XVII-XX асрлар Узбекистон маданий тараккиёти - История - Рефераты

XVII-XX асрлар Узбекистон маданий тараккиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

www.arxiv.uz Х VII -ХХ асрлар Ўзбекистон маданий тараққиёти Режа: 1.Марказий Осиёда мустақил хонликларнинг вужудга келиши ва маданиятининг аҳволи. 2.Мустақил хонликлар ва амирликнинг ўзаро маданий таъсири ва алоқалари. 3.Марказий Осиё маданиятига рус ва дунё маданиятининг таъсири.

www.arxiv.uz Марказий Осиёда Темурийлар даврида маданият. Аштархонийлар даражаси билан дунёга машҳур бўлди. Шайбонийлар ва Аштархонийлар даври (Х VI -Х VIII асарлар)да мамлакат феадализмининг мураккабжараёнларини бошдан кечирди. Х VI асрда хунармандчиликнинг ривожланиши транзит ва ички савдонинг кенгайишига ёрдам беради. Бу даврда хунармандчиликнинг 60 дан ортиқ тури мавжуд эди. Марказий Осиё, Хиндистон, Эрон, Балх, Россия, Туркия ва бошқа мамлакатлар билан савдо-сотиқ ва дипломатик алоқада бўлди. Х VI - Х VI асарларда Маварауннахрда илм фан анча ривожланиб борди. Адабиёт, Трих, Меъморчилик ва тасвирий санъат ўзига хос ривоюланиш босқичини босиб борди. Хасан Бухорий Нисорий (1566) йилнинг "Мазаккир ул-ахбоб" ва Мутрибийнинг (1604) Тазкиратош шуаро номли адабиёт анталогияси бунинг яққол ифодасидир. Бу қомусий анталогияда 100 дан ортиқ адабиёт арбобларини ижод ва таржимаи холлари ўрин олган. Мамлакатда хунар ва савдо ишларининг ривожланиши илм ахлини ижтимоий кенгайишига таъсир кўрсатди. Мутаффакир зайниддин Восифий 1512 йил Самарқандда бўлган базм мушоираларда косиб, шоирлар, савдогарлар ва оддий кишиларнинг маркаларида фаол қатнашиб турганлигини баён қилади. Уларнинг аксарият шеър ёзиб турганлиги ўша давр табақаларининг маданий жихатдан юксак савияда эканлигидан далолат беради. Бу даврининг ўзига хос хусусияти шундаки кўплаб адабий ва тарихий асарлар ўзбек тилида ёзилагн муаллифи номаълум (нурратнома) Муҳаммад солиҳнинг Шайбонинома асарлари ўзбек тилда ёзилган. Бундан ташқари машҳур тарихчи Шарофиддин Алияздийнинг тарихий асарлари хусусан "Зафарнома"си улуғбекка бағишланган "Мунтахаби Жомеъ ва таворихи шохи" деган асарлар ўзбек тилаг ўгирилди. Шайбоийлар даврида фаннинг қатор тармоқлари ривож топди. 1693 йилда Амин Аҳмад Розий "Хафт Иқлим" етти иқлим жўғрофий биологияга оид луғат тузди. Мутрибийнинг дунё харитаси иллова қилинди. Мусиқа илмига оид Бухоролик Навкабий асари ҳам 16 аср бу санъат ривожидан дарак беради. Бундан ташқари хаттотлик санъатини ривожига

www.arxiv.uz катта хисса қўшган Султон Али Машадий МИр Али Хирвий, Маҳмуд али Шикобий каби хуснихат усталари ҳам ижод қилинган. 1586 йилда дарвеш Муҳаммад Бухорий каллиграфия санъати назариясиги оид асар ёзган. Шунингдек кўплаб қўлёзмалар миниатюралар ва суръатлар билан безатилган. Тарихий ва адабий асарлардан "Фатхнома" тарихи Абулхайрихоний Новоийнинг асарлари шулар жумласидандир. Миниатюраларда Марказий Осиё моддий маданияти акс эттрилган. Жалолиддин Юсуф келди Муҳаммад ва бошқалар рассомчилик санъатига улкан хисса қўшади. Хонликлар даврида Қурилиш иншоотлари турлари янада такомиллашади. Кўплаб жамоат бинолари қурилади. Монуменал биноларнинг тарихи киэфаси ўзгаради. Бухоро шаҳри баланлиги 10 метрли девор билан ўралиб, шаҳар давозалари қурилади. Йирик бинолар қуришда (миср араб мадрасаси, Хўжа Зайниддин хонкаси) халқ меъморчилиги анъаналаридан фойдаланилди, шаҳар ташқарисида монементал бинолар қурилди. Ҳовлилар тўрт тамондан айвон хужралар билан ўралди. Бухоро ва Тоҳкентдаги Кўкалдош мадрасаси бунга гувоҳлик беради. Биноларни безашда майда ўсимлик нақшли парчинлар ишлатилди, деворларга гул бериш темурийлар давридаги усуллар ривожлантирди, қабр тошлари ясашда юксак бадиий даражада тошларга ёзувларни ўйиб ёзиш ривожланди. (Шайбонийхонла қабр тоши ва Чулдухтаронда Абу Саид қабрига қўйилган тошлари) Марказий осиёда хонликлари ва амирлик ўртасида низолар бўлиб турсада маълум даражада деҳқончилик, хунармандчилик, совдо сотиқ давом топди. Фан адабиёти санъатнинг ривожланиши кўпроё сарой доирасида ҳам диний ҳам амирликдаги сиёсий воқеалар солномасини ифодалайди. Ўша давр руҳи акс этганлиги билан тарихи аҳамиятга эга. Муҳаммад Ёқубнинг «Гулшан-улмулк», Муҳаммад Мир Олимнинг «Тарихи амир Насрулло», Мулла Ибодулла ва Мулла Муҳаммад Шарифнинг «тарихи амир хайдар», Муҳаммда Хакимжон Тўранинг «Мунтахабут-таворих», каби асарла диққатга

www.arxiv.uz созовордир. Қўқон адабий мухити кўплаб шоир ва шоиралар ижоди билан бойийди. Қўқон умархоннингўзи «амирий» тахиллуси билан ўзбек тилида ғазаллар ёзган унинг рафиқаси Моҳларойим «Нодира» тахаллуси билан форс тожик тилида «Макнуна», «Комила» тахаллуслари билан шеърлар ёзган. Эри умархон вафот этгач Нодира давлат ишларига аралашиб,мамлакат хўжалигини яхшилаш маданий ҳаётини ривожлантириш бўйича муҳим тадбирларни амалга оширади. Қўқонда Мадрасалар, карвонсаройлар, расталар, йўллар қурдиради. У ўз ат рофига увайси Махзуна каби қобилиятли ижод аҳлини тўплади. Бу даврда Фазлий Намангоний Мушриф, Мушфикий каби шоирлар ижод қилган. Мушфикий Бухоро амири Абдуллахон саройида «Маликуш- шуаро» унвонига эга бўлшган бўлса, бўлса Фазлий Намангоний Қўқон шоирларига бошчилик қилган, Умархониннг топшириғи билн Фазлий ва Мушриф тамонидан «Мажмуат-ушшшоира» тўплами тзилади. Бу даврда Қўқонда Худоёрхоннинг сарой арки, Хивада турили обидаларни қурдирди. Тахминан Х VII асрда яшаб ижод қилган шоиралардан бири Турди Фарғоний ҳақида маълумот берувчи асосий мана шоирнинг ўз асаридир. У юз уруғнинг оқсоқолларидан бири сифатида Абдулазизхон саройида эътиборли кишилардан бири бўлган, кейин саройдан четлаштирилган. Х VIII аср охирида туғилган шоир Муҳаммад оғир аҳволда яшаб, саройда аскарлик қилган. Махмур қийинчиликда Хапалак 1844 йтлда вафот этган. Унинг шеъралири ичида хапалак хажвий асари мавжуд. Х VIII аср охири Х I Х аср бошларида Фарғона Муҳаммад Шариф Гулханий тахаллуси билан танилиб ажойиб лирик шеърлар, масаллари ёзди. Унинг «Булбулмаасл» аасри қаҳрамонлари қушлар бўлиб, шоир улар орқали сарой кирдикорларининг фош этади. Яна бир қўқонлик шоир Ғозий ҳам асарларида задагон ва рухонийлар фош қилади. Х I Х асрнинг 30 йилларида Шаҳрисабзда шоир хиромий хинд, Форс адабиётида машҳур бўлган «Чор Дарвеш» ва «Тўтинома» хокояларини ўзбек тилга таржима қилади. Халқ достонлари «Юсуф ва Зулайхо», «тоҳир ва Зуҳра», «Бўз ўғлон», «Юсуф ва Аҳмад» ва

www.arxiv.uz бошқа асарлар вужудга еклди. Шаҳар халқ ҳаётидан хикочя қилувчи лавҳаларни ўйнаб, томоша кўрсататар, бошлар ва сарой аҳлини очкўзлигини фош этиб, устидан кулар эди. Бу даврда Марказий Осиё икки турдаги мактаб мавжуд эди: куйи мактаб ва олий мадраса. Бошланғич мактаб савод ўргатилар ва диний матндлар ёдланар эди. Мадрасада ҳам илоҳият ўқитилар шунингдек араб тили сарфу нахфи, нотиқлик санъати, алжаб ва хандаса асослари ўргатилган. Бундан ташқари Хофиз, Бедил, навоий асарлари ўқитилган. Ўша давр шоирлари, фан арбоблари мусиқани чуқур тушунганлар. Мусиқа санъатини ривожига улкан хисса қўшган Мавлоно Муҳаммадин Муганний, Мавлоно Кавкабий. Хўжа Муҳаммад, Ризо Самарқандийнинг номлари бизгача етиб келган. Бу даврдаги меъморчилик ёдгорликлари хажми ва пардозининг жимжимадорлиги билан ажралиб туради. Шердор мадрсасининг олд пештоқида рангин кошинлар билан чекилган бир жуфт шер тасвирланган. Тиллакори мадрасасининг номи «тилла билан пардозланган» деган маънони биладиради. Деворлардаги ажойиб нақши нигорлар ва ички деворлардаги тўкис тилла безаклар жуда нафис ишланган. Х VII аср охирларидан хива хонлигида таъмирлаш ва шаҳарсозлик ишлари авж олади. Оллақулихон мадарсаси, Рохмонкуи иноқ саройи хажм жихатидан анча махобатли қурилган. Қўқон хонлиги меъморчилигида рангқбаранглик ва ёрқинлик, радоздаги кошинларнинг ёрқин товланиши каби хусусиятлар айниқса Худоёрхон саройида яққол намоён бўлади. Х VIII аср охири Х I Х аср бошларида меъморчилик хажм жихатидан ихчам бинолар, гохо безак-пардозлардан холлилиги билан кўзга ташланади. Хонликлар ва Амирликларда меъморчилик қурилишида ва безакда ўзига хослик ҳам сезилади. Фарғона уйлари кенгковоул ва айвонли, гулдор токчали, ўйма ганчли шифтлари нақши нигорли қилиб қурилса, Самарқанд ваБухоро уйлари учун чиройли кўринишдаги устунли айвон, гирих ва Исломий нақшлари туширилган девор ва ганч ўймакорлиги хосдир. Хива

www.arxiv.uz уйлари ташқи ва ички шаклда қурилиб айвони ичкарига қараган, устунларига ўйма нақшлар чекилган, мураккабшаклдаги гуллар билан безалган. Х I Х аср бошларида меҳнат каш халқнинг турммуш маданияти паст даражада эди. Хонликларни ўзаро урушлари хўжалик ва маданий ҳаёти издан чиқарилади. Бу ҳол Чор Россиянинг хонликлари босиб олишини осонлаштирди. Россияда сармоялар саноатнинг ўсиши янги бозор савдосига ва хом ашё манбаларига бўлган талабни оширди. Россия марказий осиёнинг босиб олгач, маҳаллий аҳоли рус ва Россиянинг бошқа халқлари билан алоқа ўрнатишга мажбур бўлди. Саноат ва қишлоқ хўжалиги техникалари кириб кела бошлади. Ўз ўрнида Россия ва Европа маданияти элементлари кририб келди. Рус тизим мактаблари очилди. Типография ва литографиянинг пайдо бўлиши маданий ҳаётда катта воқеа бўлди. Аввал рус тилида, сўнгра маҳаллий тилларда газета, журнал ва китоблар чоп этила бошлади. Х I Х асрнинг 80 йилларида А. С. Пушкин ва И.А. Крилов асарлари илк бор ўзбекчага таржима қилинди. 1880 йилда Тошкентда жамоат кутубзонаси очилди. 1870 йилда расадхона ва кимёгарлик тажрибахонасига асос солинди. Илмий жамиятлар тузилди, тарихий ва археологии музейлар очилди. Бу пайтда келиб, Туркистон буржуазияси орасида жадидчилик харакатлари кенг тарқалди. Жадидлар янги усулдаги мактаблар тузиш дастурини ола сурдилар, бу мактабларда асосан туркий тил, адабиёт ва дунёвий фанлар ўқитилган. Катта шаҳарларда жадидлар бирлашмаси ташкил қилинади. Тошкент, Бухоро ва Самарқанд газеталар жадидлар халқни маърифатга чақирадилар.

Похожие

Узбекистоннинг маънавий, маданий тараккиёти

Мустакиллик йилларида Узбекистоннинг иктисодий, маънавий, маданий тараккиёти

Xonliklar davridagi davlatchiligimiz (XVII-XX asrlar)

Узбекистон халклари тарихи илк урта асрлар даври тарихи тарихшунослиги

Илк ўрта асрлар ўзбек давлатчилиги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт