XX asr-ilmiy texnika taraqqiyoti va ilmiy-texnika inqilobi asri - История - Рефераты

XX asr-ilmiy texnika taraqqiyoti va ilmiy-texnika inqilobi asri

Загружено в:

24.09.2022

Скачано:

0

Размер:

79 KB

XX asr-ilmiy texnika taraqqiyoti va ilmiy-texnika inqilobi asri Reja: 1. Fan taraqqiyotida jadidlarning qo`shgan hissasi. 2. Ulug` Vatan urushi yillarida fan va texnika. 3. Ilmiy texnika inqilobining jamiyat rivojiga ta`siri. 4. O`zbekistonda ilk universitetlarning ochilishi.

1. «Jadid» arabcha bo`lib, Yangi degan ma`noni anglatadi. Yangilik va islohotchilikka intiluvchi yangilik yaratuvchi faoliyat bilan mashg`ul bo`lgan taraqqiyparvar ilg`or ruhdagi ziyolilar tarixda jadid deb nomlandilar. Jadidchilik xarakatining paydo bo`lishi bevosita o`sha davrdagi ichki ham tashqi xalqaro maydondagi ijtimoiy siyosiy muhit va vaziyat bilan bog`liq bo`ldi. Jadidchilik harakati o`z maqsad va mohiyatiga ko`ra dastlabki kundan boshlab, madaniy-ma`rifiy siyosiy islohotchilik harakati bo`lgan. Ammo vatanni ozod va obod qilish millat va xalqni hurriyatga olib chiqish, to`q va farovon va madaniyatli qilish uchun jadidlar dastlab e`tiborni madaniy-ma`rifiy ishlarga qaratdilar. Jadidchilik harakatining paydo bo`lib rivojlanishida Qrimlik I.Gasprinskiy (1851-1914) hissasi behad katta bo`ldi. U Qrimdagi XIX asrning 80-yillaridayoq Rossiya bosib olgan musulmon xalqlari orasida 1- bo`lib jadidchilikka asos soldi. Uning rus va turkiy tillarda Chop etilgan Tarjimon (1883-1914) gazetasi , «Rossiya musulmonligi» (1881) , « Ovro`pa madaniyatiga muvozini » (1885) va boshqa asrlari hamda jadid maktabi uchun yozgan darslik va qo`llanmalari Turkistonga kirib keldi. I.Gasprinskiy 1884 yilda 12 ta bolani yangicha usul- « Usuli jadid »- Savtiya (tovush) usuli bilan o`qitib, 40 kunda savodini chiqardi. U 1892 Turkiston general –gubernatori N.O.Rozenbaxga maxsus maktub yullab, unda maktablarni isloh qilish, jadid maktablarni tashkil etish madrasalardan birini zamonaviy oliy ta`limga moslashtirishni taklif etadi. Ammo bu takliflar amalga oshmaydi. Shundan so`ng u 1893 yilda Toshkentga keladi va ziyoli ulamolar bilan uchrashadi. Samarqandda bo`ladi. U yerdan Buxoroga borib amirni jadid maktabini ochishga ko`ndiradi va maktabga «Muzaffariya» degan nomni beradi. Jadidchilik g`oyasi Turkistonda 19 asrning 80 – yillarining 2- yarmidan tarqaladi. Shu asrning 90- yillari 20 asrning boshlarida jadidchilik muntazam madaniy ma`rifiy harakati sifatida paydo bo`ldi.

Jadidchilik harakati shu vaqtgacha islom dunyosida sira ham ko`rinmagan ilg`or va tezkor o`qitish «Savtiya » (tovush) usuliga asoslangan jadidlar maktablari tashkil topishidan boshlandi. Bu maktablarda bolalar 1-2 yilda to`la savod chiqarib, mukammal o`qish va yozishni o`zlashtiradi. Buning uchun esa qadim an`anaviy musulmon maktablarida besh olti yil o`qish kerak edi. Aytish mumkinki, «savtiya » usulidagi jadid maktabi vatanimiz tarixidagi buyuk kashfiyotlar silsilasinin boyitdi. Jadid maktabi faqat o`qitish usuli jihatidan emas, balki, unda diniy (iloxiy) va dunyoviy t a`lim-tarbiya va o`uzaro mutadillik asosida joriy etilishi, bolalar esa qulay partalarda o`tirishi, darslarda xarita va rasmlardan foydalanishi bilan ham butunlay Yangi maktab edi. U keyinchalik hozirgi zamonaviy milliy maktab uchun asos bo`ldi. Bu maktablarda shariat ilmlari bilan birga mat, geog, ona tili, rus tili va arab tillari, ashula va jism. tarb fanlari o`qitila boshlandi. Jadid maktablari 4 (boshlangich ) va 7 yillik edi. Bunday yetti yillik maktablar Toshkentdan tashqari Qo`qon, Samarqand kabi yirik shaharlarda ham ochiladi. Jadid maktablari qat`iy nizom, tartib va intizom dastur va darsliklarga asoslandi. Tarixda 1- bo`lib, jadidlar o`quvchilarga kundalik, chorak va yillik baholar quyishni joriy etdilar.O`quvchilar sinfdan-sinfga jamoatchilik oldida ochiq imtihonlar topshirishi evaziga o`tkazilgan. Ba`zi ma`lumotlarga ko`ra 1903 y. Toshkentda 20 ta (shundan 2 tasi urta) jadid maktablari bo`lgan. Mustabid tuzum xalqimizning ilm-fan va zamonaviy tex nika sirlarini egallashi uchun ma`lum shart-sharoit yaratgan bo`lsa ham, uning boy ma`naviy merosidan bahramand bo`lishi, ajdodlarning ilg`or ilmiy-madaniy an`analarini rivojlantirishga imkon bermadi. O`zbekistonning milliy davlat sifatida rivojlanish yo`liga o`tishi tarixiy xotirani tiklashga, milliy o`zlikni anglashga mezon yaratdi. Shu bois, o`zbek xalqining uzoq muddatli ozodlik va mustaqillik kurashi, milliy-ozodlik harakati mafkurasining shakllanish tarixi juda kuchli ijgimoiy qiziqish uyg`atmoqda.

Ma`lumki, 70 yillik sho`rolar istibdodi davrida o`zbek xalqining va umuman, Markaziy Osiyo xalqlarining ozodlik kurashi sahifalari kommunistik mafkura tazyiqi ostida ongli ravishda soxtalashtirildi. Endi tarixiy haqiqatni tiklash vaqti kelmoqda. XIX-XX asrlardagi sharoitda milliy ozodlik harakatining, shu jumladan, uning alohida ijtimoiy-siyosiy oqimlarinint tarixiy jarayondagi o`rni va rolini xolisona o`rganish, dolzarb masala sifatida ilmiy doiraga chiqdi. Tarixiy tajribaning ko`rsatishicha, milliy o`zlikni anglashning o`sishiga muhim turtki bo`lgan va milliy ozodlik g`oyasini shakllantirib, o`z faoliyati bilan uni amalga oshirishga o`ringan kuchli progressiv harakat - jadidchilik bo`lgan. U jahondagi umuminsoniy va milliy qadriyatlarga asoslanib, jamiyatning pishib yetilgan rivojlanish talablari va o`lka tub yerli aholisining zarur manfaatlariga javob berardi. Jadidchilik , ma`rifatparvarlikdan qudratli siyosiy harakatga qadar bo`lgan murakkab rivojlanish yo`lini bosib o`tdi. Turkistondagi mustamlaka, uning turli tanazzulga yuz tutganligi, xalqning og`ir iqtisodiy ahvoli, jahonning taraqqiy etgan mamlakatlaridan iqtisodiy jihatdan ortda qolishi, madaniy qoloqlik, ijtimoiy ongdagi turg`unlik - jadidlarni jahon taraqqiyoti tajribasidan foydalanib, tezlikda bu holatdan chiqish yullarini izlab topishga chorladi. Yetilib qolgan muammolarni hal etishdagi dastlabki yo`l sifatida ma`rifatparvarlik harakati yuzaga keldi. Nima uchun masala aynan shunday qo`yildi? Sababi, jadidlarning o`zlari talaba yoshlar edi. Ular ham Sharq xam G`ap6 madaniyati yutuqlarini egallashga intildilar, o`qidilar va o`zgalarni ham shunga da`vat etdilar. Jadidlar xorijga chiqib, turli mamlakatlardagi madaniyat va ta`lim taraqqiyoti darajasini ko`ra oldilar, ularni solishtirdilar va bu zehnli yoshlarda jahon taraqqiyoti yutuq larini Turkistonga keltirish istagi paydo bo`ldi. Natijada, jadidlarning diqqat markaziga birinchi bosqichda ta`limni isloh etish vazifasi qo`yildi. Ular bunday islohotlarni o`tkazish zaruratini nafaqat, nazariy jihatdan isbotlab berdilar, balki yangi usuldagi maktablar, kutubxonalar, o`quv zallari ochib, darsliklar yozib, o`z g`oyalarini amalga oshirshiga katta kuch sarfladilar. So`nggi ma`lumotlarga qaraganda,

dastlabki jadid maktablari 1898 yilda Qo`qonda Salohiddin domla, 1899 yilda Toshkentda Mannon Qori va shu yili Andijonda Shamsiddin domlalar tomonidan ochilgan . XX asr boshlarida bu harakat tezlik bilan rivojlanib ketdi. Milliy ziyolilarning o`zagini tashkil etuvchi jadidchilikning ko`zga ko`ringan vakillari - Munavvarqori Abdurashidxon o`g`li, Ubaydulla Asadullaxo`ja o`g`li, Abdulla Avloniy, Toshpo`lat Norbo`taev (Toshkent), Maxmudxo`ja Behbudiy, Xoji Muin Shukrullo, Abdulqodir Shakuriy (Samarqand), Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo`jaev, Abdurauf Fitrat, Ubaydulla Xo`jaev (Buxoro), Ashurali Zoxiriy, Po`lat Soliev, Obidjon Maxmudov (Qo`qon), Nosirxonto`ra Komolxonto`raev, Ishoqxon Ibrat (Namangan) kabilar harakatning yetakchilari edilar. Turkiston jadidlarini birlashtirishda jadidlarning rahbari deb tan olingan Maxmudxo`ja Bexbudiyning xizmati beqiyos bo`ldi. Jadidlar tarkibini yosh jihatdan tahlil qilish natijasida, jadidlarning Turkistonning bo`lg`usi davlat qurilishi dasturlarida, haqiqatdan ham, yoshlar dunyoqarashi o`z aksini topganligiga ishonch hosil qilamiz. 1910 yilda jadidlar safini asosan 13 yoshdan 36 yoshgacha bo`lganlar tashkil etgan. Jadidchilikning rahbari Bexbudiy o`sha paytda 36 yoshda bo`lgan bo`lsa, keyinchalik yoshlarning sevimli shoiriga aylangan Cho`lpon, endigina 13 yoshda edi. Ularning hech birlari, siyosiy ta`kiblar tufayli keksalik yoshigacha yetib yashamaganlar. Jadidlar mafkurasida hozirgi kunda jamiyatni tashvishga solayotgan - dinning inson ma`naviy kamolotidagi o`rnini to`g`ri tushunish, bozorni shakllantirish jarayonlarini faollashtirish, tarakkiyparvar demokratik institutlarni vujudga keltirish, o`lkada o`ziga xos milliy rivojlanishni shakllantirish kabi tarixiy vazifalar jamlangan edi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun muxim shartlar bulib, islom tushunchasini yangilash, uni mutaassiblikdan tozalash, fan yutuqlari va ilg`or texnologiyani egallash muammolarini hal etish lozim edi. Bi roq bu g`oyalar, jadidlar islomning butun ta`limotini qayta yozishga intilganlar, degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Sababi ular o`z faoliyatlarida Qur`onni ham, va umuman, butun islom ta`limotini ham to`g`ri izohlab berishga intilganlar. Ular o`z

asarlarida ( A.Fitratning «Xind sayyohi qissasi», M.Bexbudiyning «Muxtasari tarixi islom» («Islomning qisqacha tarixi») kabilar) ayrim ruxoniylarning o`z manfaatlari yulida islom mohiyatini buzib ko`rsatganliklarini tanqid qiladilar va dindan foydalanilgan siyosiy tadbirlar qanchalar og`ir oqibatlarga olib kelishini ko`rsatib beradilar. Jadidlar islomning tarakkiyparvar rolini tushuntirish bilan ta`lim, iqtisod, madaniyat va umuman, jamiyat hayotining barcha sohalarini isloh etish zaruratini tushuntirishga intilganlar. Qur`on va uning tafsirini juda yaxshi bilgan Maxmudxo`ja Bexbudiy o`z maqolalaridan birida Qur`on oyatlari va hadislardan namunalar keltirish bilan islom xalq ta`limi va barcha fanlarga, shu jumladan, tarix faniga qay darajada katta ahamiyat berganligini isbotlab bergan. U islom tarixini bilmasligi oqibatida, aksariyat hollarda, ung`aysiz vaziyatga tushib qoladigan din peshvolarini tanqid qiladi. Jadidlar nafaqat Vatanga va milliy qadriyatlarga munosabati bilan, ayni paytda, umuminsoniy taraqqiyot yutuqlarini tushunishda ham tarixiy namuna bo`lishlari mumkin. Ular hech qachon milliy doirada cheklanib qolmaganlar va ularning G`apb tsivilizatsiyasi tomon intilshlarini tushunish mumkin. O`sha paytda G`ap6, texnologiya va ishlab chiqarish darajasi jixatidan Sharqqa nisbatan ancha ilgarilab ketgan edi. Jadidlar o`zlarining kelajakdagi davlat tuzumini barcha millatlarning birligi asosida tasavvur etardilar. Jadidlarning xalqaro aloqalari juda keng qamrovli bo`lgan. Ular Rossiya, Turkiya, Misr va boshqa mamlakatlardagi jadidchilik oqimlari dasturlaridan xabardor bo`lganlar, o`zaro safarlar, muloqotlar orqali tajriba almashdilar. 1905- 1906 yilgi Rossiyadag i inqilobiy harakatlar Turkistong a ham o`z ta`sirini ko`rsatdi. Progressiv kuchlar jipslasha boshladilar va jadidlar ma`rifatchilik faoliyatini jadallashtirdilar. Bu faqatgina maktablarda emas, balki jonli matbuotchilik faoliyati, jumladan, ruznomalarning kuplab vujudga kelishida ham kurindi. Chunonchi, 1906 yilda Ismoil Obidovning muxarrirligida «Tarakkiy», shu yili Munavvarkori muxarrir ligida « Xurshid», 1907-1908 yillarda Abdulla Avloniy muxarrirligida «SHuxrat», Axmadjon Bektemirov muxarrirligida «Osiyo»

ruznomalari chop etildi.Lekin tez orada chor ma`muriyati uzining eksperti N.P.Ostroumov bildirishnomasiga asoslanib, bu ruznomalarni man etdi. 1913-1915 yillarda «Samarqand», «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg`ona», «El bayrog`i», «Kengash», «Ulug` Turkiston», «Turon» ro`znomalari, «Oyina» oynomasi, 1917 yilda esa «Xurriyat», «Farg`ona saxifasi» kabi ommaviy axborot vosigalari ham paydo bo`ldi. Jadidlar Rossiyadagi siyosiy jarayonlarni diqqat bilan kuzatib bordilar, vujudga kelayotgan rus siyosiy partiyalari dasturlarini o`rgandilar. Lekin milliy mentalitetning o`ziga xos xususiyati bo`lgan. O`zbek xalqining tinchliksevarlikka , bosiqlikka moyilligidan kelib chiqib, ular tinchlik yo`li bilan, jamoatchilikning murojaatlari, Davlat Dumasidagi ommaviy bahslar va boshqa legal vositalar bilan podsho xokimiyatidan o`z maqsadlarini amalga oshirish yo`lida yon berishga erishishga intildilar. Ammo chorizm ma`muriyati Davlat Dumasida turkistonlik vakillar bo`lishini man etgan. Bu bir tomondan, o`lka xalqining huquqlari va qadr-qimmatini poymol qilish bo`lsa, ikkinchi tomondan, ularning siyo siy ongining o`sishi Rossiya imperiyasi davlatchiligiga xavf tug`dirar edi. O`shandayoq jadidlar, Maxmudxo`ja Bexbudiyning 1906 yil 11 oktyabrda «Xurshid » ro`znomasida chop etilgan maqolasida o`z aksini toptan xulosaga, ya`ni birlashib yagona musulmon partiyasi tuzish va Butunrossiya musulmonlari ittifoqi ta rkibiga kirish zarurligi haqidagi fikrga keldilar. Shu bilan ular Rossiyadagi barcha turkiy xalqlar orasidagi progressiv kuchlarga tayanishga intildilar. Ushbu maqolasida Bexbudiy sotsial-demokratlar partiyasiga nisbagan uzining salbiy munosabatini bildiradi. U bu partiyaning dasturini musulmonlar hayoti normalariga muvofiq kelmaydigan xayoliy (utopiya) dir, deb hisoblagan. 2. O`zbekiston ishchi va mexnatkashlari bilan bir qatorda fan, maorif va madaniyat xodimlari ham nemis-fashist bosqinchilari ustidan qozonilgan g`alabaga o`zlarining munosib hissalarini qo`shdilar. Ular orasida O`zbekistonning mashhur olimlaridan U.A. Arifov, Yo.X. To`raqulov, I. Ismoilov, X. Usmonov va boshqalar bor edi. T. N. Qori-Niyoziy, V.I.

Romanovskiy, T.Z. Zohidov, I.A. Raykova, O.S. Sodiqov kabi olimlarning yutuqlari xalq xo`jaligi va front zaruriyati uchun muammolarni hal qilishda katta xizmat qilgan. O`zbek matematik, mexanik va astronomlari aviatsiya, o`q-dori, harbiy texnika sifatini oshirishga aloqador bo`lgan bir qancha muhim ilmiy muammolarni hal qildilar. Bunda T.A. Sarimsoqov, V.I. Roma novskiy, M. Kamolov, N.N. Nazarov va boshqa olimlar hissasi katta bo`ldi. Ularning ehtimollik nazariyasi va matematika statistikasi sohasidagi ijodiy izlanishlari artilleriya otishmalari va bomba tashlash aniqligini, jangovar samolyotlarning ko`tarish imkoniyatini oshirishga, respublikada ishlab chiqarilayotgan harbiy texnikaning sifat ko`rsatkichlarini takomillashtirishga imkon berdi. Geolog olimlar foydali qazilma boyliklarini qidirib topish, sanoatni zarur xom ashyo bilan ta`minlash vazifalarini bajarishga katta e`tibor berdilar. O`zbekiston tog`lari va cho`llarida 1943 yilning o`zidagina 35 ta geologiya ekspedtsiyalari ish olib bordi. O`zbekistonlik kimyogarlar paxta chiqindisidan xalq xo`jaligida foydalanish taklifini, etil spirtini, sirka kislotasini, qamishni quruq qayta ishlash natijasida kumir briketini olishning yangi usullarini ishlab chiqdilar. Bunda akademik O.S.Sodiqov boshliq guruh ishlari alohida ahamiyat kasb etdi. O`zbekiston o`simliklarining alkaloidlik xususiyatini o`rganish yuzasidan akademik S.Yu. Yunusov rahbarligida katta ishlar olib borildi. O`rta Osiyo davlat universiteti ( UzMU) ning kimyo fakultetida urush davrida muhim ahamiyatga ega bo`lgan narkoz efiri, xlorli kaltsiy kofein, streptotsid, sulfidin, nikotin kislotasi ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Fakultet bazasida Toshkent farmatsevtika zavodi tashkil etildi. O`zbekistonlik farmatsevtlar mahalliy xom ashyodan 15 ta yangi dori preparatlarini ishlab chiqarish usullarini kashf etdilar. O`zbekistonning ijtimoiy-gumanitar fanlari olimlari tarixchilar, sharqshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslar, iqtisodchilar va faylasuflar o`zlarining ijodiy mehnatlari bilan mamlakat ilmiy salohiyatini rivojlantirishga,ommaga insonparvarlik, vatanparvarlik, erksevarlik g`oyalarini singdirishga qimmatli hissa qo`shdilar.

Ilmiy tadqiqot ishlariga rah barlik qilish, ularni muvofiqlashtirishni dastlab 1940 yilda tashkil etilgan SSSR FAning O`zbekiston filiali (UzFAN ), keyin 1943 yil noyabrda ochilgan O`zFA amalga oshirdi. UzFAning birinchi prezidenti qilib T.N. Qori-Niyoziy saylandi. Bu o`zbek xalqi hayotida muhim voqea bo`ldi. 1943-1945 yillarda kulga kiritilgan muvaffaqiyatlar bilan UzFA Ittifoqda tanilgan ilmiy markazga aylandi. Bu paytda akademiya tarkibidagi 22 ta ilmiy muassasada 818 ilmiy xodim fan olamining turli jabhalarida tadqiqot ishlarini olib bordilar. O`zFAning faoliyatida ko`chirib keltirilgan ilmiy xodimlarning ham o`ziga xos hissasi bo`ldi. Urush yillarining qiyinchiliklariga qaramasdan O`zbekistonda oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari va maorif muassasalarining faoliyati ham to`xtab qolmadi . O`zbekistonda 29 ta oliy va 52 ta o`rta maxsus o`quv yurti ishlab turdi, ularning soni Markazdan ko`chirib keltirilgan 31 ta oliy o`quv yurti va 7 ta Harbiy akademiya hisobiga yana ortib bordi. Bu o`quv yurtlarida urush yillari mobaynida 11.750 nafar yuqori malakali mutaxassis va 6.673 nafar kadrlar tayyorlandi. Xalq ta`limi sohasida ham o`qituvchilarning frontga ketishi, ko`pgina binolarning gospitallarga, bolalar uyi va harbiy-o`quv punktlariga berilishi, darslik va o`quv qo`llanmalarining, mutaxassis kadrlarning yetishmovchiligi anchagina qiyinchiliklarni keltirib chiqargan edi. Shunday bo`lsa ham urush yillarida o`qitish ishlari muntazam olib borildi. O`quvchilar maktabda o`qish bilan birga yaradorlarga, frontga ketganlarning oila a`zolariga, urush nogironlari oilalariga yordam berdilar. O`zbek adabiyoti ham xalqimizning yovuz dushmanga qarshi kurash yillarida o`zining munosib hissasini qo`shdi. Oybek, Hamid Olimjon, Shayxzoda, G`afur G`ulom, Uyg`un, Sobir Abdulla, Zulfiya, Temur Fattoh kabi shoir va yozuvchilar urush maydonlariga safarbar etuvchi she`rlari va maqolalari bilan xalqni galabaga ruhlantirdilar. Oybekning «Yovga o`lim!» she`ri, «Navoiy» romani, «Men yahudiy», Hamid Olimjonning «Yigitlarni

frontga jo`natish», «Jangchi Tursun», «Roksananing ko`z yoshlari» va boshqa asarlar urush yillaridagi o`zbek adabiyotining yorqin namunalaridir. M. Ismoiliy, Ilyos Muslim, Nazarmat, Adxam Raxmat, N. Safarov, Ibroxim Raxim, 3.Fatxullin, Adxam Xamdam kabi yozuvchi va jurnalistlar frontda ishtirok etib, «Qizil armiya», «Front haqiqati», «Qizil askar haqiqati», «Suvorovchi», «Vatan sharafi uchun» kabi front gazetalarida xizmat qilish jarayonida, Hamid Olimjon, Oybek, A. Umariy, G`afur G`ulom, Ra`no Uzoqova va boshqa shoir ham yozuvchilar hukumat delegatsiyalari tarkibida frontning oldingi marralariga borib, o`z qaxramonlari bilan tanishdilar, yurtdoshlarining jasoratlarini tarannum etdilar. A. Axmatova, I. Virta, S. Gorodetskiy, A. Deych, K. Zelinskiy, Ya. Kolas, N. Pogodin, A. Tolstoy, V. Yan kabi yozuvchi-shoirlar ham O`zbekistonda yashab, o`zbek adabiyotchilari bilan hamkorlikda ajoyib asarlar yaratdilar. Bunda respublika Yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik qilgan X. Olimjonning xizmati katta bo`ldi. Dramaturgiya sohasida N . Pogodin, Xamid Olimjon, Uyg`un va Sobir Abdullalar yozgan «O`zbekiston qilichi» va A. Umariyning «Qasos», Yashin va Sobir Abdullaning «Davron ota» kabi asarlari bilan birga Uyg`un va Izzat Sulton «Alisher Navoiy», Hamid Olimjon «Muqanna», Maqsud Shayxzoda «Jaloliddin Manguberdi», Oybek «Maxmud Torobiy» kabi dramatik asarlarini yaratdilarki ularda o`zbek xalqining bosqinchilarga qarshi kurash sahifalari aks ettirildi. Umuman olganda urushda qo`lga kiritilgan g`alabaga o`zbekistonliklar o`zlarining fidokorona mehnatlari bilan katta hissa qo`shdilar. 1946—1990 yillarda sho`rolar hukumati O`zbekistonda ulug` saltanat manfaatlaridan kelib chiqqan holda fanning turli tarmoqlarini rivojlantirishga e`tiborni qaratdi. Buni biz fan tarmoqlarini rivojlantirish maqsadlarini ko`zlab davlat byudjetidan ajratilgan mablag`larning o`sib borishi misolida ko`rishimiz mumkin. Agar 1970 yilda fan uchun ajratilgan mablag 30,1 million so`mni tashkil etgan bo`lsa, 1987 yilda esa 67,2 million so`mni tashkil etgan. O`zbekistonda ilmiy xodimlar soni ham o`sdi. Ja`mi bo`lib fanning turli sohalarida mehnat qilgan

xodimlar 1960 yilda 10 ming 329 kishi bo`lgan bo`lsa, 1987 yilda esa 39.106 kishiga teng bo`ldi. Shu davrda aspiranturaga qabul qilish ham o`sdi. Agar 1960 yilda aspiranturada 1.432 aspirant o`qigan bo`lsa, 1987 yilda ularning soni 3050 taga yetdi. Ammo tashqi ko`rinishidan kishini o`ziga jalb qiladigan bu chiroyli raqamlar ortida millat va yurt taqdiri uchun daxshatli omillar va oqibatlar yashirin pardaga o`ralgan edi. Ular nimalardan iborat edi? Birinchidan , sho`rolar hukmronligi yillarida o`zbek tili ilm-fan tili sifatida O`zbekistonda o`z ahamiyatini yo`qotdi. Barcha ilmiy ishlar faqat rus tilida olib boriladigan bo`ldi. Ikkinchidan , mahalliy millat ziyolilari, o`z ona tillarida erkin ilmiy mushoxada va fikrlar asosida ijod qilishdan mahrum bo`ldilar, ular o`z qobiliyat va imkoniyatlarini to`laqonli ko`rsatolmadilar. Bu ham o`z navbatida bir vaqtlar jahon fani va madaniyati beshigini tebratgan Al-Xorazmiy, Ibn Sino, Ahmad Farg`oniy, Beruniy, Forobiy, Ulug`bek, Ismoil al-Buxoriy s ingari behisob qobiliyat sohiblarini bergan yurtga XX asrda ham ular ishining munosib davomchilarini tarbiyalab yetishtirishga jiddiy to`sqinlik qildi. Ammo shunga qaramasdan urushdan keyingi yillarda ham ilm-fan sohasida barakali ijod qilib, millatning shon-shuxratini dunyoga tanitgan siymolar xalqimiz orasidan yetishib chiqdi. Tarix va ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida ijod qilgan Ya. F. G`ulomov, R. N. Nabiev, I. Mo`minov, X. Sulaymonov, O. Aminov, E. Yusupov, I. Iskandarov, M. Iuldoshev, A. Asqarov, R. X. Aminova, geologlar X. M. Abdullaev, I. X Xamraboev, G. Mavlonov, biokimyogar Yo. Turaqulov, kimyogarlar O. S. Sodiqov, M. N. Nabi ev, S. Yu. Yunusov, fizik va matematiklar T. N. Qori-Niyoziy, T. D. Sarimsoqov, U. O. Orifov, S. Sirojiddinov, S. Azimov, V. Qobulov, texnika fanlari bo`yicha ijod qilgan M. T. O`rozboev, biologiya va botanikada E. Qodirov, A. Dadaboev, A. Imomaliev, S. Yuldoshev va boshqalar shular jumlasidandir.

3. O`zbekistonda milliy mustaqillik sharoitida mamlakatning ilmiy- intellektual salohiyatini yanada kuchaytirishta alohida e`tibor berila boshlandi. Ayniqsa, jahon ilm-fani rivojiga katta hissa qo`shgan ulug` ajdodlarimizning ilmiy merosini chuqur o`rganish va ularning an`analarini rivojlantirish maqsadida Xorazmda Ma`mun Akademiyasining qaytadan tiklanishi madaniy hayotimizdagi ulkan voqea bo`ldi. Shuningdek, ilmiy-tadqiqot muassasalarining tarkibiy tuzilishida muhim o`zgarishlar qilindi, zamon talablariga javob beradigan yangi oliy o`quv yurtlari, ilmiy-tadqiqot institutlari, Oliy Attestatsiya Komissiyasi tashkil etildi. Talabalarni oliy o`quv yurtlariga qabul qilishning ilg`or usullari, yangi pedagogik texnologiyalar joriy etildi. O`zbekistonda ilm-fan kishilarning malakasi, bilimini oshirishga ko`maklashadigan jamg`armalar tashkil etildi. Fan rivojining huquqiy asoslari yaratildi, ilm-fan xodimlarini ijtimoiy himoyalashga e`tibor kuchaytirildi. Fan taraqqiyotida an`anaviylik va yangilanish jarayoni dialektikasini bilish, bu jarayonni Uzbekiston sharoitida yanada rivojlantirish davr talabidir. Fandagi an`anaviylik, bir tomondan, uni tarixiy ildizlaridan uzilib qolishdan saqlasa, ikkinchi tomondan, mamlakat taraqqiyoti yo`lida paydo bo`lgan muammolarni an`anaviy usullar bilan hal etish uning hayotdan ajralib qolishiga olib keladi. Fan taraqqyotida an`anaviylik va yangilikni (novatorlik) uzviy bog`lash muhim muammolardan biridir. Boshqacha qilib aytganda, an`analardan butunlay voz kechish ham, an`analar bilan bog`lanib qolish ham fan taraqqiyotiga halaqit beradi. O`zbekiston faniga kirib kelgan muhim yangiliklar uning tarkibiy tuzilishidagi o`zgarishlardan tashqari yana quyidagilarda namoyon bo`ladi: Fanning siyosat, madaniyat bilan bog`liqligi, demokratik jamiyatda uning tayanch qadriyat ekanligi har tomonlama asoslandi. Fanning rivoji o`z oldiga qo`ygan muammolarni hal etishda ilmiy metodlardan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Hozirgi davrda amaliy va nazariy tadqiqotlar o`tkazishda quyidagi usullardan keng foydalanilmoqda: kuzatish, qiyoslash, tavsiflash, formallashtirish, modellashtirish va boshqalar.

XX asr fan-texnika inqilobi insoniyatning moddiy va ma`naviy hayotida tub o`zgarishlarni vujudga keltirdi. Insonning tabiat taqdiri ychun javobgarlik hissini yanada oshirdi, fan inson hayotining istisnosiz barcha sohalariga kirib keldi, inson va jamiyat borlig`ining muhim tarkibiy qismiga, bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylandi. Shu boisdan ham hozirgi zamon fanini «katta fan» deb atash rasm bo`ldi. Keyigi yuz yil davomida ilmiy faoliyat bilan shug`ullanuvchi olimlar soni beqiyos darajada o`sdi. Agar XX asr boshlarida butun yer yuzidagi olimlar yuz ming atrofida bo`lgan bo`lsa, hozirgi paytda ularning soni besh milliondan ortib ketdi. Fan va texnika sohasidagi inqilobiy o`zgarishlarni olim lar sonining o`sib borishidagina emas, balki ilmiy kashfiyotlar salmog`i va sifatining muttasil ortayotganida ham ko`rish mumkin. Butun insoniyat tarixida qilingan ilmiy kashfiyotlarni yuz foiz deb oladigan bo`lsak, uning tuqson foizi XX asrga to`g`ri keldi. Ilmiy informatsiyalar har o`n-o`n besh yilda ikki martaga ortib boryapti. O`zbekistonda keyingi yillarda fanning turli sohalarida faoliyat ko`rsatayotgan olimlar, ilmiy xodimlar salmog`i ortdi. Hozirgi davrda O`zbekiston fani rivojlanishi oldida turgan asosiy yunalishlar I.A. Karimovning qator asarlarida belgilab berildi. Ulug` ajdodlarimizning ilmiy an`analarini davom ettirish, hozirgi zamon fani va texnikasi yutuqlarini puxta egallash mamlakatimizning yangi asrda jahonning ilg`or mamlakatlari qatoridan munosib o`rin egallashi uchun puxta zamin yaratadi. 3. Turkistonda universitet ya`ni madrasai oliya X-asrdayoq yuzaga kelgan bo`lsada zamonaviy ma`nodagi dastlabki universitet Toshkentda 1918 yil 21 aprelda Turkiston Xalq universiteti nomi bilan ochilgan. Ammo bu un-t rus va yevropalik aholi uchun mo`ljallangan edi. Oradan 20 kun o`tib, o`zbek jadidlari tashabbusi bilan 1918 yilda 12 mayda Munavvar Qori Abdurashidxonov rahbarligida «Turkiston Xalq Dorulfunini » tashkil etildi. O`zbekistonda 2-universitet 1933 yil Samarqand shahrida ochilgan.

1976 yilda Qoraqalpog`iston universiteti tashkil etildi. O`zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar mamlakatimizda 3 universitet faoliyat ko`rsatgan. 2002 yil O`zbekistonda 20 universitet bo`lib, ularda 113,7 ming talaba ta`lim oldi. Respublikadagi ko`p universitetlar maktab, akademik litsey va kasb- hunar kollejlari singari tuzilmalarni ham o`z ichiga oladi. Hozirgi kunda O`zbekistan rivojlangan moddiy tadqiqot bazasiga, keng ko`lamdagi ilmiy zaxiraga, malakali kadrlarga ega yirik ilmiy markazdir. Respublikaning ilmiy tadqiqot majmui akademiya, oliy ta`lim va boshqa tarmoqlardagi 362 muassasani, jumladan, 101 ilmiy tadqiqot institutini, oliy o`quv yurtlaridagi 55 ilmiy tadqiqot bo`linmasini, 65 loyiha-konstruktorlik tashkilotini, 32 ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi va tajriba korxonasini, 50 axborot-hisoblash markazini o`z ichiga oladi. Mintaqadagi yetakchi ilmiy va tajriba markazi hisoblanadigan O`zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi ilmiy imkoniyatlarning o`zagi hisoblanadi. Fanlar akademiyasi tarkibida fizika-matematika va texnika fanlari, kimyo- biologiya va tibbyot fanlari, ijtimoiy-gumanitar fanlar, xalqar ilmiy hamkorlik va tashqi investitsiyalarni jalb qilish bo`yicha ilmiy xizmatlar, Qoraqalpog`iston bo`limi bor. «Fan» nashriyoti, fundamental kutubxona ham respublika FA tarkibiga kiradi. FA da 11 ta ilmiy, 1 ilmiy-ommabop jurnal nashr etiladi. FA tarkibida akademiyaning 140 haqiqiy a`zosi (akademik) bor. O`abekiston Fanlar akademiyasida yadro fizikasi, genetika va eksperimental biologiya institutlari, «Fizika-Kuyosh » ilmiy ishlab chiqarish birlashma Maydanak tog`idagi rasadxonalar majmui kabi ilmiy markazlar va boshqa bir qancha ilmiy tachxis muassasalar tashkil etilgan. Ular muvaffaqiyatli tadqiqot olib bormoqdalar. Hozirga kunda 46 mingga yaqin kishi fanning turli tarmoqlarida faoliyat ko`rsatmoqda; ulardan 2,8 ming kishi fan doktori va 16,1 mingdan ortiq, kishi fan nomzodidir. O`zbekistan Respublikasi Oliy Attestatsiya Komissiyasi yosh ilmiy

kadrlarning o`sishida katta yordam ko`rsatmoqda. Fanning o`nlab tarmoqlari bo`yicha oliy malakali ilmiy kadrlar tayyorlanmoqda.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A.Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. T.”Ma`naviyat”. 2008. 2. Abduraximova N., Ergashev F. Turkistonda chor mustamlaka tizimi.T «Akademiya». 2002. 3. Jadidchilik: islohot, yangilanish, musta taraqqiyot uchun kurash.T. «Universitet» 1999. 4. Qosimov B. Milliy uyg`onish. T. «Ma`naviyat» 2002. 5. Mustafo Cho`qay o`g`li. Istiqlol jallodlari. T. «G`.G`ulom». 1992. 6. .Ergashev B. Djadid; liberal ili demokrat? / Zvezda Vostoka.1991. 13 . Ziyoev Hamid. Tarixning ochilmagan sahifalari.T.”Mehnat”.2003. 14.Ziyoev X. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronlgiga qarshi kurash.T.1998. 15. O`zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida.II kitob.T.”Sharq”. 2000. 16. SHamsuddinov R. O`zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari.T.”SHarq”.2001. Mustabid tuzumning O`zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: Tarix shohidligi va saboqlari.T.”SHarq”. 2000.

Похожие

ХХ asr –mafkura asri sifatida

Buyuk ingliz inqilobi (XVII asr)

XVIII asr va XX asr boshlarida Turkiya

Ispaniya (XX asr)

Muzeyshunoslik - ilmiy fan