Ўзбекларнинг моддий маданияти. Уй-жойлари ва уларнинг жиҳозланиши. Дўппининг тарихи - История - Рефераты

Ўзбекларнинг моддий маданияти. Уй-жойлари ва уларнинг жиҳозланиши. Дўппининг тарихи

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Ўзбекларнинг моддий маданияти. Уй-жойлари ва уларнинг жиҳозланиши. Д ўппининг тарихи. Х алқ театри ва миллий рақслар Режа: 1. Миллий меъморчилик. 2. Уй-жой қурилишдаги ўзига хослик. 3. Ўзбекларнинг замонавий уйсозлиги. 4. Ўзбек миллий дўппиларига умумий таъриф. 5. Дўппиларнинг тикилиши ва амалий безатилиши. 6. Ў збекистон ҳудудида рақс ва театр санъати илк намуналари. 7. Ўзбек халқи мусиқа маданиятида созандалик ва ижрочилик анъаналари. 8. ўзбек театр ва рақс санъатининг ривожида қадимий мусиқа асбобларининг роли.

Ўзбекистоннинг турли табиий-географик шароити бу ерда ҳар хил халқ меъморчилик мактабларини юзага келтирган эди. ҳозиргача сақланиб келган, асосан қурилиш конструкцияси ва услубий, танировкаси ва безаклари билан ажралиб турган, мустақил ва ўзига хос Фарғона, Бухоро, Хива ва Шаҳрисабз меъморчилиги машҳур бўлиб келган. Масалан,Фарғона водийсида сиёсийлик зона бўлганлиги асосан икки қатор қўш синч уйлар қуриш, зилзила кам бўладиган Хивада эса қатор синчдан иморат солиш одат бўлган. Ёки Фарғона водийсида ёғингарчилик кўп бўлганлиги учун том гуришда ломбознинг қалинлиги 40 см гача келса, ёғингарчилик кам бўладиган Хоразм воҳасида ломбоз 10-15 см дан ошмаган. Уй-жой қурилишда ўзбекларда баъзи бир ўзига хослик сақланса-да, умумий ягона меъморчилик типи кенг тарқалган. қадимий уйларда одатда берк кўча ва қўшни томони деразасиз девор билан ҳовлилардан иборат бўлган. Барча турар жой ва хўжалик хоналарининг ойналари ички томонга қаратилган. Бадавлат катта оилаларда ҳовли икки қисмга болачақа ва аёллар учун ичкари ҳамда эркаклар учун меҳмонхона тарзида ҳашаматли хоналарга бўлинган. ҳунармандларда дўкон ва шогирдлар яшайдиган хоналар ҳам ташқарида бўлган. ўртача оилаларда меҳмонхона сифатида уйнинг бир ҳужраси ажратилган хона, камбағалларда эса бўлмаган. Кўпчилик уй - жойларнинг планировкаси оила аъзоларининг сонига қараб бир неча уй (хона), даҳлиз ва айвондан иборат бўлган, хўжалик хоналари, ошхона, ҳожатхона ва молхона ҳовлида қурилган. Зич аҳоли яшайдиган шаҳарларда меҳмонхона иккинчи қаватда болахонада жойлашган. Масалан, Бухорода икки ёки уч қаватли уйлар қуриш одат бўлган. Тошкент ва Бухорода айрим ҳовлиларнинг 80-90%, баъзан ҳатто 100 фоизи қурилиш билан банд бўлган ҳар бир метр жойдан унумли фойдаланган. Уй-жойларни қуришда ишлатиладиган анъанавий асосий материал лой (пахса), ғишт, гувала ва ёғоч (асосан терак ва тол) бўлган. Пишган ғиштдан илгари мадраса, ҳаммом ва катта бой ҳамда амалдорларнинг уйлари қурилган. Кўпчилик уйларда

деворлар асосан сомон аралаш лойдан сувоқ қилинган, бадавлат уйларнинг деворлари ганчдан нақш билан ишланган. Асримиз бошларигача уй-жойлар пойдеворсиз оддий текисланган ерга қурилган, баъзан тош ёки бир-икки қатор пишган ғишт тўшалган ер таги сувлари яқин ва тузли шўр ерларда пахса деворига қамиш ёки чипта тўшаб девор кўтарилган. Бухорода баъзан уй остига ярим ертўлага ўхшаш омборсимон хона қурилган. Одатда пол оддий ер сатҳидан иборат бўлиб, уйлари сувоқли, бадавлат кишилар пишган ғиштдан полни тўшаганлар. Томни гочустун ва болар билан васса ҳамда қамиш ёки бўйра тўшаб лойдан ломбоз қилиб бостирганлар. Том ҳар йили самон лой билан суваб турилган, ёмғир ёки сомон тарнов ўрнатилган. Ташқи кўриниш оддийгина ва эшикларига ўйма нақш берилган, даҳлиз ва айвонлари ихчам ва пештокли бўлган. Бухоро ва Хивада ҳовли эшиклари жез ёки темирдан ясалган. Болға ёки ҳалқасимон балдоқ осилган. Эски типдаги уйларнинг хоналари ва ойналари айвонга чиққан дарчалар ер сатҳи ичкарига , дарчалар ташқарига осилган. Дераза ёки эшикнинг юқори қисмига ёруғ тушадиган пироман (тобазан) қўйилган, унга ёғоч ёки ганждан ясалган панжара ўрнатилган. Уйга кирадиган жойда эшик олдида тўғри бурчакли пешток (пойчак) бўлиб, пойабзал ечиб қўйилган.Эшик олдидаги бурчакда сув ташлайдиган (оқизадиган) махсус жой (обрез, адан, ташнов) жойлашган бўлиб, унга Бухоро ва Самарқандда мармар тош Хивада махсус сопол буюм ўрнатилган. ўзбек уйларида қадимдан маҳаллий иқлим шароитига мослашган айвон муҳим аҳамиятга эга бўлган. Унинг таркибий қисми сифатида айвонда ёки ҳовлида ғишт ёки лойдан супа қурилган. Айвон ва супа баъзан бутун хоналар қаторига узунасига ёки бир қисмига баланд қилиб жойлашган. Тошкент, Бухоро ва Хива ҳовлиларида иқлимга қараб ёзги хоналар шимолга қаратилган, баланд қилиб қурилган ва анча бой безатилган, олдида жануб томонга қаратилган қишқи уйлар жойлашган. Хоразм ҳовлиларининг яна бир хусусияти шундаки, ички айвон шимол томондан баланд қилиб кўтарилиб, акси томон том сатҳида бўлиб, ёз пайтлари табиий вентиляция (шамол партиш) вазифасини бажарган. ҳозиргача кўпгина Хоразм уйларида кенг ва баланд айвон (долон) қурилган, айрим жойларда қишлоқ ҳовлилари олдида тевараги ғужум (содда) дарахти экилган сиполи ҳовуз мавжуд.

Мазкур меъморчилик типи жазирама иссиқдан сақланадиган файзли жой ҳисобланган. Маҳаллий уйларда турар жойларни чиройли қилиб безаш ва жиҳозлаш қадимдан одат бўлиб келган. Жуда кенг тарқалган икки қаторли синч уйларнинг девори бўйлаб тўғри бурчакли ёки пешток (гумбаз) шаклида бир неча тахмон (такча)лар ўрнатилган бўлиб, уларда ҳар хил уй-рўзғор буюмлари, идиш товоқ ва кўрпа тўшаклар жойлаштирилган. Бойларнинг уйи ниҳоятда нозик ва жимжимадор нақшлар билан безатилган, ганж токчалар ва тахмонлар қиммат баҳо идишлар ва бошқа буюмлар билан тўлдирилган. Марғилон ва қўқонда бундай тахмонлар ярим гумбаз шаклида осма безаклар билан безатилган. Бухорода деворлар даставвал ганч билан сувалиб, ўйма нақшлар билан рангли гуллар ясалган, Фарғона ва Тошкентда эса, аскинча, деворлар текис, шипга одат бўлган. ўймакорлик ва ранг ли бўёқлар билан расм солиш Бухоро, Самарқанд ва Тошкентда кенг тарқалган. Эшик, дарвоза ва устунларга ўйма нақшлар бериш Хоразмда кенг тарқалган. Уйни иситишда кўп жойларда сандал ишлатилган. Сандалнинг тагига кўмир ёқилиб, устига катта кўрпа тўшалган ва сандал теварагига оила аъзолар умумий кўрпага ёпиниб ётганлар ва ўралиб ўтирганлар. Фарғона водийсида сандалдан ташқари камин типидаги ўчоқ ва унда қишда овқат тайёрланган. Хоразмда одамга яқин жойда муриш ўчоқ қурилган, уни тўрт бурчак ёки тухумсимон ясси шаклда кичкина майдончага учоқдан чўғ тортиб уйни иситганлар . ҳозирги ўзбек уйлари марказлашган иситиш ускуналари , водопровод ва газ билан таъминланган. Шаҳар ва қишлоқ уйларининг кўпчилиги санузел ва канализацияга эга. Хоналарнинг ички томонини зебу - зийнатлашга катта эътибор берилган. Анъанавий усулда полга чита ёки бўйра тўшалиб унинг устига кигиз , палос ёки гилам ёйилган. Кўп жойларда девор бўйлаб кўрпа тўшалган ва овқат вақтида ва меҳмон келган ( одатда меҳмон учун янги кўрпа тўшалган) ўртага дастурхон ёйилган. Тошкент ва Бухорода дастурхонни хонтахтага ёйганлар. Кўрпачалар эшик рўпарасидаги махсус тахмонда ёки сандиқ устига тахланган. Ёстиқ болишлар

чиройли қилиб кашталанган ва қурама қилиб тикилган, кўрпа ёстиқлар баъзан нақшли сўзанлар билан ёпиб қўйилган. Чойнак - пиёла ва бошқа: чинни , мис ва биллур идишлар махсус тахмон ёки токча, реза токча, косамон ва ҳоказолар дид билан жойлаштирилган. Пастки катта токчаларда нафис сандиқ ва қутичалар, идиш-товоқлар, патнис, қумғон тунча ва самовар қўйилган. Айрим бадавлат уйларда токча ва тахмонлар нозик ўйма рангли нақшлар билан безатилган кўп уйларда кийим - кечаклар ва бошқа буюмлар деворларга қадалган қозиқчага ёки махсус тортилган ипга осиб қўйилган ҳозирги даврда анъанавий жиҳозланиш замонавий мебел (гарнитурлар)га ўтказилиб, улар кўп қаватли ва алоҳида уйларда ҳамда юксак дид билан жойлаштирилган стенка ва токчаларга қўйиладиган буюмларнинг турлари ниҳоятда бой ва ранг баранг . Айниқа ҳозирги келин - куёвлар уйи чет эл импорт гарнитурлари, хилма-хил идишлар ва уй-рўзғор буюмлари қиммат баҳо гилам чойшаб ва ёпинчоқлар ноёб расмлар ва хайкалчалар билан жиҳозланган. Одат бўйича уйнинг тўри меҳмонники ёки оила бошлиғи (энг кекса одам ёки уй эгаси)ники. ўзбекларда ҳозиргача меҳмондорчилик анъанаси ниҳоятда мустаҳкам сақланиб келганлиги туфайли деярли барча уйларда меҳмонхона юксак дид билан безатилиб доимо тоза туради. Уйда энг яхши хоналар ҳам меҳмонхона сифатида ажралиб туради. Илгари кўчманчи ёки ярим кўчманчи ҳисобланган ўзбекларда қишлоқларга жойлашиб уй қуриш асосан ўтган асрлардан бошланган (карлик, барлос ва ҳоказо).Яқин даврларгача қишқи майдон қуришга уйлардан ташқари ўтов ёки капан сақланиб келган. Баъзилар, масалан, тоғли совуқ жойда яшаётган шу сабабли этник гуруҳлар илгаридан мустаҳкам қурилган уйлар бўлган. Аммо улардаги ўтовлар ўзига хослиги билан ажралиб турган. Масалан, ўзбекларнинг турк қабилаларида лочиг ёки капа деб номланган ўтов ярим шар шаклида бўлиб, ёйсимон синч қовурғалари билан кубба (гумбаз)си яхлит ҳолда ерга тикилган. Дашти қипчоқ ўзбеклари ўтови (уй,қора) айрим панжарали девор (кераги)лар ўзаро боғланиб, юқори сферик шаклдаги томи узун ёғоч(ук) лар билан беркитилган. Иккала ўтовни ҳам керагаилар боғланган қамишдан тўқилган бўйра ва кигиз билан

ёпганлар, дашти қипчоқликларда махсус тўқилган камар (баъзан гилам шаклида бод бошкур) билан ўраб боғлаганлар. ўтов ўртасида гулхан ёқилиб иситилган, юқорига туйнук қўйилган. Гулхан ёқиладиган жойга темир сополдан учоқ қилиб қозон осилган. қаттиқ совуқларда гулхан ёқилиб бўлгач, юқоридаги сўри кигиз билан бекитилган. Ёзги жазирама иссиқ пайтларда, аксинча мўрининг ҳам, кераголар ўралган кигизнинг ҳам пастки томони шабада кириши учун очиб қўйилган. ўтовни жиҳозлашда асосан жундан ишланган турли халта, тўрва, гилам, ҳар хил ёғоч ва темир буюмлар, сандиқ, оёқ остига палос, кигиз, эчки ва қўй терисидан ишлов бериб тайёрланган пўстак ва хоказолар ишлатилган. ўтовда ҳам энг ҳурматли киши-уй эгаси ёки меҳмон тўрга ўтказилган. ўтовга киришдаги чап томон эркакларники, , ўнг томон хотинларники ҳисобланган. ўзбекларнинг сарой қабила-ларида ҳозиргача ҳовли ичида ўтовни учратиш мумкин. Уни баъзан ҳовли олдидаги боғда ёки полиз ўртасида ҳам тиклаганлар. Илгари камбағал оилалар, айниқса кўчманчи ўзбеклар уй қуриш ёки ўтов тиклаш имкониятига эга бўлмай оддий капанларда истоқомат қилганлар. ўзбек оилалари кўпинча одат бўйича асли очиқ ҳавода ҳовлида вақт ўтказадилар. ҳовлига эрта баҳордан чиқилади. Бу ерда асосан ток ёки дарахт соясида ёғочдан ясалган, лойдан ясалган супада ўтиради. ҳозирги пайтда уй-жойларнинг муҳим жиҳозларидан дазмол, телевизор, совутгич кабилар деярли ҳамма оилаларда учрайди. қишлоқ ҳовлиларида, шаҳардаги айрим шахсий уйларда алоҳида ошхона, молхона ва тандир мавжуд. Барча оилаларда гилам,палос, кигиз, сўзан ва чойшаб, каштали парда ва турли расмлар ҳамда безаклар хоналарга алоҳида ҳусн бағишлайди. Айниқса ёки келин-куёвларга мўлжалланган хоналар миллий тарзда хилма-хил кашталанган декаратив буюмлар қават - қават кўрпача, тўшак ва идишлар билан безатилади. Кўп шаҳар ва қишлоқ уйларида уй эгалари фотосурат, табиат манзараси чизилган расмлари янада уйга ҳусн бағишлайди. Қадимги даврларда бош кийимга қараб ўзбекларнинг этник ва локал гуруҳлари билан фарқ қилинган. Эркаклар бошига асосан турли хилдаги дўппи (дўппи, тақё) кийган, аёллар эса кўпинча ранг -баранг рўмол ёпинган. Дўппининг

даставвал тагини ва гардиши (кизаги) ни айрим ҳолда тикиб кашталаганлар ва майда кавалаб қўшиб тикканлар. Одатда, дўппига нозик гул қадаб тикилади, айрим аёлларнинг дўпписига майда мунчоқ, маржонлар. Хоразмликларда жияк ва попук тақилади. Илгари конус шаклидаги дўппилар Тошкент, Самарқанд, Шаҳрисабзда тарқалган, энди эса Шаҳрисабзда сақланган. Бироз япалоқ ясси шаклда ичига ўраб қоғоз билан майда қавиқ қилинган дўппилар асосан Фарғона водийсида маълум. Айниқса «Бодом» ёки «қалампир» чақиш оқ ипак ип билан таги қора матоларга кашталанган Чуст дўпписи нафақат водийда, балки Чустдан ташқарида ҳам машҳур. Таги кашта қилиниб, ранг -баранг гул шаклидаги Хўжанд-ўртатепа дўппилари бутун ўзбекитонга тарқалган. Эркаклар кийиши учун қалпоқ-кулох 4 бўлак уч бурчак матодан гардишсиз тикилган. Конус шаклидаги баланд кулохни илгари қаландорлар кийган, тухум шаклидаги чаккаси бир оз юмалоқ кулохни Бухорода кишилар кийганлар. Бундай бош кийим ўрта асрлар минатюраларида кўп учрайди. Асли кулохни руҳонийлар ва диндор кишилар кўпроқ кийганлар. Кулохга ўхшаш теридан тикилган қишқи телпак Самарқанд ва Бухорода учрайди. Фарғона водийсида ва Тошкент вилоятида телпак духоба ёки мовутдан тикилган тепаси тулки ёки сафсар мўйнаси, қўй терисидан тикилган. Телпак бичимида кийгиздан тикилган қўлпоқни асосан даштда яшовчи аҳоли кийган. қўлқопнинг 2 четида кесиги (кийик жойи) ва соябон учун кенг ҳимояси бўлган. Одатда қалпоқ оқ кийгиздан, ҳимоясининг чеккаси эса қора читдан тикилган. Хоразм ўзбекларининг аёллари ипакдан тикилган доирасимон шаклдаги гулли тахё (дўппи) га ипдан ёки қуш патидан попук ўрнатганлар, тангалар осганлар. Тахё устидан одатда рўмол ёпилган. Бу ерда рўмол турлари кўп бўлган: маҳаллий усталар тўқилган оқ тақана ва ипак рўмол (читкор гул босган, жундан тўқилган нақшли сергул рўмол, четдан келтирилган Боку рўмоли, Паранг Француз ёки Оврўпа рўмоли ва ҳоказолар). Эркакларнинг қадимдан киядиган бош кийими чугирма бир неча турда қўй терисидан тикилган, қоракўл терисидан тикилган шерози попок ва кулочин пайдо бўлган.

Бутун Ўзбекистонда салла ўраш айниқса байрамларда илгаридан шартли одат бўлиб келган. Аммо Фарғонанинг айрим туманларида ва Хоразмда байрам бўлса- да, баъзи кишилар салла ўрнига дўппи ёки телпак кийган, холос. Саллани дўппи ёки қулоқ устидан ўраганлар, ранги ва ўраш услуби билан бир оз фарқ қилган. ҳозир салла ўраш кам тарқалган, уни асосан қариялар ва диндор кишилар кўпинча маракаларда ва диний байрамларда ўраб чиқадилар. Аёлларнинг қадимий анъанавий бош кийими гардиши баланд юмшоқ култа (кийгич) ҳозир бутунлай кийилмайди. Култанинг эски турида тепаси очиқ бўлиб, соч ўрами чиқарилган, ёки қизларнинг кийгичида тепаси ёпиқ бўлган. Салла ўраш ўзбек аёлларининг қадимий бош кийими ҳисобланган. XIX àñð îõèðèгà кåëèá Ñàìàðқанд, Тошкент ва Андижонда бу одат қолиб кетган. ҳозиргача баъзи ўзбекларда салла ўраган аёлларни қисман учратиш мумкин. Аёл салласи ўзаро бир оз фарқ қилинган. Кўпчилик аёллар уни ўзига хос шаклдаги махсус бош кийим- лачак устидан кийилган. Самарқандликлар лачакни узунроқ қилиб ўраб кўкрак ва орқа томонини бекитиб турган. Тошкентликларда ҳам худди шу бичимда лачак кийилган. Самарқандликлар лачакни узунроқ матодан бир оз бошқача шаклда тикканлар. Жанубий Хоразм ўзбеклари салла шаклида айлантириб, бир учини кўкрагига ташлаганлар. Одатда илгари уйдан ташқарига чиқилса, аёллар салла устидан мирсак ёки учбурчак рўмол шаклида оқ ёки қизил ип матодан тикилган чарчи ёпиниб чиққанлар. Эски одатга биноан саллани аёл биринчи фарзанд кўргандан сўнг ўрай бошлаган. Кейинги вақтларда она биринчи набира кўргач, салла ўраш одати пайдо бўлган салла ўраш махсус иримлар билан қадимий даврлардан кийилганлиги тўғрисида тарихий маълумотлар мавжуд. ўзбек лачагига ўхшаш бош кийим кишилик номи билан қозоқ ва қорақалпоқларда ҳам маълум. Аёлларнинг кўпчилиги кейинчалик анъанавий бош кийимидан воз кечиб, ҳар хил рангдаги ва турли материалдан тўқилган рўмол ёпина бошладилар. Рўмол ўраш ёки ёпиниш ҳам турлича, қулайлигига қараб ўраганлар. Фаслга қараб катта рангли кўп гулли ипак жун ёки тўқилган тивит рўмол ўраш одатда ҳозиргача сақланган. ҳозирги даврдаги қизлар замонавий турмаклашга ўтганлар.

ўзбек дўппилари : 1. Ироқи гаргул (Тошкент). 2. Тагдузи. 3. Ироқи қурбақа нусха. 4. Йўрмадузи (Самарқанд). 5-6 Мунчоқ гулли (Андижон) 7. Ироқи (Шаҳрисабз). 8-9 Бойсун дўппилари. 10 Ироқи санама (Шаҳрисабз). 11-12 Бойсун дўппилари. ўзбек дўппилари: 1-3 Марғилон Тўйтепа дўппилари. 4. «Ошпар» нусха (Самарқанд), Бухоро зардузи дўппилари. 5. «Тож» нусха. 6. «қаҳрамон» нусха. 7. «Пахта» нусха. 8. «Пахта гулли» нусха. 9. Заминдўз. 10. «Хуршид» нусха. 11. Заминдўзи. 12. «Кандакори» нусха. ( XIX аср охири ХХ асрнинг биринчи ярмида тайёрланган Ўзбекистон Давлат санъат музейи ва амалий санъат музейи). Маънавий ва маданиятда муҳим ўрнини эгаллаган ўзбек халқининг театр ва мусиқа санъати узоқ тарихий даврларга бориб тақалади. Республикамизда ўтказилган археологик тадқиқотлар узоқ аждодларимиз юқори даражадаги мусиқа

санъатига эга эканлигини исботлаб берди. Расмларда тасвирланган флейта, найсимон асбоб, най, арфа, лотна, шох доира каби мусиқа асбобларининг мавжудлиги бу ерда мазкур санъат ривожланганлигининг ёрқин далилидир. Буюк мутафаккур олимлар Фаробий, Абу Али Ибн Сино, Абдурахмон Жомий каби сиймоларнинг мусиқа соҳасига оид асарлари ҳам яратилганлиги ўрта Осиё шу жумладан Ўзбекистоннинг энг қадимий мусиқали элатларидан эканлигини тасдиқлайди. Археологик ва этнографик тадқиқотлар Ўзбекистонда рақс ва театр санъати илк намуналари ибтидоий жамиятда пайдо бўлганлигини исботлайди. С.П. Толстов кашф қилган неолит даврига оид Хоразмдаги калта минорликлар маданияти манзилгоҳида жамоа майдонида ибтидоий рақслар ва театрлаштирилган маросимлар ўтказилган деб фараз қилинади. Сурхондарё ва Зарафшон водийларида топилган минглаб қадимий расмларда Хивага келган рус офицери Н.Муравёв ўз тассуротларини ёзиб қолдирган. Хоразм хонандаларини қўшни давлатларга ҳам таклиф этишган. қўқон хони Умар хон ўз пойтахтига хивалик машҳур хонанда ва созанда Худойберди устозини, Мадалихон эса таниқли хонандалардан Солихбек ва Мўминбекларни қўқонга олдиради. Хива хони Муҳаммад хон саройида масхарабоз созанда ва чуяндалар кўп бўлганлигини сайёҳ А. Вамберига ҳам хабар беради. 1870 йилда Хивага асир тушиб 2 йил яшаган Илья Иличков бозор майдонларида, шаҳар ташқарисида сайл ва байрамларда жуда кўп созанда, раққосалар иштирокида томошалар ташкил қилганлигининг гувоҳи эканлигини ёзиб қолдирган. Бундай аҳвол Бухоро амирлиги қўқон хонлиигида намоён бўлган. Бу ерда ҳам доимо халқ ўйинлари саҳналаштирилган аскиябозлик ва қўғирчоқ театр ва масхрабозлик санъати намойиш қилинган. ўзбек халқ театри ўтган асрда асосан 2 хилда намоён бўлган: масхарабоз ва қизиқчилар ва қўғирчоқ театри. Биринчи жараёнлардан: кичик сатирик мазмундаги саҳналарни бажарувчи масхарабоз-қизиқчилар, репертуарларини бойитганлар. 1939 йили А. Навоий номидаги Давлат опера ва балет театри. 1943 йили Муқимий номидаги мусиқали драма ва комедия театри ва бошқа янги театр санъати марказлари пайдо бўлди. Уларнинг саҳналарида ниҳоятда кенг репертуарлар

жаҳонда ва айниқса Европа ва Шарқ классиклари яратган ажойиб асарлари қўйилган ва ўзбек театр санъатини юксак даражага кўтарган эди. ўзбек халқининг мусиқа маданиятида қадимдан профессионал созандалик анъанаси созланган. ҳозирги пайтда кенг тарқалган халқ ашулаларидан ташқари, анча кенг тарқалган халқ ашулаларидан, зўр маҳорат талаб қилинадиган қўшиқлар кўп бўлган. Созандачилик санъати оғзаки йўл билан авлоддан-авлодга ўтиб келган халқ куйларини, шеър ва рақсларни устознинг шогирдига етказиш орқали намоён бўлади. Профессионал созандалар асосан шаҳарларда жойлашган. Уларнинг кўпчилиги ашулаларни асосан куйчан ва дид билан, ажойиб овози ва мусиқа асбобларини зўр маҳорат билан чалиб ижро этиб келганлар. XIX -аср охири XX -аср бошларида халқ ижрочиларидан бухоролик созанда ашулачи ота Буважон тук-тук билан Емирди масхарабоз каби санъаткорлар бутун Хива хонлигида танилган. ўзбек театр ва рақс санъатида қадимий мусиқа асбобларининг роли ниҳоятда катта. ўзбек халқи жуда кўп ва хилма-хил мусиқа асбобларини ёритиб ажойиб куйларни басталаган истеъдодли санъат усталарига эга бўлган. ҳозирги мусиқа асбобларини 3 гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳ- торли каманча билан чалинадиган ғиччак, қўбиз сато чертиб чалинадиган торли дутор, танбур, дўмбира, рубоб ва уриб чалинадиган торли чангдан ишлаган най, сурнай, қушнай, балабан ва мисдан ясалган карнай киради. Учинчи гуруҳ- уриб чалинадиган асбоблар-доира, ноғора, сафойил,қайроқ ва қошиқлардан иборат. ҳар хил мусиқа асбобларига ўйнайдиган созандалар ўзига хос ансамблларни ташкил қилган. Уларнинг кўпчилиги айрим хонандалар билан бирга тўй ва сайилларда жўр бўлиб чиққанлар. Хоразмда ўтган аср охирларидан бошлаб гармон ишлатила бошлаган. Бу асбобни асосан халифалар ишлатган ҳозир эса акардион, гитара, балалайка ва электрон мусиқа асбоблари ҳам ансамблнинг таркибий қисмига айланган. Жалол Носиров ва танбурчи ота ғиёс Абдулғани, самарқандликлардан созанда ва дуторчи Хўжа Абдулазиз Расулов ва хонанда Леви Добохонов, хоразмлик танбурчи Матюсуф Хорротов ва хонанда Худойберди қурбонов, Абдулла балабанчи ва Бобохон балабанчилар, марғилонлик созанда

Беркинбой Файзиев, тош-кентлик хонанда мулла Тўйчи Томуҳаммедов ва бошқалар халқ орасида жуда катта обрўга эга бўлдилар. Энг характерли профессионал мусиқа жанрларидан оғзаки ижро қилиниб, баъзан дутор ва танбурлар билан жўр қилиниб келган мақом куйи ҳисобланади. Созанданинг истеъдоди ва маҳорати мана шу вокал куйини ижро этилишига қараб баҳоланган. Чунки бундай мураккаб катта куйни ижро этиш учун зўр санъат талаб қилинади. Бизгача етиб келган ашула матнларидан маълумки илк тўла мақом XVI - асрга оид Бухоро «Шошмақомидир». Мақомлар анча такомил-лашган. У куйи, мураккаб шаклий ва жиддий тузилган ритми билан бошқа ашула ва куйлардан ажралиб туради. Унинг асосий мазмуни лирик севги ва дидактик шеърлардан бўлиб одатда энг машҳур шоирлар яратган асарлардан басталанган. Масалан, ҳозиргача энг севимли мақомлар Умар Хайём, Жомий, Румий, Навоий каби классик шоирларнинг ғазал ва шеърлари асосида куйга солинган. Амир хонлик ва бек ҳукмдорлари саройида махсус ашулачилар ансамбли сақланган. Айрим ижодкор созандалар хатто саройда девонлик хизматини адо этиб ансамблда иштирок этганлар. ўша вақтда ижод қилган Игор Палвон, Ниёз Муҳаммад Мирзабоши Комил Хоразмий биринчи бўлиб «Хоразм танбур нотаси» ни ёзиб илмий асослаб берган. Унинг ўғли Мирзо ҳам отаси каби шоир бастакор бўлиб етишади. Мирзо «Сафо» ва « Уфовий» каби ажойиб куй басталаб «Шош-мақом»нинг рост мақомига қўшади. ғазал бойитилиши уни мусиқага солиб куйлаш ашула ва рақс билан боғлиқ санъат турларини яратишда катта хизмат кўрсатган Комил Хоразмий, Сафо Муғанний Оллаберганов, Муҳаммад Юсуф, Муҳаммад Ёқуб ўғли Чопар, Исмоил Понаевлар билан бир қаторда Муҳаммад Ёқуб дорчи, Аваз дорчи, Ёқуб позачи, Абдурахмонбек каби бастакорлар мақомчи ашулачилар, машҳур ўйинчи раққосалар ўзга жойларда ҳам ном чиқарганлар. Халқ орасида, тўй томошаларда ва сайилларда ўз санъатини намойиш қилган масхарабозлардан хивалик Худойберган кўр билан Матчон кўр, саҳналаштирилган чиқишларни бажарувчи йирик вакиллардан яъни, аскиябоз, дорбоз, муаллакчи, найрангбоз,

ёғочоёқ ва мусиқачилар қурилмасидан иборат бўлган. Иккинчи хили қўғирчоқ театри ёки қўғирчоқ ўйини ҳамда қўл қўғирчоғидан ташкил топган. Барча халқ театри санъаткорлари масхарабозлар, қизиқчилар, қўғирчоқ ўйинлари, созандалар бир уюшмага бирикканлар. Бир уюшма «меҳторлик» ёки «перхонан созанда» деб номланган ва ўзининг рисоласига эга бўлган, унинг бошида махсус сақланган оқсоқол – меҳтарбоши турган. Уларнинг рисоласида айрим санъат турларини келиб чиқиши тўғрисидаги афсона ва ривоятлар,санаткорнинг хулқи атвори ва айрим касб корлари баён этилган. Халқ театри актёрларининг чиқишлари ҳар хил вазиятда бўлиб турган. Баъзан оилавий маросимлар, оғир шароитга тўғри келган. Одатда бу чиқишларга кўп томошабинлар тўпланган. Айниқса қизиқчи театрида ижро этиладиган импровизация ўткир сатирали сюжетга эга бўлиб, хасис бой, судхўр қози ва бошқа мансабдорлар устидан аччиқ кулги билан томошабинларни жуда мамнун қилган. Актёрлар ҳукумрон синфларни тасвирлаганда уларнинг тиламчирлиги, хасислиги ва бошқа иллатларни дадил фош қилганлар. Масалан «ҳасан ҳусан» номли пьесада қизғанчиқ бой, бир молни икки марта пуллашга ҳаракат қилган алдамчи савдогар образи тасвирланган. қўғирчоқ театри намойиш қилган пьесаларнинг ҳам кўпчилиги мазкур мазмунда бўлган. Масалан бир неча вариантда ижро этилган «качал полвон» шундай ўткир сюжетлардандир. Бу пьесада ҳар хил импровизация қилиш, ижро жараёнида қўшиб ўткир диологлар киритиш имконига эга бўлган. Аммо маҳаллий ҳукмрон синф вакилларини қувғин қилганлар. Айрим актёрлар сатирик чиқишлари учун тақибланиб шавқатсиз жазоланганлар. Албатта халқ ўзларининг севимли актёрларини ҳимоя қилган, уларнинг сафларини истеъдодли ёшлар билан тўлдирганлар. Кейинги ярим асрдан ортиқ давр ичида халқ театрлари пайдо бўлди. Масхарабоз —қизиқчилар, дорбозчилар миллий циркнинг яратилишида, қўғирчоқ ўйинлар, ашулачи ва раққосалар яъни драматик театрлар пайдо бўлишида катта ҳисса қўшдилар. Дастлаб Тошкентда кейин қуқон, Фарғона, Андижон, Хива. Урганч ва бошқа шаҳарларда профессионал театрлар пайдо бўла бошлаган эди. Улар нафақат миллий мавзуда, балки жаҳон классик асарлари билан ўз тош даврида ишлаган

аждодларимизнинг махсус ниқобланган овчилик маросимларини бажараётганлигини тасвирлаганлиги ҳам халқ театрлари ва рақслари тарихи ниҳоятда қадимий эканлигини кўрсатади. Шуниси қизикки, айрим тадқиқотчиларнинг «Хоразм лазги»синиСтрабон ва Предот тасвирлаган қадимги масжидларнинг маросимларида кечаси гулхан ёқиб қўшиқ айтиб рақс тушганлигини, уни ҳозирча Хоразм тўйларида қиш кунларида ўт ёқиб ижро этиладиган ашулага жўр бўлиб лазги ва бошқа рақсларга қиёс қилишганлигини мантиқий асосли деса бўлади. Этнограф Тўра қиличевнинг фикрича «Лазги» ўйини ибтидоий жамиятидаги хоразмликларнинг қаҳрамонлик характерини сақлаб қолиши жуда кўп ибтидоий қабилаларда ўтказиладиган зафар тантаналаридаги ҳарбий рақсларни эслатади. ўзбекларнинг оммавий театрлаштирилган сайилларида айниқса Наврўз каби йирик халқ байрамларида ўтказиладиган тантаналарда халқ ижодининг барча намуналари кенг намойиш қилинган. Тадқиқотчиларнинг фикрича халқнинг энг севимли байрами Наврўз бўлган. ўтган асрда Хоразмда халқ театри ва ашула, рақслар тараққий этганлигини бу ерга келган сайёҳ ва ҳарбийлар ҳам тасдиқлайди. Масалан, XIX аср ҳозирги созанда ва ашулачилар ҳамда раққосалар шахсий тарзда эмас, балки махсус мусиқа мактабларида консерваторияда таълим олиб замонавий хонанда ва раққосалар бўлиб етишмоқда. Анъанавий куй ва рақслар замонавий оркестр ва ансамблларда, телевидения ва радио, кино ва театр соҳаларида, ашула, рақс санъати жаҳон маданиятига ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. И.Жабборов «ўзбек халқ этнографияси» 2. Остраулов Н.А. «Сарти» Т-1908 3. Этнография М-1992 4. «Ўзбек энциклопедия» си Т-1997 5. М. Рустамов. ўзбек халқ этнографияси I - IV жилд. Тошкент-1991 6. Ўзбекистон энциклопедияси 16-4 сонлар 7. Т. Хўжаев қадимги Тошкент аҳолиси Т-1993

Похожие

Ўзбекларнинг анъанавий машғулотлари ва хўжалик фаолиятлари. Ҳунармандчилик ва уй рўзғор касблари

Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни. Унинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги

Этнос ва маданият

Темур ва Темурийлар даври маданияти

Араб тили ва араб маданияти