Илк ўрта асрлар ўзбек давлатчилиги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт - История - Рефераты

Илк ўрта асрлар ўзбек давлатчилиги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Кидарийлар , хионийлар , Эфталийлар сулоласи даврида ижтимоий - иқтисодий ва маданий ҳаёт . 2. Турк ҳоқонлиги. Ҳоқонлик даврида Ўрта Осиё халқларининг иқтисодий ва маданий ривожи. 3. Ўрта Осиё халқлари араблар истелоси ва ҳукмронлиги даврида.

www.arxiv.uz Кидарийлар, хионийлар, Эфталийлар сулоласи даврида ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаёт. Милодий 1-5 асрлар Марказий Осиё тарихи кўчманчи қабилаларнинг кириб келиши, қабилалар итифоқи юзага келиши-янги сиёсий кучлар пайдо бўлиши билан изоҳланади. Қидарийлар ҳусусидаги асосий маълумотлар Хитойнинг Бэйши солномасида ҳамда ғарб муалиф-тарихчилардан бири Приск Панийский маълумотларида учрайди. Бэйши солномасида берилишича юечжилар ҳукумдор Цидоло (Қидар)жужанлар ҳужуми туфайли ўз қароргоҳини Боло (Балхан)га кўсирган. Кейинчалик шу манба ҳараб беришича Қидар Шимолий Ҳиндистонга юриш қилиб Гандҳардан шимолидаги 5 та давлатни ўзига буйсундирган. И. Маркварт, М.Мартинларнинг шу масала юзасидан тадқиқотларига кўра (кўпроқ тангашунослик маълумотларга таяниб), Қидар давлати кушонларнинг қолдиғи бўлиб, ўзларига пойтахт этиб жужанлар ҳужумидан дейилади. Юқоридаги тадқиқцотчилар фикрича Қидар (баъзан Қидара) I5 асрда ҳукумронлик қилган. Аввал бошда у Эрон шоҳи Шопур II га бўйсунган. Оқ ҳунлар бостириб келиши билан ўз ўғли Пирони Пешаворда қолдириб Шимолга йўл олган. Оқ ҳунар билан кураш 400-йилларга тўғри келади, дейилади. Қидар Шопур II (309-379)нинг замондоши бўлиб аввал бошда кушонлар ҳокимиятининг давомчиси сифатида уларга бўйсуниб келган Хионийлар ёрдамида Бақтрияда уларнинг ҳокимиятига чек қўйган. Хионийлар Эрон сосонийлари Бақтрияни қайтариб ўз қўлларига тобеликка олишган. Баъзи бошқа тарихчи-тадқиқотчи олимларнинг фикрича Қидаррийлар шимолдан келган қабилалар иттифоқидан ажралиб чиққан. Гуруҳлар деб тушунтирилади. Декин, юқоридаги фикрлар ва бошқа ҳулосалар аҳволни бошқачароқ эканлигини кўрсатади. Қидарийлар масаласи анча кам ўрганилган, тадқиқодлар давом эттирилиши керак бўлган масаладир. Чунки юқоридаги манбалардаги маълумотларни(жумладан, Бэйши) кейинчалик бошқа манбалар тилга

www.arxiv.uz орлинмайди. Ҳиндистонга (456 й) кетиб Гупта давлатини босиб олганларидан кейинги Кидарийлар тўғрисидаги маълумотлар деярли йўқ ҳисоби. Фақатгина улар Ҳиндистонда 75 йил ҳукумронлик қилганлари, 447 йилда Ганҳардан Ҳитойга елчилар юборганликлари маълум ҳалос. Баъзи тадқиқотчилар уларнинг шарқий Туркистондан кириб келган Кушонлар қолдиғи деб ҳам тушунтириш беришади. Шунингдек Кидарийларнинг марказий Осиёнинг жанубида хинонийлар билан бирга Эронга қарши иттифоқчилик ҳаракатлари , тўғрисида ҳам турли тахмин ва фикрлар мавжуд. 15 аср ўрталарида Марказий Осиё ерларига шимолдан кўчманчи хион қабилаларининг ҳужуми бошланади. Тарихда улар “хионийлар” номи билан танилган. Хионийлар қадимги туркий ҳунну қабилаларига қардош бўлганлар ва ғарбда кўпгина тарихчилар уларни “оқ хуннлар” деб атаганлар. Илк бор хонийлар (хонлар) Аммиан Марцеллин асарида тилга олинган. Унинг ёзишига қараганда 346-47 йилларда Эрон шоҳи Шопур 2 ўз давлатининг шарқий қисмини бўлганлиги вақтида, унга қарши кушонлар ва хионийлар иттифоқи жанг олиб борган. Марцеллининг кейинги хабарига кўра Шопур “узоқдаги халқлоар хионий ва геланлар билан” иттифоқчилик шартномаси тузган. Шунингдек, хионийларнинг 353 йилда Сўғд устига юриш қилганликлари ҳам маълум. 4 асрнинг 60-70 йилларида Эрон билан муносабатлар яна кескинлашиб, Шопур 2 хионийлар билан кураш олиб боради ва икки маротаба енгилади. Ёздигард 2 (438-457) даврида шимолидаги кўсманчилар билан кураш яна кучаяди. Шу жангларда қатнашган ва унинг замондоши бўлмиш арман тарихчиси Егише Вардапетнинг ёзишича, уларнингн Сосоний шоҳи “тўсатдан хонлар (яна, кушонлар деб ҳам аташарди) юртига ҳужум қилди ва улар икки йил курашди ва уларни ўзига бўйсундира олмади”. “Ёдгор Зарерон” да ҳам хионийларни кушонлар билан бир деб кўрсатилади. Ёздигард 2 ҳатто ўз қароргоҳини кўчиришга ҳам мажбур бўлган. Лекин чегарадаги кескинлик узоқ вақт сақланиб турган. Вардапетнинг ёзишича 457 йил “Ёзсақланиб катта қўшин билан кушонлар юртига ҳужум қилади. Кушон

www.arxiv.uz шоҳи курашмай орқага чекинади”. Ёздигард “кушонлар юртини” талаб орқага қайтади. Бошқа бир тадқиқотчилар фикрича Ёздигард 2 маротаба хионийлар устига юриш қилган. Иккинчи жанга хионийлар томонидан ўлдирган. Хитой манбаларидан эфталитларни “ида, йеда, идан, идян” деб, сурия ва лотин манбаларидан эса “эпталит, эфталит, адбал”, арман ёзувларида “идал, тетал, хептал”, араб ва форс муаллифлари “ҳайтал, йафтал, ҳетал”, ҳинд манбаларида “хуна” ва ҳоказо деб эслатиб ўтилади. Хитойлик муаллифлар эфталитларни турклар (тукюе) билан боғлиқ равишда таърифлайдилар. Византиялик тарихчилар, масалан Проколий (6 аср) фэталитларни хунлардан деб кўрсатар экан, “улар (яъни эфталитлар) хунлардандир, таналари эса оқ” деб эслатади. Эфталитлар билан сосонийлар ўртасида биринчи тўқнашувлар 5 аср 30 йиллардаёқ содир бўлган эди. Арман тарихчиси Вардапетнинг маълумотига кўра 5 асрнинг 50-йилларига келиб эфталитлар иттифоқи ниҳоятда кучайиб кетади. 456 йилдаёқ эфталитлар ўз элчиларини Хитойга жўнатадилар. Эфталитлар тобора жанубига қараб силжий бошлайдилар ва ўз навбатига жанубдаги қўшни Эрон билан муносабатлар кескинлаша боради. Сосонийлар билан ҳал қилувчи қарашлар даври шоҳ Перуз (Феруз) даврига (459-484 йй.) тўғри келади. Тахминан 457 йили вахшунвор (ахшунвор) Эфталон бошсилигидаги эфталитлар Чағониён (Сурхондарё вилояти Термиз шаҳрининг шимолидаги ерлар), Тоҳаристон, Бадаҳшонда ўз ҳокимиятларини ўрнатадилар. 459 йили Эрон тахтига номи тилга олинган Перуз чиқади. Манбаларда Перузнинг ҳокимиятга келиши эфталитлар билан боғлиқ равишда баён қилинади. Нафақат Перуз, балки унинг акаси Хўрмўзд (457- 459) ҳам эфталитлар ёрдамида тахтни қўлга қиритгани маълум. Бундай ҳолат бекорга юзага келмаган. Чунки Хўрмўзд ва Перуз ўз вақтида тахт вориси сифатида сосонийлар давлатининг шарқий вилоятларини (Сейистондан Марғиёнагача бўлган ҳуду) бошқарганлар. (Хўрмўзд 420-457 йиллари, Перуз

www.arxiv.uz 457-459 йиллари). Шу муносабат билан қўшни ўлка сиёсий, савдо доиралари билан яқиндан муомалада бўлганлар. Перуз эфталитларнинг кучайиб боришини вақтинчалик деб билиб, улар кучидан Эрон тахтига келиш учун фойдаланган бўлиши керак. Аммо эфталитлар қудрати ошиб тез орада улоар сосонийларга ҳам қарши туришларини англаган Перуз эфталоитларга қарши жангга киради. Бу тўғрисидаги маълу3мотлар “Бахмал-Яшта” да ҳам, араб тарихчиси ат- Табарийнинг асарларида ҳам учрайди. Перуз (459-484) 3 маротаба эфталитларга қарши юриш қилади. Биринчи курашдаёқ Перуз мағлубиятга учрайди ва асирга тушади. Византия императори Зенон ўртага тушиб, уни озод қилиб олади. Перуз чегарадаги Талқон (Таликон) шҳарларини эфталитларга топширилган ва Вархрон 5 Баҳромгўр белгиган чегарадан ўтмаслик мажбуриятини олади. Бу мағлубиятдан хулоса чиқариб олмай, у яна 2-мартоба эфталитлар устига юриш бошлайди. 3-чи урушда баҳона бўлиб Приск Панийскийнинг маълумотича, Перузнинг эфталитларни алдаши хизмат қилган. Перуз ўлпон тўлаб бўлгач, эфталитлар билан муносабатни янгилашга ҳаракат қилади. У эфталитларга сулҳ тузишни ва ўзининг эфталитларга тинч мақсадида “хунар ҳукумдорига” ўз таклифини кафолат сифатида синглисини унга турмушга беришлигини таклиф этади. 484 йили эфталитлар ва сосонийлар ўртасида охириги кураш бошланниб кетади. Бу кураш Марв яқинида сосонийларнинг тугал мағлубияти билан якунланади. Араб тарихчилар Деноварий ва Табарийларнинг ёзишича Перуз ўз қўшинининг бир қисми билан пистирмадаги чуқур ҳандаққа тушиб кетган ва эфталитлар томон6идан тошлар билан уриб ўлдирилган эан. Унинг бутун лагери, хонадони,мол-мулки эфталитлар қўлига тушиб мусодара қилинган. Бу курашдан сўнг Эрон устига оғир ўлпон солинган. Сосонийлар қудратига эфталитлар томонидан шундай қилиб чек қўйилди. Эроннинг ўзида шу вақтдга келиб ички сиёсий аҳвол кескинлашиб

www.arxiv.uz кетди. Оғир иқтисодий қилиб аҳвол, қулчиликнинг емирилиши, солиқларнинг ўсиши, қуйи табақаларнинг қашшоқланиши, урушдан кейинги хонавайронликлар натижасида норозилик ҳаракатлари бошланиб кетди. Халқ ғалаёнлари диний тус олиб, бу ҳаракатларга Маздах бошчилик қилди. Маздак Ҳамдадон (470-529) зардуштийликнинг асл ғояларини ҳаётга тадбиқ қилмоқчи бўлиб, ўз ҳаракат мафкурасини яратди. Унинг таълимотчи кишилар бу дунёнинг нематларидан баробар фойдаланишлари лозим, шунингдек у ижтимоий ҳаётга жамоа ҳуқуқларини тиклаш, ер-сув, мол- мулкка баробар эгалик қилиш, ҳамманинг ўзаро тенглигига эришиши лозим, деган ғояни илгари суради. Маздак тарафдорларининг сони Эронда жуда кўплаб одамларни ташкил этди. Берунийнинг хабарига кўра, унинг ортидан минглаб кмшилар эргашдилар. Маздакийлар янги ижтимоий-иқтисодий муносабат-феодализмнинг талабаларини олға сура бошланди. Маздакийлик ҳаракати ниҳоятда кучайиб кетган Қубодшоҳнинг (489-531) ўзи у бмлан ҳисоблашишга мажбур бўлди. Кубот Маздак тарафига ўтиб уни Эроннинг бош кохини етиб тайинлайди. Маздак ҳокимиятини ўз қўлига киритиб олгач, унинг тарафдорлари охир-оқибатда Куботни 496 йил тахтдан ағдариб ташлаб зиндонга ташлайдилар. Унинг ўрнига укаси тахтга чиқади Кубот зиндондан қочиб Эфталитлар даргоҳидан паноҳ топади. У ўз вақтида эфталитлар ҳукумдорининг сингилига уйланган эди. Суриялик муаррих Ийшу Стилит эфталитлар ҳузуридаги Куботнинг аҳволини шундай тарифлайди: “у кўзида ёши билан ҳар куни (эфталитлар ҳукумдоридан) лашкар билан қўллаб-қуватлашни илтимос қилардики, то яна давлат бошқарувини қўлга олсам” деб. Кубот эфталитлардан етарлича ҳарбий ёрдам олиб 499 йил Эронга юриш қилди. Чегарага етган пайтдаёқ укаси буни эшитиб тахтни ташлаб қочиб кетади. Қубот шоҳ I яна тахтга ўтиради. Аввал маҳфий, кейинчалик ошкора маздақатл эттирилиб, унинг тарафдорларига қарши аёвсиз кураш олиб борилади.

www.arxiv.uz Қуботнинг ўғли Хусрав I Анушервон (531-579) даврида кенг миқёсли ислоҳотлар ўтказилиши билан бирга маздакийлар ҳаракатига буткул чек қўйилади. Эфталитлар эса ўз қўллари остида Тоҳаристон, Бадахшон, Сўғд, Шарқий Туркистон ва Марказий Осийнинг бошқа баъзи ерларини бирлаштирдилар. Қубодшоҳ эфталитлар билан деярли тинч-тотув яшади. У 502-506 йилларда эфталитлар билан иттифоқчиликда Византияга қарши юришларда ҳам Эфталитлар Марказий Осиё, Шарқий Туркистон, Шимолий Ҳиндистон, Шарқий Эронни бирлаштирган улкан давлатга асос соладилар. Кушон подшолиги ҳудудларини ҳам яна ўз қўллапри остига бирлаштирдилар. Эфталитлар сосонийларнинг Ўрта Шарқдаги ҳукумронлигига чек қўядилар. Эфталитлар давлати Марказий Осиё ҳалқлари тарихида муҳим ўрин тутиб, кейинчалик ўз ўрнини 563-567 йиллардаги курашдан сўнг тарих майдонидаги янги сиёсий куч-Турк ҳоқонлигига бўшатиб берди. Илк ўрта асрлардаги Хитой манбаларида эфталитларнинг кўчманчи қабилалар эканлиги, уларнинг юртида шаҳарлар йўқлиги, ўзлари ўтлоқларда яшаганликлари таърифланади. Кейинги давр тарихчилар хусусан ғарб манбаларида бошқача маълумотлар келтирилди. Византиялик муаррих Прокопий Кесаркий (VI аср) шундай деб ёзади: “эфталитлар (салтанати) бир ҳукмдор орқали идора этилиб, ўз қонуний (адолатли) давлатчиликларига эгадирлар. Ўзаро ва қўшниплар билан (муносабатларда) адолат меъёрини сақлашда византияликлар ва форслардан ҳеч бири қолишмайдилар”. Демак, эфталитлар даврида ҳам кушонлар давридаги каби салтанат якка ҳукпмдор томонидан бжошқарилган. Ҳали кушонлар давридаёқ ер ва қўрғонларга эга бўлган аслзодалар ажралиб чиқа бошлаган, деҳқонлар маҳалий зодагонларга кўпроқ тобе бўла бошлаган. Эфталитлар улкан ҳудудда бошқарувни қўлга киритгач обод деҳқончилик воҳаларига, ривожланган шаҳарларга, савдо йўлларига эга бўлдилар. Вақт ўттиши билан эса маҳаллий аҳоли билан аралашиб кета бошладилар. Натижада уларнинг бевосита ворисига айланади. Шу боисдан

www.arxiv.uz 568-569 йилларда Византия императори Юстин ҳузурида бўлган турк елчиси императорининг “Эфталитлар шаҳарларда яшайдилардими ёки қишлоқлардами?” деган саволга “улар шаҳарллик сулолар, олий ҳазратлари деб жавоб берган” Эфталитларнинг бир қисми кўчманчи чорвадор бўлса, асосий каттарорқ қисми шаҳар ва қишлоқларда яшайдиган ўтроқ аҳоли бўлган. Тохаристон ва Суғдда деҳқончилик ва боғдорчилик ривож топган. Қашқадарё ва Зарафшон водийларида ғалладан ташқари шоли ҳам етиштирилган. Хитой манбаларида қапйт этилишича %6 асрларида ҳусусан Шарқий Туркистон ва Туркистон ерларида кўплаб ғўза екилар эди. Марказий Осиёнинг пахта толаси Хитойда ҳам машхур бўлган. Тоғ ва тоғ олди ерларидаги аҳоли йилқичилик билан шуғулланган. Фарғона водийсида зотдор арғумоқлар кўпайтирилар эди. Феодал муносабатларнинг таркиб топа бошлаши билан суғориладиган ер майдонларини маълум бир қисми мулкдор зодагон табақа вакиллари-“деҳқонлар” қўлида тўпланар бошланган эди. Бунинг натижасида қишлоқ жамоасининг еркин деҳқонлари маълум даражада зодагор деҳқонлар асоратига тушиб, уларга қарам “кабивар” ларга айланмоқда. Суғорма ерларнинг бир қисми ибодатхоналарни мулки ҳисобланган. Бундай ерлар “Вағинзе” деб юритилган эди. Яйловларнинг асосий қисми оқсоқол зодагонлар қўлида бўлган. Эфталитлар орасида мол- мулк табақаланиши ҳам кучли бўлган. Улар орасида феодал муносабатлар шакилланиши билан бир қаторда ибтидоий жамоа тузуми сарқитлари ҳам сақланиб қолган эди. Хитой солномаларида қайд қилинишича эфталитларда полиандрия (кўп ерлик) ҳам тарқалган эди. Бир неча ака-укада умумий битта хотин бўлиб, унинг бошидаги қалпоғининг бурчаклари сонига кўра ака-укалар нечталигини билиш мумкин эди. Олий табақа вакиллаари ичида кўп хотинлик одати айниқса кенг тарқалган. Энг бой зодагонлар доимий ҳамроҳ сифатида 20 ва ундан ортиқ дўстларга эга бўлишган. Зодагон қафот этганда, қоида бўйича дўстлари ҳам

www.arxiv.uz тириклигича қабрга қўйилган. Бэши солномасида ёзилишича, зодагонлар қазо этган қавтда махсус тайёрланган тош даҳмаларга, оддий эфталит мурдаси эса тупроққа қўйилган. Бу икки хил кўмиш жамиятининг синфий табақаланишидан далолат беради. Зодагонлар қиммаатбаҳо кийимларда юришган. Бу ҳақда Сон Юн ўз эсдаликларидан қайд қилиб ўтади. Жиноятчилик қилган шахс ким бўлишидан қатъий назар боши кесилган, ўғирланган мол-мулк миқдоридан қатъий назар ўн баробар қилиб ундириб олинган. Эфталитлар кучли қўшинга эга бўлишган. Лашкарнинг асосий қисмини суворийлар ташкил этган. Суворийлар асосан гурзи ва қилин билан қуролланганлар. Хитойликлар уларни моҳир камонбоз деб ҳам таърифлашган. Отлиқ қўшин асосий аҳамият касб этган. V VI асрларга деҳқончилик воҳаларида эфталитларнинг ўтроқлашуви кучаяди, бунинг оқибатида суғорма каналлари қазиб чиқарилиб, минглаб гектар янги ер майдонлари ўзлаштирилади. Суғориш услуби такомиллашади, шоҳариқлар чуқурлашиб, серсув суғориш тармоқларига айланган. Ҳозирги вақтда ҳам мавжуд бўлган Заҳариқ, Бўзсув, Дарғом каналлари V асрда барпо этилган энг йирик суғориш тармоқларидан бўлган. Шунингдек тоғ олдиларига сув чиқариш учун сув чиқариш асбобларидан ерларда зодагон деҳқонлоарнинг қалин хом ғиштдан уриб чиқилган ва баланд пойдевори устига қурилган улкан қўрғонлари, истеҳкомлар юзага кела бошлаган. Истеҳкомларнинг тўрт бурчаги билан буржлар билан мустаҳкамланиб, девору-мўрилари бир неча қфатор камондан ўқ узгич нишон туйнуклари билан таъминланган. Қалин мудофаали феодал қўрғонлари илк ўрта асрнинг ўзига хос меъморчилик намуналаридан бўлиб, Нахшаб воҳасидаги Заҳоки- Морон қалъаси, Бухородаги Шаҳри Вайрон, Хоразмдаги Фир қалъаси шулар қаторидандир. Воҳаларни ташқи душмандан ҳимоя қилиш мақсадида бир неча чақиримлаб қалин деворлар барпо этилган. Самарқанд воҳасидаги 12 та дарвоза эга бўлган Девори қиёмат, Бухоро воҳасидаги узунлиги 336 км. Ли

www.arxiv.uz Кампирак, Тошкент воҳасидаги Кампирдевор истеҳком деворлари шулар жумласидандир. Шу давр меъморчилигида қасрлар қурилиши айниқса аҳамиятли бўлган. Қасрлар одатда 2 қаватли, шипи текис, гумбасимон ва равоқсимон ёпилган бир неча хонадан иборат бўлган. V асрдан бошлаб сарой, қасрлар қурилишда пахса ва хом ғишт билан бир қаторда кирпеч (пишиқ ғиштлар) ҳам ишлатилина бошлаган. Сарой ва ибодатхоналар деворлари одатда рангдор тасвирлар билан безатилган. Бундай тасвирий санъат намуналаридан бири Болаликтепа (Сурхандарё) қасри деворларида қайд этилган. Бу нодир тасвирий санъат асарларида башанг кийинган аёл ва эркакларнинг зиёфати тасвири берилган. Расмлар катта дид маҳорат билан ишланеган. Шу давр моддий маданият ёдгорлиги сифатида Хоразмда Тупроққалъа харобасини ҳам кўрсатиш мумкин. Бу қалъа қалин истеҳком деворига эга бўлиб, қалъа ичидаги тўғри йўналтирилган кўчалар шаҳарни 10 та мавзега бўлиб турган. Шаҳарнинг шимоли-ғарбий қисмида кўтарма супа устига хом ғиштдан сарой қурилган. Унинг ёнида арк биноси бўлган. Шунингдек 100га яқин турар, қадимги Хоразм ёзувларида битилган 80 тадан ортиқ ҳужжатлар топилган. Эфталитлар меъморчилигининг ажойиб намуналаридан бири Бухоро яқинидаги Варахша саройи бўлган. Бу қўрғон улкан тўртбурчак шакилдаги тепа устига қурилган. Деворлари ганч қилиниб, суратлар билан безатилган. Хоналар кенг-кенг бўлиб, қалин деворлар билан бир-биридан ажралиб турган. Бу қаср бухорхудотларнинг VI - VII асрларда қароргоҳи бўлган. Шунингдек Тошкент воҳасидаги Оқтепадан, Жўн ариғи яқинидан, Пойкентдан ва бошқа бир қатор жойлардан эфталитлар даври ёдгорликлари топиб тадқиқ қилинган. Эфталитлар даврилда ҳунармандчилик ҳам ривож топган. Айниқса кулолчилик, шишасозлик, чилангарлик, бўзчилик, заргарлик, қуролсизлик касб-ҳунарлари равнақ топган. Чочда ясалган ўқ ва ёй “камони чочий” номи

www.arxiv.uz билан машҳур бўлган. Катта-кичик ўаҳарлар сони кўпайган. Биргина Зарафшон воҳасида Ривдад, Кушония, Хариман, Арқуд, Ромитон, Варахша, Пойканд каби савдо-ҳунармандчилик шаҳарлари мавжуд эди. Айрим маълумотларга кўра Пойканд шаҳри эфталитларнинг пойтахти бўлган. Эфталитлар халқаро савдо соҳасида Эрон, Византия, Ҳиндистон, Хитой билан савдо-сотиқ муносабатларини олиб боришган. Эфталитлар “Ипак йўли” ни назоратга тутишга ҳаракат қилганлар “Ипак йўли” савдосидаги ва умуман савдогарлар ичида Суғдлар етакчи ўринни эгаллаган эди. Бу пайтда Марказий Осиёда олтин, кумуш, бадахшон лаълиси, рангли шиша ва шиша буюмлар турли ҳил мевалар, ип газлама, қора кўл, зоттор тулпорлар билан савдо қилинарди. Аввал бошида Эфталитлар Сосонийлардан бўлган вараҳран V ва Перознинг кумуш тангаларидан ўзаро савдо-сотиқда фойдаланар эдилар. Кейинчалик Эфталитлар Эрон шоҳи Варахран V Бахромгўр тангаларига тақлит қилган ҳолда кумуш тангалар зарб қилдилар. Бундан ташқари Бухоро, Пойкант, Самарқанд, Хоразмдаги маҳаллий хокимлар томонидан чиқарилган тангалар ички савдода кенг муомилада бўлган. V - VI асрлардла диний эътиқод ва тасавурлари билан узвий боғлиқ бўлган тасвирий санъат сопол ҳайкалчаларни ясаш ва уларга топиниш кенг ёйилади. Сопол ҳайкалчалар жой турларига кўра турлича бўлиб кийим- кечаклар, юз сиймолари тақинчоқлари жиҳатидан ҳам бир-биридан фарқ қилган. Улкан ҳудуддаги Эфталитлар жуда кўп халқларни ўзида бирлаштирганлиги сабаби диний эътиқодлари турлича бўлган. Суғдда зардуштийлик кенг тарқалган бўлса, Тохаристон ва Шарқий Туркистонда буддийликка эътиқод қилувчилар кўпчиликни ташкил этган. Шаҳарларда Насронийлар ва Яҳудий жамоалари ҳам мавжуд эди. Молилик ва Маздак таълимоти тарафдорлари ҳам пайдо бўлаётган эди. Навруз куни Бухоро оташпараслари Сиёвуш қабри устида хўроз сўйиб қурбонлик қилар эдилар. Жанубда Буддийлик таъсири кўпроқ эди. Чорвадор аҳоли Туркийча сўзлашганлиги сабабли Туркий тил тобора кўпроқ ёйила бошлаган. Ўтроқ

www.arxiv.uz аҳолининг катта қисми суғдий тилда сўзлашар эдилар. Сўғд тили ва ёзуви етти сув, Фарғонадан ўтиб Шарқий Туркистонга қадар етиб боради. Унинг “Самарқанд усули” кенг ёйилган эди. Бундан ташқари Хоразм Кхарошди, Бухоро ёзувлари ҳам мавжуд бўлган. Бундай ёзув ёдгорликлари Зангтепа, қоратепа, Афросиёб харобаларидан Кофирқалъадан топилган. 2.Турк ҳоқонлиги. Ҳоқонлик даврида Ўрта Осиё халқларининг иқтисодий ва маданий ривожи. Марказий Осиё давлатчилиги тарихида Турк хоқонлиги давлати муҳим ўрин эгаллайди. Турк хоқонлиги ҳусусидаги манбалар етарли бўлсада, лекин уларнинг кўпчилиги бир-бирига қарама-қаршилиги маълумотлар олинди. Биринчи навбатда VII- VIII асрларда тўпланган манбалар анча қимматлидур. Бу епик график ёдгорликлар Ўргун-Энесе руний ёзувлари Хитойнинг “танхонадони тарихи” VII-IX раср тарихий манбаси VI аср оҳирида яшаган Византиялик тарихчилар Менандир, Протектор, Пиёфан, Византийский, суриячилик тарихи Ионна Эфессийларнинг тарихи асарларидир. Шунингдек бу тўғридаги маълумотлар араб тарихчилари ат-Табарий, Деноварий (IX-X аср) ўлкамиз фузалоларидан Абу Райхон Беруний, Наршаҳий (X аср) ва бошқалар асрларида ҳам учрайди. Кейинги вақтда бу масалага янада эътибор кучайди. Археолог олимлар, тарихчилар, адабиётшунослар, антропологлар бу хусусида янги тадқиқотлар олиб бормоқдалар. Турклар, туркий қабилалар тарихи масаласи Тошкентда ўтказилган III жаҳон Туркология анжуманида ҳам кенг муҳокама этилди. “Алпомиш”, “Гўрўғли”, “Манас”, “Дада қўрқут” каби умумтуркий халқ достонлари, Ўрта асрлардаги Маҳмуд Қошғарий, Аҳмад Югнакий, Юсуф Хос Ҳожиб ва бошқалар асарларида туркий маданият, адабиёт, тарих тўғрисида турли маълумотлар келтирилади. XI асрда яшаган аллома, Маҳмуд Қошғарийнинг замондоши Юсуф Хос Ҳожиб ўзининг “Қутадғу билиг” (Саодатга йўлловчи билим) асарида

www.arxiv.uz афсонавий турк саркардаси Алп Эр Тунга тўғрисида шундай деб ёзади: “... у билимдон, заковатли, катта ҳунар эгаси эди, бу фазилатлари унинг шон- шуҳратини дунёга таратган. У турк бекларининг сараси, овозаси оламни тутган, ҳунари талай эди. Унинг тенги топилмасди. Форслар уни Афросиёб деб аташган”. Тарихда туркларнинг келиб чиқиши ҳусусида кўплаб афсона, ривоятлар ҳам мавжуддир. Абу Исҳоқ Нишопурий жам қилган (VIII аср) “Қиссаи-ал анбиё” асарида туркларнинг келиб чиқиши Нуҳ пайғамбарга бориб тақалади. Хитой ёзма манбаларида Турклар “хун” номи остида эрамининг 92 йилида Олтойнинг этакларига келиб ўрганишганлиги ва жужанлардан рухсат олиб улар учун темир қазиб чиқаришни бошлагапнлари ҳақида маълумот берилди. Бу улуғ Ашин уруғи номи билан аввал ьошда аталиб келган. Хитойлар Ашин қабиласини “Ту-кю”, деб ҳам юритилган. П. Пелъо бу сўзни “Турк-ют” (яъни туркийлар) деб изоҳлаган. “Турк” атамаси кучли, бақувват деган маънони англатади. Аввал бу улуғга берилган турк атамаси кейинчалик уларга яқин турган барча қабила-уруғларга ҳам умумий ном сифатида айтилиб кетилган. Ашин уруғидан бўлган Асан (Асян), ва Туу, (460-545) туркий қабилалари иттифоқига асос соладилар. Туунинг ўғли Бумин (бу туркча ном, хитойча Тумин) ўзига Теле қабиласини буйсундирилади. Эндиликда анча мустаҳкамланган бу қабилалар иттифоқи ўзлари қарам бўлиб турган жужанлардан халос бўлиш йўлини қидиришади. Бумин 551 йили Марказий Осиёдаги энг кучли бўлган жужанлар хонини мағлуб этади. Ўша йили Бумин янги давлат –Турк ҳоқонлигига (551-744) асос солади. Или дарёси бўйида ҳукмдор деб эълон қилингача “Илихон” деган унвонни олади. Турклар ҳукумдори ўзини ҳоқон (туркча-қаған) деб юрита бошлайди. Олтойдаги Ўтукан шаҳри янги Турк ҳоқонлигининг пойтахти қилиб белгиланади. Бумин ўз укаси Истамига (Истеми-туркча, Сэдими-хитойча, Синжибу-арабча, Стемби-хаган юнонча) биринчи саркарда, давлатнинг биринчи амаодор даражасига тўғри келувчи “Ябғу” (баҳодир) унвонини

www.arxiv.uz бериб у билан биргаликда ўз давлатини кегайтириш пайига бошчилик қилиб тез орада Шарқий Туркистондаги нушиби, туркаш, узли қабилаарини ўзига буйсундиради. Муқанхон ҳукумронлиги даври турк ҳоқонлигини энг қудратли паллага олиб кирди. 554 йил Муқан ҳоқон Шарққа юриш қилиб Узоқ Шарқ ўлкаларини ўзига буйсундиради ва Тинч океани қирғоқларига чиқади. У Ўрхун, Туғла, Селенга дарёлари бўйларидаги қабилаларни, Енисей дарёси бўйларидаги қирғизларни, Байкал атрофларидаги уйғурларни ўзига бўйсундиради. Муқан ҳоқон эфталитлар давлатини тугатиш учун 544 йил Эрон шоҳи Хусрав I Анушеронга элчи жўнатади. 588 йил турклар Урал ва Волга бўйларини забт этиб Шимолий Кавказдаги кўчманчи оварлар билан тўқнашади. Турклар эфталитлар ва оварларга қарши курашишда Византия ва Эрон билан дўстона алоқани мустахкамлашга ҳаракат қила бошлайдилар. Византиядан фойдаланган Эрон эфталитлардан Тоҳаростон, Чағаниён, Қобул атрофдаги ерларни тортиб олади. 563 йилдан эфталитларга қарши шимолдан турклар Чоч водийсига бостириб кирадилар. Тез орада улар томонидан Самарқанд, Кеш, Нахшаб эгалланади. Эфталитлар Хутталон, Термиз, Балх, Амул, Замм шаҳарларидане ёрдам олиб Бухоро яқинида катта жангга тайёргарлик кўрдилар. 8 кунли шиддатли жангда эфталитлар турклардан енгиладилар. Турклар тезлик билан ҳаракат қилиб иложи борича эфталитларнинг ерларини кўпроқ ўз кўлларига олишга ҳаракат қиладилар. Амударёнинг жанубий соҳилигача бўлган ерлар, Эрон, унинг шимолий соҳилларидан Каспийгача бўлган ерлар турклар қўлига ўтади. Бирмунча вақт эфталитларнинг қолган-қутгани Зарафшон воҳасида яшаб туркларга солиқ тўлаб туради. Жанубдаги ярим мустақил эфталитлар ерлоари сосонийлар томонидан бир оз вақтдан кейин буткул бўйсундирилиб олинади. Эфталитлар давлатининг мағлубиятидан сўнг бевосита иттифоқчилар ўртасида келишмовчиликлар пайдо бўла бошлайди.

www.arxiv.uz Ҳоқонликнинг бевосита ғарбий қисмини бошқариб турган Истами ва бош ҳоқон Муқанхон ҳам савдо йўли ва унинг аҳамиятини яхши тушуниб бу масалани тинчлик билан ҳал қилишга ҳаракат қила бошлайдилар. Истами Ябғу Суғд ихшидига бу масалани ҳал этиш вазифасини топширади. Эронга машҳур Суғд савдогарри ва дипломати Мониах бошчилигида элчилар гуруҳи жўнатилган. Хусравшоҳ ўз атрофидаги амалдорларнинг маслаҳатига кириб, суғдийлар олиб келган ипакликларни сотиб олиб, сўнг уни элчилар кўз ўнгида йиғиб ёқиб ташлайди. Истами бу воқеадан сўнг қатитқ ранжиса-да, Хусравшоҳ ҳузурига 2- маротаба ўз элчиларини юборади. Бу элчилар гуруҳи эндиликда фақат турклардан иборат бўлиб, унинг натижасидан яқин орадаги сиёсат намоён бўлиши керак эди. Бу сафар турк элчилари заҳарлаб ўлдирилади. Уларнинг фақатгина бир нечасигина ҳоқон ҳузурига етиб келади. Ўз ишларини сосонийлар “Турклар иссиқ об-ҳавони кўтариша олмадилар” деб беркитишади. Истами Ҳусрав I Анушервон қўшинларини тор-мол қилиб Эроннинг шимолига бостириб киради. Эфталитлар ўз ерларининг Эронга тушиб қолган қисмини яна ўз қўлларига қайтариб олади. Эрон тинчлик сулҳига келишиб 40000 Византия тилласи тўлаш мажбуриятини олади. Ундан сўнг Эрон билан Византия ўртасида ҳам уруш бошланиб, кетиб, сосонийлар давлати жуда ночор аҳволга тушиб қолди. 576 йили Муқан ҳоқон ва Истами ябғуларнинг вафотидан сўнг Турк ҳоқонлигининг таъсири анча заифлаша бошлайди. Эрон саркардаси Баҳром Чубин Чур-Баға ҳоқон қўмондонлигидаги 30000 кишилик турк қўшинини тор-мол қилади. Чур Баға жангда ҳалоқ бўлади. Баҳром Чубин Бухоро яқинидаги Пойкенд шаҳрига бостириб Ҳоқон ҳазинасини эса Эрон шоҳи Хурмуздга юборади. Муқон ҳоқон вафотидан (576 йил) сўнг тахтга унинг укаси Арслон Тўба ўтирди. Арслон Тўла буддийликка берилган бўлса-да, ммлакатни мустаҳкамлаш учун Ци салтанати билан шартнома тузади. Бундан ташқари у мамлакатни ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан ривожлантириш чораларини ҳам

www.arxiv.uz кўрди. Аммо, 581 йилда Арслон Тўба вафот этгач Турк ҳоқонлари ўртасида ўзаро курашлар авж олиб кетди. Бу курашлар натижасида ҳоқонлик икки қисмга: шарқий ва Ғарбий қисмга бўлниб кетди. Шароқий ҳоқонлик Хитой ва Мўғулистони бир қисмини ўз ичига олиб уни Арслон Тўбанинг кичик ўғли Ишбара бошқара бошлайди. Иккинчи ҳоқон ғарбий ерларини-Еттисув, марказий Осиёнинг асосий қисми, Шарқий Туркистон, ҳозирги Қозоғистон тасарруфини олган Истами ябғунинг ўғли Қора Чурин бошқарар эди. Қора Чурин Истамининг вафотидан (576 йил) сўнг бу лавозимига ўтирган бўлиб, бошқа ҳоқон ва хонлар ичида энг қобилиятлиси ва тадбиркори эди. Кейинги хонлар-Тўамон ва Амроқ эди. Улардан ташқари яна кичик 4 та хон бўлган. Бу ҳокимлар ўртасида зимдан адоват кезар, уларнинг кўпи бир-бирига душманд бўлиб, қулай вазият келишини кутиб турар эдилар. Ўзаро курашлар натижасида мамлакат ичида ҳам аҳвол кескинлашиб, иқтисодий таназзул бошланиб кетди. Шу вақтда кескин вазият пайтида туркий шаҳзода Обрўй бошчилигидаги халқ ҳаракати (585-586 йиллар) бўлиб ўтди. Обрўй ҳаракати тўғрисида узуқ- юлуқ маълумотлар сақланиб қолган. Хусусан Абдурҳмон Муҳаммад Нишопуйрийнинг (XI аср) “Ҳазинат-ал-улум” асаридаги бу масалага ьағишланган парча Наршаҳийнинг “Тарихи Бухоро” асарига киритилган. Унинг ёзишича Обрўйнинг қароргоҳи Пойкандда бўлиб, у бой зодагонлар ва савдогарлар устидан қаттиқ назорт ўрнатган. Бунга чидай олмаган зодагонлар Туркистон толмонига йўл олишган. Обрўй атрофида эса қашшоқ деҳқонлар гуруҳлари йиғила борган. Ўзаро муттасил урушлар ҳамада тахт талашишлар мамлакатни парчаланиб кетиши ва маънавий иқтисодий инқироз ҳолатига олиб келди. Қора Чурин қариб қолган вақтида тахминан 600 йилларга келиб ўзини хоқон деб эълон қилади. Қора Чурин Буғу хоқон (қаҳрамон хоқон) деган номни олган эди. Хоқонликдаги оғир вазиятдан фойдаланган Хитой императори ички назолар келтириб чиқаришга ҳаракат қилади. 582-603 йиллардаги ўзаро урушлардан сўнг 603 йил хоқонлик тўла мустақил 2 қисмга: Шарқий ва

www.arxiv.uz Ғарбий қисмларга айланди. Ғарбий хоқонлик таъсири остида Еттисув, Чуводийси, Волга, Кубаннинг куйи қисми, Иртиш, Ишим дарёлари бўйидаги ерлар, Марказий Осиёнинг кичик ярим мустақил давлатлари унинг таркибида бўлди. Феодал муносабатлар ривожланаётган Ғарб ҳоқонлигининг ижтимоий таркиби ҳам, сиёсий бошқаруви ҳам анча-мунча мураккаб эди. Ярим асрлик ҳукумдорлик жараёнида туркларнинг бир қисми ўтроқлашади, қолганлари ерли чорвадорлар билан аралашиб кетади. Зтроқ ҳаётнинг анъанавий – маъмурий удумлари таъсирида бошқарув таркиблари аста-секин ўзгариб, туркларнинг ижтимоий ва сиёсий мавқеи мустаҳкамланиб боради. Турклар сиёсий ҳаётда фаол қатнашиб, Марказий Осиё сиёсатининг ҳамма жабҳаларида тенг қатнаша бошладилар. Ҳоқон Шегуй вафотидан кейин (618 йил) ҳокимияти келган Тўн ябғу (Тўн баҳодир) даврида Ғарбий ҳоқонлик яна кучаяди. 3.Ўрта Осиё халқлари араблар ист и лоси ва ҳукмронлиги даврида. VII асрнинг ўрталарида Арабистон ярим оролида яшовчи тарқоқ араб қабилалари Ислом таълимоти асосида марказлашган кучли Араб ҳалифалигини ташкил қилдилар. Бу харакатни раҳбари Пайгамбаримиз Муҳаммад Ибн Абдуллоҳ эди. Араблар тез фурсат ичида қўшни давлатлар Эрон ва Византияни босиб оладилар. Миср, Сурия, Фаластин давлатлари бўйсундирилади. Ислом дини жаҳон динларидан бирига айланади. Араблар Мовароуннахрга 705 йилда Қутайба Ибн Муслим бошчилигида юришни бошлаб Балх шаҳрини эгаллайдилар. 707 йилда Қутайба катта қўшин билан Амударёдан ўтиб Бухоро воҳасига бостириб киради. Пойканд шаҳрини қамал қилиб, қаттиқ қирғиндан сўнг уни эгаллайди. 708-709 йилларда Бухорони

www.arxiv.uz босиб олади. Шундай қилиб 10 йил давомида муттасил олиб борилган қонли жанглар натижасида Мовароуннахр Араб ҳалифалигига бўйсундирилади. Мовароуннахр босиб олинганч истилочилар барча шаҳар ва қишлоқларга ўз ҳарбий қисмларини жойлаштирадилар. Ўрн атилган сиёсий хокимиятни мустаҳкамлаш ва уни барқарорлигини таъминлаш учун Ислом динининг тарғиботи ва уни ерли аҳоли ўртасида тарқатиш ишлари билан шуғулланадилар. Улар ҳарбий кучга таяниб, аҳолидан турли солиқлар ундириб, уларни турли жамоа ишларига сафарбар этадилар. Мовароуннахрнинг иқтисодий хаётини ўз қўлларида жиловлаш учун истилочилар бу ерда ҳам сосонийларнинг солиқ тартибини жорий этадилар. Тартиб буйича экин ерларидан 0,20 - 0,25 хисса миқдорида хирож, чорва хунармаднчилик ва савдо сотиқдан қирқдан бир хиссада закот ҳамда ислом динини қабул қилмаган маъжусийлардан эса жузья солиғи олинган. VIII асрнинг 70-80 йилларида Мовароуннахрда Арабларга қарши қўзголон кўтарилди. Бу қўзголон “Оқ киймлилар” қўзголони деб аталиб унга Марвлик ҳунарманд Хошим ибн Хаким раҳбарлик қилди. У “Муқанна” яъни ниқобдор лақабини олган, у саводли ва билимдон шаҳс бўлган. Қўзголон Марвда бошланиб тез орада Сўғд, Қашқадарё водийсига ёйилади. Кеш шаҳри яқинидаги сом қалъаси қўзголо н маркази булган. Оқ киймликлар ҳаракати кенгайиб халк харакатига айланади. Бу қўзғолонни бостириш учун халифа катта куч тўплайди, аммо кўзғолончилардан катта талофат олиб, Самарқандга чекинади. Қўзғолон 776 йилда Бухорога ейилди. Наршаҳ қалъаси қўзғолоннинг марказига айланади. Сон жихатидан устун араблар Наршох қалъсини эгаллаб, қўзғолон рахбарини ўлдирадилар. Араблар энди қўзғолон маркази бўлмиш Самарқанд ва Кеш вилоятларига катта куч билан юриш бошлайдилар. Оқ киймликлар Арабларга қарши икки йил жанг қиладилар.Нихоят қўзғолончилар енгилиб Самарқанд шаҳри босиб олинади. Курашнинг охирги босқичи Кеш водийсида тоғлар орасида бўлади. Сом қалъаси узоқ муддат камалдан сўнг таслим бўлади. Муканна ўзини ёниб турган оловга ташлаб халок қилади. Шундай қилиб 10 йил давом этган Араб

www.arxiv.uz халифалигини ларзага келтирган қўзғолон бостирилади. Қўзғолонни енгилишига сабаб қўзғолончилар уюшқоқлик билан ҳаракат қилмадилар. Маҳаллий задогон деҳқонлар араблар томонига ўтиб сотқинлик қилдилар. Қўзғолоннинг узоқ давом этиши қўзғолончиларни тинка (мадори) ни қуритди. Араблар қўзғолончиларни кучларини билиб ҳар бир вилоятда алоҳида-алоҳида равишда бостирдилар. Араб истилочилари Мовароуннахрни босиб олганч, ўз хукумронлигини мустаҳкамлаш учун Ислом динини мажбуран қабул қилдиришга асосий эътиборни қаратдилар. Мовароун-нахрнинг тақводор аҳолисини узил кесил бўйсундиришда ягона динга-ислом динига бирлаштириш хал қилувчи аҳамият касб этишини улар яхши тушунар эдилар. Шу боисдан улар ерли аҳолининг маънавий ҳаётида муҳим ўрин тутган оташпарастлик, моний, будда каби динларни хурофот соҳта динлар деб эълон қилдилар. Айниқса Мовароуннахр аҳолисининг асосий дини хисобланган оташпарастликка қарши қаттиқ кураш олиб бордилар. Ибодатхоналарини вайрон қилиб ўрнига жоме масжидларини бино қилдилар. Диний китоблар ёқиб юборилди, дин арбоблари-кохинлар қувғин қилинди. Ислом динини қабул қилиб мусулмон бўлган аҳолига дастлабки йилларда хирож ва жузья солиқларидан озод этилиб, имтиёзлар берилди. Намоз ўқиш учун масжидга борганларга икки дирҳамдан пул берилди. Исломни қабул қилишдан бош тортган аҳолидан жон боши солиғи-жузья ундириб олинди. Оғир солиқлардан кутилиш уч ун биринчи навбатда аҳолининг энг камбағал катлами исломни қабул қилдилар. Бироқ улар номигагина мусулмон бўлиб узоқ вактгача ўз динларига содиқлигича қолганлар. Шундай қилиб араб истилочилари томонидан Мовароуннахрни босиб олиниши окибатида маҳаллий халқни урф-одати, дини ва эътиқоди, қадимдан ривожланиб келаётган маданияти поймол этилди. Истилочилар Мовароуннахрнинг ҳамма жойларида маҳаллий дин намоёндаларини, маданият, адабиёт ва илм аҳилларини қувғин қилдилар ва қатл этдилар. Сўгд ёзувида битилган диний ва шарий китобларни, илмий асарларни, кимматли

www.arxiv.uz ҳужжатларни йўқ қилдилар. Ислом дини араб тили ва ёзуви, халифалик қонун ва қоидалари зурлик билан жорий этилди. Натижада Мовароуннахр халқи узоқ давр мобайнида бесавод бўлиб қолди. Араблар келтирган ва ерли аҳоли учун мутлоқо ёт бўлган имлони ўзлаштириб саводхон бўлиш учун яна асрларга тенг авлодлар умри сарф бўлди

Похожие

IX-XII асрларда ўзбек давлатчилиги сиёсий, ижтимоий - иқтисодий ва маданий ҳаёт

Амир Темур даврида ўзбек давлатчилигининг мустахкамланиши. ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт

Ривожланган ўрта асрлар давлатчилиги ва бошқаруви

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

Марказий Осиёда илк давлатчиликнинг тарихий асослари ва дастлабки босқичлари