XVI-XVIII asrlarda Naxshab va Keshda siyosiy va madaniy hayot - История - Рефераты

XVI-XVIII asrlarda Naxshab va Keshda siyosiy va madaniy hayot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43 KB

www.arxiv.uz XVI-XVIII asrlarda Naxshab va Keshda siyosiy va madaniy hayot Reja: 1.Kirish 2. XVI-XVIII asrlarda naxshab 3. Keshda siyosiy va madaniy hayot

www.arxiv.uz O‘rta asrlarga kelib Qashqadaryo vohasining yangi poytaxti qulay joyda - Qashqadaryoning chap qirg‘og‘i bo‘ylab yastangan keng hududda shakllana boshladi. Daryo bu yerda sharqqa tomon yo‘nalgan bo‘lib, go‘yo tekislikni uch tomondan qurshab olgandek tuyular edi. Bu shahar qoldiqlari hozirgi Qarshi shahridan 5 kilometr shimoli-g‘arbda, Yerqo‘rg‘on qal’asidan 1,5 kilometr janubda joylashgan bo‘lib, Shulluktepa shahristoni deb ataladi. Ilk o‘rta asrlarda bu yerga qadimgi poytaxtdan zodagon va hunarmandlar - temirchilar, to‘quvchi va quruvchilar ko‘chib kelgan. VII-VIII asrlarda ularning ustaxonalari bosh qal’ani sharq va janubdan himoyalab, daryo qirg‘og‘igacha cho‘zilgan va asta-sekin Qashqadaryoning chap qirg‘og‘idagi burilish joyini to‘liq egallagan. Bu davrda qal’a devorlari jiddiy ravishda mudofaa ahamiyatini yo‘qotadi. Shaharning ichki tuzilishi o‘zgaradi. Shubhasiz, saroy - hukmdor taxti va xazina, qamoqxona va harbiy gornizon joylashgan inshoot uning tarkibiy qismi bo‘lib qolavergan. Biroq X asr mualliflari istehkomlarni ta’riflar ekan, ularning nurab qolgani va hatto vayron bo‘lganidan xabar beradi. Jumladan, geograf olim Istaxriy shaharni qisqacha ta’riflagan. Nasaf, Istaxriyning fikricha, bir paytlar vayron qilingan istehkom, rabot va to‘rtta darvozaga ega bo‘lgan. Shahar atrofi asosan lalmi dehkonchilikka ixtisoslashgan serunumerlar va ekinlarga boy bo‘lgan. Daryoda muayyan paytda suv kamayib ketgani tufayli bog‘rog‘lar asosan quduqlardan sug‘orilgan. Arxeologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, shahristonning mudofaa inshootlari VII-VIII asrlarda barpo etilgan. IX asrning oxiri va ayniqsa, X-XII asrlarda shahar ulkan hudud bo‘yicha rivojlanib ketgan. U ko‘proq sharq tomonga, Qashqadaryoning o‘ng qirg‘og‘iga tomon o‘sib borgan. Avvalgi davrlarda ilk shaharning sharqiy chegarasi hisoblangan daryo bu davrda janubdan shimolga tomon rabotning o‘rtasidan o‘tgan. Agar shahriston va rabotning shimoliy kismini «Hukumat uyi» va zodagonlar hovlilari egallagan bo‘lsa, uning asosiy qismi, ayniqsa, markaziy va janubiy hududlarini ko‘plab hunarmandchilik mavzelari egallagan.

www.arxiv.uz Temirchilar mavzelari daryo bo‘ylab g‘arbga tomon to istehkomgacha davom etgan va XIII asr boshlarigacha mavjud bo‘lgan. Ulardan janubda, temirchilik ustaxonalariga tutashgan holda, daryo sohili bo‘ylab misgar ustalar va bronza quyuvchilar, zargarlar mavzelari joylashgan. Bu yerdan misni yakuniy tozalash ishlari bajariladigan ustaxona topilgan. Bu yerda mis qoldiqlari hamda metall quyish jarayoni bilan bog‘liq belgilar ham uchraydi. Shuningdek, sopol suv quvurlari, kuduq qoldiqlari ham kuzatilgan. Ular bu yerda vaqt-vaqti bilan suv tanqisligi ro‘y berib turganini yana bir bor eslatadi. Temirdan yasalgan mehnat qurollari qurilish va duradgorlik ishlarida keng qo‘llangan. Ehtimol, bu sohalar Nasafda keng rivojlangan bo‘lsa kerak. Balki shaharning g‘arbdagi darvozasi shu sababli «Najjorlik» deb atalgan. Nasafda qadimdan mis va bronza quyish jadal rivojlangan. Nasaf mehnat qurollari va bezaklari orasida kimyogarlar tomonidan bronzaning oltita metallsozlik guruhi aniqlangan. Bu esa xom ashyoning xilma-xilligi, uni qo‘llash usullarining rang- barangligi hamda nasaflik ustalarning ham Baqtriya va So‘g‘dning degrezchi ustalari yutuqlaridan xabardorligini ko‘rsatadi. Qizildaryo va uning o‘zanlari havzasida polimetallar - mis, qo‘rg‘oshin, temir kazish bo‘yicha bir necha ochiq va yer usti konlari topilgan. Kumush konlari ham bor. Konlar 40 metr chuqurlikkacha qazilgan. Shunisi qiziqki, ayrim joylarda oxirigacha qazib tugatilmagan shaxtalar ham saqlangan. Ehtimol, qandaydir siyosiy voqealar bu ishlarni davom ettirishga imkon bermagan. Temir rudasi XI-XII asrlarda Tutaka va Qizilsoy konlarida yirik hajmda qazib olingan, bu yerdagi o‘n beshtacha qazilma orasida 0,7 kilometr maydondagi ulkan karer markaziy o‘rinni egallaydi. Ruda shu yerning o‘zida boyitilgan va unga ishlov berilgan. Shu sababli daryo o‘zani bo‘ylab boyitish va metall quyish joylari va chiqindilar saqlanib qolgan ko‘p dalalar bor. Buyerda temir buyumlar, tozalanmagan mis, qo‘rg‘oshinli-kumushli quyilma olingan, so‘nggi tozalash va ishlov berish ustalar tomonidan shahar markazlarida, birinchi navbatda, Nasafning o‘zida amalga oshirilgan.

www.arxiv.uz Janubi-g‘arbiy rabotda kulolchilik ustaxonalari ochilgan. Nasaf kulollari yuqori sifatli maxsulot - sirlangan tovoq va laganlar, o‘yma naqshli idishlar hamda sirli va o‘ymakor naqshlarni birlashtirgan antiqa idishlar ishlab chiqargan. Hunarmandlar mavzelari bilan istehkom o‘rtasidagi keng maydonlarni alohida tovarlarni sotishga ixtisoslashtirilgan bozorlar egallagan. Tarixchi Sam’oniy o‘z asarida bozor maydoniga olib chiquvchi zargarlar ko‘chasini, Xon az-Boziddin karvonsaroyini, ya’ni matolar bilan savdo qilish karvonsaroyini, mevalar sotiladigan Jubak bozorchasini ta’riflaydi. Shuningdek, uning asarlarida hatto eski- tuski narsalar bozori (xanuk), bozorchadagi kichik karvonsaroy (suvoyqa) va Mohduz raboti, non yopish va sotish do‘konchasi ham eslatib o‘tilgan. Bu ta’riflar shuni ko‘rsatadiki, X-XII asrlarda Nasafning markaziy va janubiy tumanlari gavjum joylar bo‘lgan. Ehtimol, shu sababdan aynan shu yerda dastlabki jome masjidi qad rostlaydi. U 834 yilda so‘fiy shayx Abdurahmon Muazza tomonidan janubiy rabotda, G‘o‘bdin darvozasi oldida, Zuhhok ko‘chasida kurilgan. XII asrda bu bino eski jome masjidi sifatida tilga olinadi va Sam’oniyning xabar berishicha, shahristonning janubiy darvozasi oldida yangi jome masjidi quriladi. Shahriston dsvoridan 130 metr janubda arxeologlar uning koldiqlarini - pishiq g‘ishtdan qurilgan, bezak izlari bor monumental bino parchalarini topishdi. Ehtimol, bu paytda eski masjid ham ishlagandir, lekin u jomelik mavqeini yo‘qotgan va XII asrda o‘z bunyodkori Muazza nomi bilan atalgan. Manbalarda shaharning qator boshqa masjidlari ham tilga olinadi. Ular orasida Bayon ko‘chasidagi buyuk muhaddis Imom Buxoriy yashagan va ibodat qilgan masjid ham bor. Shaharning shimoli-g‘arbiy qismida, An-Najjoriya (Buxoro) darvozasi yonida shahardan tashqaridagi hayit masjidi - namozgoh joylashgan. Umuman olganda, X-XII asrlarda Nasaf keng aloqalarga ega yirik taraqqiy etgan viloyat mar-kazi, ertapishar meva va sabzavotlari yaqin va uzoq bozorlarda qadrli bo‘lgan boy voha sifatida namoyon bo‘ladi.

www.arxiv.uz XIII asrning boshida, O‘rta Osiyo mo‘g‘ul istilochilari tomonidan bosib olingach, Naxshabning yashil dalalari Chingizxon tomonidan qo‘shinlar dam oladigan va boshqa o‘lkalarga ko‘chib o‘tiladigan manzil sifatida tanlangan. Naxshabning ko‘chmanchi qabilalar yashaydigan dasht hududlarida ham hayot barq urib rivojlangan. Bu yerda koraxoniylar va saljuqiylar davrida xonlar uchrashuvlari bo‘lib o‘tgan. Keyingi yillarda Naxshab Movarounnahrning Chig‘atoy ulusi beklari yashaydigan markazga aylangan. 1310 yilda bu yerda Eson Buka, 1321 yilda Kepakxon dafn etilgan. U poytaxt yaqinida Qarshi deb nomlangan yirik saroy qurdirgan, uning atrofida zodagonlar uylari, hunarmandlar mavzelari va bozorlar jamlana boshlagan, shu tariqa eski poytaxtdan hayot asta- sekin bu yerga ko‘chib o‘tgan. O‘rta Osiyoning XIII asr va XIV asr boshidagi tarixida Nasaf mahalliy shayxlar chig‘atoylik zodagonlar orasida islomni targ‘ib qilgani bilan ham alohida ajralib turadi. Qarshi shahrining jadal rivojlanishi 1365 yilda shaharni o‘z nazorati ostiga olgan Amir Temur faoliyati bilan bog‘liq. 1365-1366 yilning qishini Amir Temur Qarshida o‘tkazadi va buyerdagi mudofaa devorlarini qaytadan qurdiradi. Bundan tashqari, rasmiy manbalar Qarshida Amir Temur tomonidan katta jome masjidi ham barpo etilganini tasdiqlaydi. Ta’kidlash joizki, Qarshi Chig‘atoy xonlarining roziligisiz (tegishli yorliqsiz) Amir Temur hokimiyati o‘rnatilgan birinchi shahar hisoblanadi. Shu tufayli ham o‘rta asr musulmon hukmdorlari orasida kimki Qarshini egallasa, Movarounnahrni boshqaradi, degan aqida ham paydo bo‘ladi. Keyinchalik ham Amir Temur shaharning muhim ahamiyatga ega ekanini hisobga olib, u yerda doimiy harbiy qo‘shin joylashtirib, mudofaa inshootlari holatini kuzatib boradi. Biroq 1387 yili, Amir Temurning Kavkazorti, Iroqning shimoliy hududlariga amalga oshirgan uch yillik harbiy yurishlari paytida (1386-1388), Oltin Urda hokimi To‘xtamish Movarounnahr hududiga hujum qiladi. Bu hujum vaqtida Qarshi va uning g‘arb tomonida joylashgan qal’a-saroy - Zanjirsaroy katta talafot ko‘radi.

www.arxiv.uz Amir Temur va temuriylar davrida Qarshi Qashkadaryo vohasnning yirik savdo va hunarmandlik markaziga aylanadi. 1499 yili Shayboniyxon Movarounnahrga bostirib kiradi va Buxoroni, so‘ngra Samarqandni qo‘lga kiritadi. 1500 yilning qishida Shayboniyxon o‘z qo‘shini bilan Qarshiga yurish qiladi, lekin uni qo‘lga kirita olmaydi. Shu yilning yozida esa ikki oylik qamaldan so‘ng shahar taslim bo‘ladi. Shayboniyxon Bobur bilan Samarqand uchun bo‘lgan jangdagi g‘alabasidan keyingina Qarshida mustahkam o‘rnashib oladi. Shayboniyxonning o‘limidan so‘ng (1510) Movarounnahrning asosiy shahri hisoblaigan Samarqandni Bobur uchinchi marta qo‘lga kiritishga muvaffaq bo‘ladi. 1511 yilning oxirida Bobur Mirzoga yordamga kelgan Eron ko‘shinlari Qarshini kamal kilib qo‘lga kiritgach, shaharda ommaviy kirg‘in o‘tkazadi. Bu qirg‘inda me’mor, mashhur shoir va tarixchi Mavlono Binoiy ham (1453-1512) halok bo‘ladi. Tarixchi Mahmud ibn Valining (XVII asr) ma’lumotlariga ko‘ra, Binoiy Qarshidagi jome masjidi tashqarisida dafn etilgan. Keyinchalik uning qabri utsida makbara qurilgan, lekin u hozirgi kungacha saqlanib qolmagan. Qarshi XVI asr boshida istehkomlar bilan mustahkamlangan shahar edi. Uning rivojlanishi, birinchidan, asosiy savdo yo‘llari kesishgan joyda joylashgani bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, shahar Shahrisabz va G‘uzorning qo‘zg‘olonchi mahalliy hukmdorlariga qarshi kurashda Buxoro amirlarining harbiy-siyosiy tayanchi edi. Qarshining ahamiyati XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab kuchaya boshlaydi va bu Abdullaxon Ikkinchi (1557-1598) faoliyati bilan bog‘liq. Qarshida Abdullaxon madrasasi (1590-1591), Boqiboy madrasasi, hammom (1592-1593), Abdullaxon ko‘prigi va boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega ko‘plab binolar barpo etiladi va ularning ba’zilari hozirgi kungacha saqlanib turibdi. Mahmud ibn Valining (XVII asr) so‘zlariga qaraganda, bu davrda Naxshabning obodligi va farovonligi shu kadar yuksaladiki, u hatto dunyoning katta shaharlari bilan raqobatlasha oladigan darajaga yetdi.

www.arxiv.uz Ashtarxoniylar boshqaruvi davrida (1601-1747) Qarshi vohaning asosiy shaxri maqomini saqlab qoladi. Jug‘rofiy jihatdan muhim savdo yo‘llari kesishgan joyda joylashgani tufayli Qarshi Buxoro xonligining savdo va madaniy markaziga aylanadi. XVII asr manbalarida Qarshi Movarounnahrning eng so‘lim go‘shalaridan biri sifatida kayd etilgani ham bejiz emas. Yeron hukmdori Nodirshoh 1740 yilda Movarounnahrga yurish kilgan davrda va undan so‘ng yuzaga kelgan siyosiy vaziyat buyerda maydonga yangi siyosiy kuchlar chiqishini talab etardi. Bundan mang‘it biylari, ayniqsa Qarshi begi Muhammad Hakimbiy mang‘it va uning o‘g‘li Muhammad Rahim unumli foydalanadi. Abulfayzxondan so‘ng taxtga ashtarxoniylardan Abdulmo‘min (1747-1751), Ubaydulloh Ikkinchi (1751-1754) va SHerg‘ozi (1754-1756) o‘tirgan bo‘lsada, birok ular nomigagina xon edi. Aslida esa hokimiyat Muhammad Rahim mang‘itga tegishli edi. U 1756 yilning 16 dekabrida rasman taxtga o‘tqaziladi. Muhammad Rahim vafotidan so‘ng (1759) Buxoro taxtiga Doniyolbiy, so‘ng uning o‘g‘li Shohmurod o‘tirdi. Xalq orasida Amir Ma’sum nomini olgan bu amir taxtga egalik qilgach, o‘g‘li Haydar to‘rani Qarshiga hukmdor etib tayinlaydi. Shu vaqtdan boshlab ayrim taxt vorislarini Qarshiga noib etib tayinlash an’anasi joriy etiladi. Bu esa shaharning ijtimoiy-siyosiy ahamiyatini yanada kuchaytiradi. Amir Haydar (1800-1826) va uning o‘g‘li Nasrulloxon (1826-1860) boshqaruvi davrida, ayirmachilik kayfiyati qamrab olgan Shahrisabzdan farqli o‘laroq, Qarshi ancha tinch sharoitda rivojlanadi. XVII-XiX asrlarda Qarshi O‘rda, Qo‘rg‘on, ichki shahar va shahar tashqarisidagi rabotlardan tashkil topgan edi. O‘rda mahalliy hokim qarorgohi hisoblanib, to‘rtburchak shaklidagi devor bilan o‘ralgan hamda bitta darvozaga (Saqlov darvozasi) ega bo‘lgan. Qarshi o‘rdasi hajmi bo‘yicha (2,5 gektar) Shahrisabz o‘rdasi va Buxoro arkidan katta edi. N.Xanikovning ma’lumotlariga ko‘ra, 1841 yilda shaharda uchta konsentrik joylashgan himoya devori mavjud bo‘lgan, tashqi tomondan esa uni rabotlar o‘rab turgan.

www.arxiv.uz 1863 yilda shaharga kelgan A.Vamberining yozishicha, bu yerda 10 ta karvonsaroy mavjud bo‘lgan, shahar bozorida esa chetdan olib kelingan ko‘plab tovarlar sotilgan. N.Mayev (1874) shahar N.Xanikov kelgan paytdagidan (1841) ancha rivojlanganini va eski qo‘rg‘onda ham, yangi shaharda ham bozorlar mavjudligini qayd etadi. Bu yerda ma’lum turdagi tovarlar maxsus ajratilgan joylarda sotilgan. Amir Muzaffar boshqaruvi davrida (1860-1885) Buxoro xonligining bir qismi chor Rossiyasi tomonidan bosib olinadi. Chor qo‘shinlari Toshkent (1865), O‘ratepa va Jizzax (1866) hamda Samarqandni (1868 yilning mayi) egallaganidan so‘ng Buxoroning yuqori tabakalarida Amir Muzafar harakatlaridan norozilik kuchayadi. Ularga amirning katta o‘g‘li - G‘uzor begi Abdulmalik (Katta To‘ra) boshchilik qiladi, unga Kitob begi (Jo‘rabek) va Shahrisabz begi (Bobobek) katta yordam beradi. Katta To‘ra bayrog‘i ostida to‘plangan ko‘ngilli askarlar 1868 yil iyunida Yakkabog‘ va Chiroqchi qal’asini qo‘lga kiritib, Taxta Qoracha dovoni orqali Samarqandga yurish qiladi va uni qamal qilib, shaharda qoldirilgan qo‘shinlariga hujum uyushtiradi. Amir qo‘shinlarini Zirabuloq yaqinida mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng dushmanning asosiy ko‘shini shahrisabzliklarning bir qancha hujumini qaytarishga erishgan shahar garnizoniga yordamga yetib keladi, natijada Abdulmalikning ko‘ngilli askarlari Shahrisabzga chekinadi, uning o‘zi esa G‘uzorga qaytadi. 1868 yilning kuzida amirning chor qo‘shiniga qarshi urushdagi muvaffaqiyatsizligidan norozi bo‘lgan Qarshi xalqi shahar begini quvib yuboradi. Abdulmalikdan Qarshi viloyatini o‘z boshqaruvi ostiga olishni iltimos qiladi va u Qarshini egallaydi. Birok Amir Muzaffarning Buxorodan yuborilgan qo‘shini uni Shahrisabzga qochishga majbur qiladi. Amir esa o‘z qo‘shini bilan Chiroqchiga yurish qiladi va shahrisabzliklardan o‘g‘lini tutib berishni talab etadi. Lekin shahrisabzliklar uning talabini rad qiladi. Shunda u Yakkabog‘ni ishg‘ol qiladi. Bir oz vaqt o‘tgach, Abdulmalik Qarshini yana egallashga muvaffaq bo‘ladi. Bunday qaltis vaziyatda Amir Muzaffar ruslardan yordam so‘raydi. 1868 yilning 23 oktabrida, ikki kunlik hujumdan so‘ng, Qarshi chor askarlari tomonidan egallanadi va Amir Muzaffarga topshiriladi.

www.arxiv.uz Qarshi ham, Qashqadaryo vohasining boshqa shaharlari kabi, 1920 yilgacha Buxoro amirligi tarkibida qoldi va nisbatan tinch rivojlandi. O‘z vorislarini Qarshi hukmdorlari (beklari) etib tayinlash an’anasi keyingi amirlar davrida ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati 1 Баҳр ал-калом таълийф Маймун бин Муҳаммад ан-Насафий аш-шаҳийр би- Абул Муъийн ан-Насафий, Дамашқ, Дор ал-Фарфур, 1997 2 Улрих Рудольф. Ал-Мотуридий ва Самарқанд суннийлик илоҳияти, Тошкент, 2001, 47-бет 3 Иброҳим Холиёров, Шоҳ Мурод Шароф, Ҳазрат имом Муъийн зиёратгоҳи, Тошкент, «Янги аср авлоди», 0-15 бетлар 4 У. Уватов, Абул Муъийн ан-Насафий ва унинг асарлари. Имом ал-Бухорий сабоқлари журнали, 2001 йил, 3-сон, 218-бет

Похожие

XIX asr va XIX boshlarida Nasaf va Keshda madaniy hayot

XIX-XX asr boshlarida Nasaf va Keshda madaniy hayot

V-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi va ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayot

IX—XII Asrlarda movarounnahr va xorazmda madaniy hayot

IX – XII asrlarda O'rta Osiyoda madaniy hayot