демак, босқинчиларнинг ҳарбий режаси жуда пухта тўзилиб қўшинларнинг фаолияти аниқ белгиланган. Бундай яхши тайёргарлик ўзини самарасини берди. 1920 йил август ойининг охирларида қизил армия Чоржўй, Нарозим, Бирдалик, Қарши, Китоб, Шаҳрисабз, Чироқчи, Яккабоғ,

www.arxiv.uz Хатирчи, Кармана ва бошқа жойларни босиб олди. Жангларда қатгиқ қаршилик кўрсатган ватан ҳимоячиларидан кўп кишилар ҳалок бўлдилар. Шахсан М. В. Фрунзе бошчилигида Бухоро шаҳрига ҳужум бошланди. Бу воқеада бевосита қатнашган Г. Омелюстнй деган кимса шундай ёзади: «Роса соат тўртда, белгиланган дақиқанинг худди ўзида гумбурлаб тўп отилди ва эрта саҳарда дала тўпидан отилган биринчи ўқнинг садоси ҳавода янгради. Бухоро революцияси ўзининг етиб келганлигидан дарак берди. Чинқириб ҳавони ёриб ўтган тўп уқи шаҳар устидан учиб бориб, амир сарбозлари жойлашган ҳовлининг пахса деворига бориб урилди. Кейин шаҳарнинг шимолий чеккасида тош йўлнинг иккала томонида пулеметлар тириллаши бошланди, милтиқларнинг тарсиллаган овозлари эшитилди. Шу ондаёқ қизил отрядлар «ҳуқуқсизлик ва еввойи ўзбошимчалик» режимига штурм қилиш учун йўлга тушдилар. Ҳужум қўққисдан бошланди. Амирнинг ёлланган солдатлари зарбага бардош беролмадилар, отараваларини ташлаб, қурол ва уқларни йўқотиб, шошганларича эски Бухорога тартибсиз чекина бошладилар, фақат баъзи жойлардагина салпал қаршилик кўрсатардилар холос. Бир неча тўп, ағдарилиб ётган замбарак яшиклари, ташлаб кетилган аравалар, милтиқлар, ўқлар бизнинг биринчи ўлжаларимиз бўлди. Янги Бухоро (Когон) билан эски Бухоро ўртасида 12 километрли масофа тез босиб утилди. Туш пайтида бизнинг қисмларимиз эски Бухорога туташган қишлоқларда жанг қилмоқда эди. Олдинда амир пойтахтининг деворлари теваракатрофдаги бинолардан баланд бўлиб кўринмоқда эди... Бу деворларни олиш қийин бўлди». 1 Демак қизил армия урушни Когонда туриб бошлаган. Сўнгра Бухоро шаҳрига бориладиган 12 километрлик масофадаги йўлда жанг қилиниб қишлоқлар эгалланган. Бу ерларда истиқомат қилаётган деҳқонлар қаттиқ қаршилик кўрсатганлар. «Шаҳар деворларининг, — деб сўзини давом этгирди ўша кимса, — ёнида қизғин жанг бошланди. Жуда катта жанг бўлди. Қабристон бир неча марта қўдцанқўлга ўтди. Қизил аскарлар бир неча марта

www.arxiv.uz дарвоза олдига бордилар, лекин дул каби еғиб турган ўқлар, тошлар уларни катта талафотлар бериб, орқага қайтишга мажбур қилди. Улар деворга бир неча марта штурм қилиб бордилар. Лекин мувафаққият қозонмадилар. Шаҳар дарвозалари бир неча марта очилди, муллалар ва амалдорларнинг ташвиқоти билан жазаваси тутган ва улар бошлаб келаётган дарғазаб оломон «Оллоҳ, Оллоҳ» деб бақириб бизнинг тухтовсиз отилиб турган пулеметларимиз томон келабердилар. Уларга деворлардан отилиб турган ўқлар мадад бериб турди. Аммо улар пулеметларимиз олдига етиб келиб қул билан жанг қилишга киришиб кетдилар». 1 Кўриниб турибдики, Арк майдонида душманлар билан ватан ҳимоячилари ўртасида шиддатли жанглар бўлиб, хон қўшинлари ва халқ биргаликда истиқлол учун қаҳрамонона курашганлар. Олдий халқ вакиллари шу даражада жасорат кўрсатганки, пулеметларга ўзларини отганлар ҳамда қўл жангида мардонавор қатнашганлар. Ҳатто ватан ҳимоячиларини қўли баланд келган. Қизил армиянинг «сўл колоннаси икки маротаба Қоракўл дарвозасидан эски шаҳарга кириб борди, лекин амирнинг сон жиҳатдан жуда кўп кучларига дуч келиб, шаҳарнинг тор кучаларида ирғитилаётган гранаталарга учраб, катта талафотлар бериб чекинишга мажбур бўлди. Кечаси ҳам кундўзи ҳам жанглар бир дақиқа бўлсада тўхтамай давом этди. Отилган тўпларнинг шуъласи пулеметларнинг тириллаши, қичқириқлар, мана шуларнинг ҳаммаси аралашиб, туннинг даҳшатли манзарасини ташкил этмоқда эди. (Қизил армия) жангчиларининг сафлари анча сийраклашиб қолди. Кўпгина ўртоқлар ўзларининг қонлари ва ўлимлари билан революцияга содиқликларини исботладилар». 2 Шу тариқа қаттиқ жанглар жараёнида душман аскарлари катта талафот кўриб, сон жиҳатдан анча озайиб қолган эдилар. Бироқ шаҳар мудофаасига билимдонлик билан бошчилик қиладиган кимса йўқлиги орқасидан ватан ҳимоячиларининг дастлабки устунли 1 ги узоққа чўзилмади. Айниқса Саид Олимхоннинг шаҳардан чиқиб кетипш катта зиён келтирди. «Замбараклардан, — дейди у, — уққа тутиш кучаяётгани, қурбонлар сони

www.arxiv.uz ортаётганлигини кўриб, бундан кейинги вайронагарчилик ва одамлар ҳалок бўлишининг олдини олиш мақсадида пойтахтни тарк этишга қарор қилдим. Менинг Бухорои Шарифдан жўнаб кетишим урушга чек қўйиши мумкин деб уйладим». Амирнинг ушбу сўзларидан маълум бўладики, тутуриқсиз баҳона билан қочишини ниқоблашга ҳаракат қилган. У биринчи навбатда ўзининг жонини сақлашни уйлаган, албатта. Уни «жўнаб кетишим урушга чек қўяди» дейиши, душманга таслим бўлишликни бўйнига олганлигини кўрсатади. Шундай қилиб амир Саид Олимхон биринчи бўлиб мағлубиятни тан олган эди. Амирни шаҳар мудофаасини ташлаб қочиши ватан ҳимоячиларини руҳсизлантириш ва ишончсизлантиришга олиб келиши турган гап эди. Шунга қарамай улар жангни давом эттиравердилар. Ўша кимса дейди: «Учинчи кун — иккинчи сентябрь. Бошланди. Кечаси бир оз сусайиб турган жанг янги куч билан бошланиб, бутун жабҳа бўйлаб қизиб кетди. Битта фикр — шу куннинг ҳал қилувчи аҳамияти бор, деган фикр ҳамманинг онгида ғужғон уйнарди. Агар бу ерда бардош беролмай, шу деворлар олдида чекинсак, Бухоро революцияси масаласи, эхтимолки, узоқ йилларга кечиктирилган бўлур эди. Охирги ҳужум бошланди. Душманга озмикўпми зарар бериши мумкин бўлган нарсаларнинг ҳаммаси жангга солинади. Энг ботир уртоқларнинг ҳаётини қурбон қилиб бўлса ҳам, шаҳар деворининг бир жойидан кичикроқ туйнук очишга муваффақ бўлдик. Яқин келтириб қўйилган тўплар, Қарши дарвозасининг арчадан ясалган табақаларини ниҳоят ёриб ўтди. Мардимайдонларнинг биринчи гуруҳи тантана хитоблари билан шаҳар ичига бостириб кирдилар. Бу муваффақиятга қолган жангчилар ҳам қўшилди. Кўча жанги бошланди. Устларига ҳамма томондан ўқ еғдириб турилган, қўл гранаталари ирғитилаётган, ҳатто томлардан, деразалардан қайноқ сув қуйилиб турган Бухоронинг революцион отрядлари, қизил гвардиячилар, қизил аскарлар гуруҳлари шаҳар алангасини ёриб ўтиб, олға боравердилар.

www.arxiv.uz Кдгағирқийшиқ тор кучалар, қалин пахса деворлар ҳар бир қадамда тўсиқлик туғдирмоқда эди. Ҳар бир уй, ҳар бир маҳалла жанг билан қўлга киритилди. Арк олди ва атрофи ловуллаб ёнмоқда эди.» 1 Шаҳарда мана шундай даҳшатли манзара вақтида жанг тўхтамади. Аммо, амир қочгандан кейин бебош қолган ватан ҳимоячилари имкони борича ҳар бир хо надон, ҳар бир маҳалла учун жанг қилдилар. Охирида ягона раҳбарлик марказини йўқлиги орқасида ватан ҳимоячиларининг курашини мағлубиятга учратди. Ай ниқса, шаҳарни самолетлардан уққа тутилиши ватан ҳимоячиларининг курашига салбий таъсир кўрсатди. М. В. Фрунзе Туркистон шаҳарларидаги кўпроқ кўча ларда санғиб ва бир бурда нон излаб юрган кишилар дан 1Шарқ мусулмон полкини ташкил этиб, Бухоро урушига жалб қилди. Жангда мана шундай кишиларнинг кўпчилиги ҳалок бўлди. Айниқса шаҳарга са молетлардан бомбаларнинг еғдирилиши катта талофат келтирди. Кўп уй-жойлар ва ҳашаматли биноларга ўт тушди. Минг ёшли Минораи Калон қаттиқ шикаст лантирилди. Шаҳар аҳолисининг кўп қисми ўлдирил ди ва ярадор бўлди. М. В. Фрунзе ва бошқа ҳарбий саркардалар, ҳатто соддатлар «жиққа мой»га ботиб ха зинани таладилар. Олтин ва кумуш қуймалари, тақин чоқлар, жавоҳирлар ва бошқа қимматли нарсалар 18 вагонга ортилиб Московга жўнатилди. Булардан икки вагони олтин билан тўлдирилган эди. Офицер ва сол датлар хон саройи ва бойларнинг хонадонларига бос тириб кириб бойликларини таладилар. Хуллас, 1920 йил 2 сентябрда Бухоро шаҳри харобага айлантирилиб ва минглаб кишиларни естиғи қуритилиб қизил армия томонидан урушиб олинди. Ўша йилнинг 2 сентябри да Ғиждувон, 4 сентябрда — Вобкент ва Ғузор, 15 сен тябрда — Шеробод қўлга киритилди. Бундай ҳарбий юришларнинг барчаси тамомила большевикларнинг ташаббуси ва кучи билан амалга оширилди. Тажовузга қарши амирликнинг халқи мардонавор жанг қилди. Аммо совет даврйдаги тарихчилар халқ оммаси қўзғолон кўтариб, амир ҳокимиятини ағдаришда муҳим ўрин эгаллаганлиги ҳақидаги

www.arxiv.uz сохта фикрларни тарғибот қилдилар. Аслида эса Бухоро шаҳрида қўзғолон ёки революцион ҳаракат юзага келмай, халқ она юрт мустақиллиги учун қон тўккан эди. Шўро адабиетида Бухоро амирлигида революцион ҳаракат лар кўтарилганлиги ва маҳаллий аҳоли орасида комму нистларнинг сони бир неча минг кишига борганлиги ҳақидаги маълумотлар уйдирмадан бошқа ҳеч нарса эмас. Бухоро революцион комитети ва большевиклар 1920 йил 14 сентябрда халқ нозирлар советини тўзиб унга Файзулла Хўжаёв раислик лавозимига ўтказилди. 8—9 октябрда биринчи Умумбухоро қурултойи чақирилиб, Бухоро Халқ совет республикаси ташкил қилинганлиги эълон этилди. Бухоро шаҳрида 3 минг кишидан иборат милиция хизмати жорий қилиниб, унинг барча кўчаларига қизил байроқлар осилди. Бундан олдинроқ шаҳарда ғалабага багишланган ҳарбий парад ўтказилиб М. В.Фрунзе нутқ сўзлади. У уялмайнетмай «қизил армия босқинчи эмас, аксинча бутун жаҳонга озодлик ғояларини тарқатувчи куч» деб гапирди. «Еш бухоролик» ларнинг коммунистлари номидан Нажиб Ҳусанов ва«Еш бухоролик инқилобчилар»дан Бадрилдин Шари пов сузга чиқдилар. Бухоро революцион комитети ғалабани таъмин лашда катта хизмат қилганлари учун М. В. Фрунзе ва Ю. Ибрагимовларни олтин қилич билан мукофотлади. ди. Большевикларнинг раҳбарлари юқорида кўрсатилган чораларини янада чуқурлаштириш ва мустаҳкамлаш мақсадида В. В. Куйбишевни Бухорога юборди. Бу ерда у 1920 йил 14 сентябрда Бухоро коммунистик партияси Марказий комитети, революцион комитет ва халқ нозирлари советининг қушма мажлисини ўтказди. Бу йиғилишда айрим раҳбарларнинг, хусусан Бухоро компартияси марказий комитетининг бошлиғи Н. Ҳусаинов чизилган чизиқдан чиққанлиги учун вазифасидан четлатилди. Олий қонун чиқарувчи ва контроль қилувчи орган — бутун Бухоро революцион комитетига 9 коммунистдан иборат кишилар киритилди. лар де б ном қўйиб шундай қилдингиз. Большевизм ва Абдуқодир Муҳилдинов раҳбар этиб тайинланди. Файзулла Хўжаёв бошчилигида 11 кишини ўз ичига олган халқ нозирлар совети шакллантирилди. Шунга ўхшаш Бухоро компартияси

www.arxiv.uz марказий комитетининг аъзолари ҳам ўзгартирилди. Бу вақтларда хонликнинг барча ерлари ҳали қўлга киритилмаган эди. Шунинг учун қизил армия 1921 йил феврал ойида Бойсун, Денов, Юрчи, СариОсиё ва Регарни эгаллади. Большевик раҳбарлари Бухоронинг Ўрта Осиёдаги тутган муҳим ўрни ва салоҳиятини ҳисобга олиб уни доимо диққат марказида ушлаб турди. У ерда ўзининг сиёсатининг самарадорлигини таъминлаш учун партиянинг энг ишончли кишиларини турли топшириқлар билан Бухорога юбориб турдилар. Улар М. В. Фрунзе, В. В. Куйбишев, А. А. Иоффе, А. Гусев, Я. X. Петерс, Я. Рудзутак, Г. К. Орджоникидзе, С. С. Каменев ва бошқа кишиларни ўз ичига олган эди. Қизил армия куч ишлатиб, Бухоро ерларини вайронага айлантириб ва минглаб кишиларни ўлдириб, бойликларини талаб ҳукмдорлигини ўрнатди. Аммо халқнинг онги ва қалбидаги мустақиллик ва озодлик учун кураш ғоясини қўпориб ташлай олмади. Аксинча, у кун сайин қайнаб, «босмачилик» номида ўзининг куч-қудратини намойиш этди. Файзулла Хўжаёв «босмачи»ларни ўз тарафига ағдариш мақсадида уларнинг номига хатларни рортаси ҳам сизларнинг қабиҳ ғояларингизга асло жўнатди. Бунга қўрбошилар шундай жавобни юборган: «Беъмани хатингазни олдик. Сизнинг бизга нисбатан ғалати илтифотингиздан жуда таажжубландик. Сиз хатингизда бундай деб ёзибсиз: «Сизлар Бухоро инқилоби бошлангандан бери кўп ишладингиз, лекин сизни ҳарбий ишлар вазиридек жуда муҳим мансабга кўтармоқчи бўлиб турганимизда баъзи инсофсиз кишиларнинг гапига алданиб биздан кетиб қолдингиз, келаверинг, гуноҳингиз кечирилади». Бизга бундай илтифот қилганингизга шунинг учун яна бир марта таажжубланаетирмизки, сиз ўз биродарларингиз бўлган рус большевиклари билан Бухоро тўпрогига кириб миллат қонини туқцингиз, унинг мулки бўлган олтин ва ғаллани йўқ қилиб ташладингиз, хуллас, халқнинг барча зарур мулкини йўқ қилдингиз. Фавқулодда комиссия орқали камбағал аҳолининг мол-мулкини ва ҳаётини тортиб одцингиз, уларга оқсоқоллар, аксилинқилобчилар, бойлар ва буржуйлар коммунизм ғояларини амалга оширишга киришдингиз. Ўз динингизни, имонингизни,

www.arxiv.uz виждонингизни бир парча нон эвазига лаънати (большевикларга) сотдингиз. Большевиклар жабр ва зулмни авж олдириб юбордилар. Бухоронинг мустақиллиги қуруқ сўз бўлиб қолди. Ҳақиқатда ундан дарак йўқ». Ушбу хатда ўша вақтларда Бухородаги сиёсий ҳаётнинг қандай кечаётганлиги ҳаққоний равишда ўз ифодасини топган. У чинакам ватанга содиқлик руҳи билан ёзилиб «босмачилик» курашининг моҳияти ва йўналишини белги ла б берган. Бунга кўра «босмачилар» умуммиллат манфаатидан келиб чиққан ҳолда мустақиллик ва озодликни тиклаш асосий вазифа ҳисобланган. Бунга ўша хатни давомини ҳам уқиган ҳар бир киши тўла ишонч ҳосил қилади. «Бухоро инқилобчилари»дан бўлган қаҳрамон Усмон Хўжа Бухоро жамиятининг раиси бўлишига қарамай, рус крнсулига ва Сизларга қарши виждонан уруш эълон қилди. У мана пгу жабрзулмларга тоқат қилолмайди. Ватанимизнинг фарзандларидан бири бўлган мен ҳам мамлакатимизнинг бахтсао дати ва тараққиёти йўлида қаҳрамонларча жанг қил Д им ва бундан буен ҳам большевикларга... қарши қаҳрамонларча жанг қилавераман. Бир ярим миллион кишидан иборат бўлган Бухоро аҳолиси чўл ва тоғларда ўзининг иссиқ қонини тўкиб, қўлига қилич олиб миллат хоинлари билан жанг қилаётганлигини ҳозирги кунда кўриб турибмиз. Биз ҳам ватанимизнинг ҳақиқий фарзандлари билан бирга мамлакатимиз мустақиллиги ва равнақи учун сиз коммунистларга қарши курашаверамиз. Бизлар босмачилар эмасмиз, балки миллатимизнинг ҳақиқий ва итоатли ходимларимиз, душманларимиз бўлган (большевикларни) ватанимиздан ҳайдаб чиқарамиз ва уларни абадий йўқотамиз». 1 Бу ноеб ҳужжатга бош қўмондон Ғози, Бухоро инқилобчиси Қора Абдулла, Норқул ботир ва Дониербек элликбоши сингари «босмачи»ларнинг сардорлари имзо чеккан. Буларни орасида жадидларнинг вакиллари ҳам бор. Умуман Бухоро халқ республикаси ўрнатилгандан кейин большевикларнинг мустамлакачилик сиёсатини кўриб, «босмачи»лар тарафига ўтиб кетган « ЁШ бухоролик»ларни учратиш мумкин. Ҳатто Бухоро Марказий ижроия комитетининг раиси

www.arxiv.uz Усмонхўжаёв 700 кишидан иборат милиция билан 1921 йил 8 декабрда Душанбага бориб ватан ҳимоячиларига қўшилди. Шахсан унинг ташаббуси ва иштирокида Душанбедаги совет ҳарбий гарнизонининг 2 ротаси ва пулеметлар командаси қуролсизлантирилган 2 . Кейинчалик Афғонистонга ўтган Усмонхўжаёв умрининг охиригача чинакам инсон ва ватанпарвар шахс сифатида она юрт дардида ҳаёт кечирди. Бухоро халқ совет республикасининг ҳарбий вазири Абдулхай Орипов ҳам «босмачи»ларнинг тарафдори бўлиб чиқди. Бухоро халқ совет республикаси ва большевикларнинг ҳукмронлигига қарши «босмачилик» кураши бутун 1921 йил давомида ривожланиб борди. Ўша йилнинг феврал ойида Бойсўнга чекинган амирнинг 2000 кишилик аскарлари билан қизил армия ўртасида қаттиқ жанг бўлиб душман ғалабага эришди. Шунингдек «босмачи»лар — ватан ҳимоячилари Деновда, Юрчида, СариОсиёда, Сарижойда ва Регарда қизил армияга қарши жанг қилдилар. Бундай жанг Душанбеда ҳам бўлди. 1921 йил апрелда Кулоб, Болжувон ва Дарвазнда ҳам жанглар содир бўлганлиги маълумдир. Демак, озодлик кураши амирликнинг кўп жойларини қамраб олган эди. Уларда, гарчанд душман кучлари ғолиб келган бўлсаларда, лекин у ёки бу жангда «босмачи»ларни тамомила қириб ташлашни имкони бўлмади. Зеро, улар чекинсаларда, таслим бўлмай урушни давом эттиравердилар. Миллийозодлик курашининг акссадоси қариндош Туркияга ҳам бориб етди. Бу ердан ота юрт Туркистонга ёрдам бериш мақсадида офицерлар ва бошқа нуфузли кишилар келиб ватан ҳимоячиларига қўшилдилар. Уларнинг орасида Туркиянинг собиқ ҳарбий вазири Анвар Пошшо алоҳида ўрин эгаллайди. У 1921 йил ноябрь ойининг охирларида келиб «босмачи»лик курашининг йирик раҳбарларидан бири сифатида иш юритди. Душанбеда фаолият кўрсатаётган машҳур ватанпарвар қўрбоши Иброҳимбек билан биргаликда муҳим ҳарбий ишларни амалга оширди. Иброҳимбек Душанбедаги совет ҳарбий гарнизонини яксон қилиб мавқеини мустаҳкамлаб олди. Бундан руҳланган ватан ҳимоячиларининг ғалабага умиди ва ишончи

www.arxiv.uz янада ортди. Бухоро коммунистик партия марказий комитети 1922 йил 12 январда ўзининг махсус йиғилишида фавқулодда комиссияни тўзиб унга ватан ҳимоячиларига қарши курашга раҳбарлик қилиш вазифасини тогшгирди. Комиссия аъзоларига диктаторлик, яъни ҳуқуқи чекланмаган ваколати берилди. Улар айбдор деб ҳисоблаганларни жойида отиб ташлаш ҳуқуқига эга эдилар. Шундай қарор 1922 йил 17 мартда ҳам қабул қилинди. Айрим маълумотларга кўра Бухоро ҳукумати «йирик қўрбошиларнинг оилаларини асирликка олган. Агар қўрбошилар қўл остидаги йигитлари билан 15 кун мобайнида ихтиёрий равишда таслим бўлмасалар, у вақтда оилаларини отилишини эълон қилган». 1 Қўрбоши Иброҳимбек бошлиқ ватан ҳимоячилари 1922 йил март ойининг охирларида БойсунШеробод йўлига ўрнашиб олдилар. Бу ерга бошқа қўрбошиларнинг йигитлари ҳам олиб келинди. Бу вақтда Анвар Пошшо тарқоқ ҳолдага қўрбошиларни ўз қўл остига бирлаштириб, ҳарбий қўмондонликни зиммасига олди. У Денов туманидан туриб жангларга бошчиликқилди. Умуман айттанда ватан ҳимоячилари шарқий Бухорода ҳокимиятни қулга киритиб бўлажак жангларга тайёргарликни кучайтирдилар. Уларнинг сони ўн минг кишини ташкил этди. Уларнинг асосий қисмини деҳқонлар ва бошқа олдий кишилар ташкил этди. 1922 йил баҳорида Бухоро шаҳрининг атроф жойларида ҳам «босмачи»лар ҳаракати кучайди. Вобкент ва Ғиждувонда қизил армия билан ватан ҳимоячилари ўртасида жанг бўлиб душман кучлари ғалабага эришдилар. 1922 йил 15 июнда Кафлон, Пулихакия ва Сариқамиш номли қишлоқларда ҳам жанг бўлиб душманлар томонидан эгалланди. Ўша йилнинг 22 майида Каркида ва Бойсунда, 28 майда Нуротада ватан ҳимоячилари қаттиқ жанг қилдилар. Кейин ҳам шарқий Бухоронинг у ёки бу жойида жанглар давом этди. 2 августда Ҳаволинг ва Болжувон туманидаги жангда Анвар Пошшо қаҳрамонларча халок бўлиб, қўл остидаги йигитлари қаттиқ зарбага учратилди. Унинг ўрнига Туркиядан келган ҳарбий қўмондон Салим Пошшо ўтирди. У Иброҳимбек ва бошқа қўрбошилар билан биргалиқда қизил

www.arxiv.uz армияга қарши курашни давом эттирди. Аммо 1923 йилда қизил армия шарқий Бухорони «босмачи»лардан ҳоли этиб, совет ҳокимиятини ўрнатди. Бироқ бу билан ватан ҳимоячиларининг истиқлол учун кураши тўхтамади. Хусусан ғарбий Бухорода қизил армияга қарши жангларда ўнлаб кишилар ўлдирилди ёки жароҳатлантирилди. Иброҳимбек эса шарқий Бухорода урушни давом эттирди. Хуллас у 7 йил мобайнида (1920—1926) ватан мустақиллиги ва озодлиги учун курашга бошчилик қилган кишилардан бири сифатида тарихда ўчмас из қолдирди. Иброҳимбек ва бошқа қўрбошилар Афғонистонга кетишга мажбур бўлдилар. Хулоса қилиб айтганда биринчидан, Хива ва Бухоро хонликлари ағдарилгандан кейин кенг кўламда қанот ёзган «босмачи»ликнинг асосий йўналтирувчи кучи халқ оммаси ҳисобланди. Унда деҳқонлар, ҳунармандлар, зиелилар, руҳонийлар, савдо аҳлининг вакиллари фаол қатнашди. Қўлига қурол олиб жанг майдонларида юрган кўп мингли ватан ҳимоячиларининг ҳаёти жуда машаққатли ва азоб-уқубатли кечди. Уларни озиқ-овқат, кийим- кечак ва бошқа нарсалар билан таъминлаш ҳам халқнинг зиммасига тушди. Бу иш ихтиёрий равишда амалга оширилди. Чунки ҳарбир ўз ватанига содиқ, хоҳ эркак, хоҳ аёл бўлсин барибир миллат озодлиги учун жонини ҳам, молини ҳам тиккан эди. Айниқса ўзбек аёллари орасидан ҳам қўрбоши чиқиши катта аҳамият касб этди. Бу уларнинг ўз ватанига содиқлиги ва жасорати ҳақида далолат беради. Хива ва Бухорода жадидларнинг талай қисми большевикларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ва эркинлик ҳақидаги ваъдаларига учиб, уларнинг ҳарбий ёрдамидан фойдаланишга аҳц қилдилар. Уларни ўзларининг олий мақсадларини рўебга чиқаришда таянадиган бошқа кучи йўқ эди. Амир Саид Олимхон ва Саид Абдуллахон жадидларни ўз тарафига оғдириш ва ислоҳотларга рози бўлиш ўрнига уларни ашаддий душманларига айлантириб қўйди. Айни пайтда у большевикларга қарши курашди. Шу тариқа Саид Абдуллахон ва Саид Олимхон большевиклар билан жадидларни, яъни икки оловнинг ўртасида қолди. Шунга қарамай амир Саид Олимхон жангларда ғалабага эришиши мумкин эди. Чунки унинг

www.arxiv.uz хазинасида бойликлар шу даражада кўп эдики, унинг ҳисобига анча олдин кучли ва жанговар қўшинни ташкил қилиш ҳеч гап эмас эди. Бунинг ўрнига амир бойликларни тагига босиб ўтирди. Охирида улар большевиклар томонидан эгалланди. Тўғри, Бухоро хавф остида қолганда амир қўшинни кучайтиришга қаратилган чораларни кўрди. Аммо фурсат бой берилиб, уларнинг самараси етарли бўлмади. Амир Саид Олимхон шахсан ўзи «босмачилик» курашининг раҳбарлигини тамомила қўлга олмай амалда томошабин бўлиб турди. Раҳбарлик маҳаллий шароитни яхши билмайдиган туркиялик Анвар Пошшога тогшшрилиши ҳам душманга жуда қўл келди. Хива хонлигида эса «босмачи»лик ҳаракатига туркман қабиласининг бошлиғи ва ўзининг ҳукмронлигини ўрнатиш учун курашаётган Жунайдхон бошчилик қилди. Бу ҳолат ҳам «босмачилик» курашига салбий таъсир қилди. Шунингдек, қурбошилар ўртасидаги келишмовчилик, ноаҳиллик ва уларнинг кўпчилигининг ҳарбий билимдан узоқлиги катга зиён келтирди. Ҳатто уларнинг орасидан душманга ихтиёрий равишда таслим бўлган кишиларнинг чиқиши озодлик курашига путур етказди. Жадидларнинг орасида «босмачилик» ҳаракатини уюштирган ва большевикларга қарши курашган кимсалар бор эди. Улар большевикларнингмустамлакачилик ва улуғмиллатчилик сиёсатини ўз вақтида англаган, том маънодаги озодлик жарчилари бўлган. Иккинчидан. Большевиклар «босмачилик»ни баҳона қилиб, ўзларининг геноцид сиёсатини шафқатсизларча амалга оширдилар. Бегуноҳ 100 минглаб кишилар ўлдирилди, шаҳарлардаги уй-жойлар ва қишлоқлар вайронага айлантирилди. Кўп бойликлар таланди. Бир маълумотда, 2 млн., иккинчисида бир ярим млн. киши жангларда, очлик ва оммавий касалликлардан ўлган. Ўн минглаб кишилар хорижий мамлакатларга бош олиб кетган. Большевикларнинг бевосита ташаббуси ва иштирокида дашноқларнинг тўдалари одамларни қириш ва мол-мулкини талашда қатнашдилар.

www.arxiv.uz Ваҳоланки, фарғоналиклар дашноқларни мусофирлар сифатида ҳурматини ўрнига қўйиб ўз бағрига олган эди. Большевикларнинг тажовўзи ва ҳукмронлиги вақтида ажойиб Фарғона водийси тамомила хонавайрон бўлиб, мисли кўрилмаган даражада қашшоқлашди. Учинчидан, «босмачилик» ҳаракати одцинги вақтларда чор ҳукуматининг тажовўзи, сўнгра унинг ҳукмронлигига қарши олиб борилган озодлик курашларининг мантиқий давоми ҳисобланди. Агар 1892, 1898 ва 1916 йиллардаги қўзғолон қатнашчилари асосан болта, тошггачоқ, тош таеқ ва бошқа олдий нарсалар билан курашган бўлсалар, «босмачи»лар милтиқ, тўп сингари замонавий яроғ-аслаҳалар билан жанг қилдилар. Буларнинг фаолияти маълум даражада ҳарбий тус олган эди. Шунинг учун ҳам душманга қарши кураш бир неча йилларга чўзилди. Афғонистон ва Англиядан қуролларни олиниши ҳам «босмачи»ликнинг ўзига хос хусусиятларидандир. Бу ерда уларнинг оқ гвардиячи ва бошқа большевикларга қарши бўлган кучлар билан ҳамкорлик қилганлигини ҳам кўрсатиш мумкин. «Босмачи»лик ҳаракатининг моҳияти ва йўналиши ватан мустақиллигини тиклаб миллий давлат, миллий қўшин ва миллий ғояни сақлашдан иборат бўлди. Унга жадидлар аралашганлиги туфайли сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ҳаётни ўзгартириш ҳам мақсад қилиб қўйилди. Бунга кўра конституцияга асосланган республика тузумини ўрнатиш режаси бор эди. Шуни ҳисобга олиш керакки, большевикларга қарши курашнинг заминида нафақат мустақилликни тиклаш, балки асрлар мобайнида ҳукм суриб келаётган хусусий мулкчиликни, эркин бозор ва ишбилармонликни дин ва миллий турмуш тарзини сақлаш ўрин олган. Бошқачароқ айтганда, «Босмачилик» ҳаракатининг моҳияти ва йўналиши миллий ғоя билан коммунистик ғоя ўртасидаги муросасиз курашдан иборат бўлган эди.

www.arxiv.uz Гарчанд у ваҳшийларча тор-мор этилган бўлсада, лекин «босмачи»ларнинг ватан ва халқ олдидаги буюк хизматлари тарих саҳифаларида учмас из қолдирди.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛА Р 1. И .А.Каримов "Тарихий хотирасиз келажак йўқ" Т., 1998 й 2 . И.А.Каримов "Ватан саждагоҳ каби муқаддас д ир" Т., 1 996 й 3жилд 3. И .А.Каримов " Юксак маънавият енгилмас куч " Т., 200 8 й 4. Х.Зиёев " Ўзбекистон мустақиллиги учун курашларнинг тарихи " Т., 200 1 . 5. Ўзбекистонннинг янги тарихи. “Ўзбекистон мустабид совет мустамлакачилиги даврида”. Т., 2000 й 6. Ўзбекистон Республикаси марказий давлат архиви ва Қашқадарё вилояти давлат архивларидаги ҳужжатлар.

Похожие

ХХ аср бошларида Туркистонда истиклол учун курашлар

Милоддан аввалги асрларда мустакиллик ва озодлик учун олиб борилган курашлар

Бухоро амирлиги сиёсий тарихи

Эълон қилинмаган уруш... Бухоро

Бадиий адабиётда рус истилоси талқини