XIX - XX asr boshlarida Sharq va O’zbekistonning o’rganilishi - История - Рефераты

XIX - XX asr boshlarida Sharq va O’zbekistonning o’rganilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

XIX - XX asr boshlarida Sharq va O’zbekistonning o’rganilishi Reja: 1. Sharqshunoslikning rivojlanishi va XIX asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganish. 2. O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganishda V.V. Bartoldning o’rni . 3. XX – asr boshlarida Turkistonda tarix fani.

XIX asr boshlaridan chor hukumati SHarqdagi siyosatini faol-lashtirdi. «Kerning ilmiy va amaliy sharqshunoslikning Rossiya uchun qanchalik ahamiyatliligini chuqur tushungan hamda endi tug’ilib kelayotgan rus sharqshunosligining porloq kelajagini oldindan ko’ra bilgani holda olib borgan ilmiy amaliy faoliyati,- deb yozadi A. N. Kononov,- XIX asrning boshlarida Akademiyaning (1803) yangi reglament, dorilfununlarning (1804) birinchi umumiy ustavida, va nihoyat, Osiyo muzeyi tuzilishida o’z ravnaqini topdi, rivojlantirildi. (1818 i.) XVIII asrda rus sharqshunosligi tarixida SHarqqa oid tarixiy, etnografik materiallarni muntazam yig’ish boshlandi: qo’lyozma holidagi bir qator turkiycha lug’atlar tuzildi; «Ker» maktabi va o’rta o’quv yurtlarida tatar va turk tillarini o’qitish bosh landi; chuvash, tatar va turk tillaridagi birinchi qo’lyozmalar nashr etildi. Rus turkshunosi A. N. Kononovning fikricha, mamlakatimizdagi sharqshunoslik tarixining 1917 yilgacha bo’lgan davri ikkita teng bosqichga bo’linadi; 1854-1855 yillargacha SPb dorilfununining sharq tillari fakul’teti tuzilgungacha bo’lgan davr va undan keyingi, to 1917 yilgacha bo’lgan davrlarga bo’linadi. SHarqshunoslik bo’yicha FA muxbir a`zosi etib saylangan (1810 y.) birinchi rus olimi Georgiy Ivanovich Spasskiydir (1783-1864 y.). G. I. Spasskiyning ko’plab asarlari bor. Uning «Drevnosti Sibiri» maqolasi biz uchun ayniqsa ahamiyatli bo’lib, unda keyinchalik runiy-turkiy obidalar deb tan olingan sirli yozuvlar to’g’risida maqola bor. A. N. Kononov G. I. Spasskiyni «Sibirskiy vestnik» jurnali asoschisi deb to’g’ri aytadi, biroq, uni «Aziatskiy vestnik» jurna li asoschisi deb ham atashadi. «Biblioteka dlya chteniya» va «Azi atskiy vestnik» jurnallari asoschisi O. I. Senkovskiy edi. 1818 yil 11 noyabrda Fanlar akademiyasida Osiyo muzeyi tu zildi. U Rossiyada O’rta Osiyo va sharqshunoslik tarixida asosiy urin egallaydi. Osiyo muzeyining birinchi direktori etib Xristi an Davidovich Fren (1782-1851)

tayinlandi. Bu arabshunos, eronshunos, turkshunos olim Meklenburg-SHver gertsogligida, Rostokda tug’ilgan. Maktabni tugatgach, dorilfunun talabasi bo’ldi. SHarq shunos O. G. Tixsen rahbarligida SHarq tillarini o’rgandi, nu mizmatika va fiqh blan shug’ullandi. 1805 yili Rossiyada erkin fanlar magistra va falsafa doktori unvonini oldi. Rossiyadagi 1804 yilgi birinchi dorilfunun Ustaviga asosan u 1807 yilda Qozon dorilfununi SHarq kafedrasi professori vazifasini tasdiqladi. 1815 yilda esa shu dargohning tarix-filologiya fakul’te ti dekani etib saylandi. Qozonga kelgan paytda X. D. Fren 1808 yili Somoniy va Buxoro tangalari xususida kichikroq asar chop etdi. XIX asr boshlarida O’rta Osiyoga kelgan sayyohlar va elchilar olib ketgan tarixiy qo’lyozmalar rus sharqshunoslarini qiziqtirdi va O’rta Osiyoning XVI- XVIII asrlardagi tarixiga oid dastlabki ma`lumotlar Rossiyaga shu vaqtlarda kirib kela boshladi. CHunonchi Negri elchixonalari 1800 yilda Buxorodan olib kelgan «Muqimxon tarixi» frantsuz tilida bosilib, 1824 yilda sharqshunos O. I. Senkovskiy tomonidan e`lon qilindi. XIX asr o’rtalarida Rossiyada kapitalizm rivojlannshi bilan yangi-yangi mustamlakalarni bosib olish harakati kuchaydi. CHor Rossiyasining harbiy- siyosiy, iqtisodiy qudrati oshganligi O’rta Osiyoga nisbatan bosqinchilik faoliyatini kuchaytirdi. SHu niyatda Nikolay I 1854 yil 22 oktyabrda Sankt- Peterburg dorilfununida SHarq tillari bo’limini SHarq tillari kulliyotiga aylantirish haqidagi farmonga imzo chekdi. Ana shu yangi kulliyotda arab, fors, turk-tatar, mo’g’ul-qalmoq, xitoy, ibriy (yahudiy) arman, gurji, manchjur tillari kafedralari ochildi. 1855 yil avgust oyida dorilfununning SHarq tillari kulliyotida kafedralarni lingvistik tarzda bo’lishdan tashqari yana madaniy-tarixiy yo’nalishlar bo’yicha ham bo’lishga qaror qilindi: 1) arab-fors, turk-tatar tillari; 2) mo’g’ul-qalmoq-tatar tillari; 3) xitoy-manchjur tillari; 4) yahudiy-arab tillari; 5) arman-gurji-tatar tillariga qarab kafedralar bo’lindi. Turkiy tillardan turk, ozarbayjon, chig’atoy, qozoq, uzbek tillari puxta o’qitilardi. Uquv dasturiga o’zgarishlar loyihasi 1856 yilda amalga oshirildi.

SHarq tarixi kafedrasining tashkil etilishi yuqori malakali tarixchi mutaxassislar tayyorlash bilan ayni vaqtda SHarq mamlakatlari va ayniqsa Osiyo tarixini va istoriografiyasini chuqurroq ishlab chiqish uchun muhim zamin yaratdi. Bu tashabbusning boshlovchilaridan biri Vasiliy Vasil’evich Grigor’ev (1816- 1881) edi. U, Peterburgda, badavlat oilada tug’ilib, yaxshi ta`lim-tarbiya olgan. Grigor’ev 1831 yili doril fununning falsafa fakul’teti qoshidagi SHarq bo’limiga o’qishga kirdi va prof. O. I. Senkovskiy qo’lida arab, fors va turk til larini o’rgandi. Dorilfununni a`lo darajada tamomlagani uchun Grigor’evga 1834 yil iyunida fan nomzodi unvoni berildi va u 1919 yil kuzida sharqshunoslik,tarix- filologiya,huquqshunoslik kulliyotlari tugatilib, o’rniga ijtimoiy fanlar kulliyoti ochildi. Rossiya TIM (Tashqi ishlar vazirligi) SHarq tillari departamenti o’quv bo’limiga ishga olindi. Ikki yildan so’ng O. I. Senkov skiy uni fors tili bo’yicha professorlik unvoniga tayyorlanishgz taklif etdi. Bu orada ustozi bilan munosabati buzildimi, boshqa sababdanmi, V. V. Grigor’ev o’sha vaqtda Odessaga, Rishel’e muzeyiga professorlik lavozimiga ishga taklif qilindi. 1838-1844 yillarda u shu erda ishladi. Odessada u Oltin Urda xonlarining rus ruhoniylariga bergan yorliqlari haqida dissertatsiya ezdi va tarix fanlari magistri unvoniga sazovor bo’ldi. 1845 yilda Gri gor’ev Peterburgga qaytib, RGO - Rus geograflari jamiyati va RAO - Rus arxeologlari jamiyati (1846) tashkil qilishning tashabbuskorlaridan biri bo’ldi. U 1851 yilda Orenburgga ishga keldi. 1853 yilda Grigor’ev Oqmachit shahrining bosib olinishida safar devonxonasi konsul’tatsiyasi) boshlig’i bo’lib qatnashdi. 1853 - 62-yillarda Orenburg qozoqlari oblastining devonbegisi (uprav, delami kantselyarii) bo’lib ishladi. V. L. Vyatkinning (1859-1932 y.) inqilobgacha nashr etilgan ilmiy asarlari eng qimmatli manbalardir. V. L. Vyatkin o’z hayotini, kuch-g’ayrati va bilimini insonlarga bag’ishlagan yirik rus olimi edi. Uning arxeologik maktabi ham, ustozlari ham yo’q edi. U mustaqil o’qigan bilimdon, iqtidorli o’lkashunos edi. SHuning uchun ham arxeologik qazilmalarni u «fan o’rgatganday» emas, o’zicha olib borardi. V. V. Bartol’d aytganidek, u «Samar kand obidalarining ajoyib bilimdoni» edi.

Vasiliy Lavrent’evich Vyatkin Samarqandga Toshkent o’qituvchilar seminariyasini tugatgach kelgan edi. Uzbek, fors, tojik kabi bir necha tillarni mukammal bilgan yosh olim shaharning tari xi, noyob qo’lyozmalarini, vaqfnoma, xalq afsona va dostonlarini yig’ish va tarjima qilish bilan shug’ullandi. B ular unga hanuzgacha o’z qimmatini yo’qotmagan ilmiy asarlar yozish imkonini berdi. U tarix, iqtisod, madaniyat, etnografiya bilan qiziqdi. Mir Abu Tohir xoja Samarqandiyning «Samariya» sini ruschaga tar jima qildi. So’ng Imom Abdulfozil Muhammad bin Abdujalil bin Abdumalik bin Haydar as Samarqandiyning «qandiyoyi Xurd» (Kichik qandiya) asari qo’lyozmasining birinchi qismini tarjima qildi. Bu qo’lezma Samarqandning turli mozorlari bayonini va shahar tarixiga oid bir qator qimmatli ma`-lumotlaripi o’z ichiga olgan. Keyin u «Boburnoma» ning ancha qismini, Muhammad Solihning «Risola»sini, Samarqandning bunyod etilishi va tarixiga oid afsonalarni tarjima qilib,e`lon qildi. Samarqanddagi umri davomida V. Vyatkin Ulug’bek rasadxonasini qidirdi va 1908 yili rasadxona vayronalarini topdi. Rasadxona sekstanti (Vyatkin tolgan) hanuzgacha ham o’rta asr fa- lakiyotshunoslari foydalangan eng qadimgi noyob asbob hisobanadi. U me`moriy yodgorliklarni tiklash, Afrosiyobda katta qazish ishlarini boshlash, ulkan va boy kollektsiyalar to’plab, Samarqandni muzey shaharga aylantirishni orzu qilardi. V. A. Vyatkin orzu qilgan ishlar bugungi kunda ro’yobga chiqmoqda. U O’rta Osiyo xalqlarining qadimgi va o’rta asrlar tarixini o’rganishning asoschisidir. 1893 yili Peterburg dorilfununi V. V. Bartol’dni qadimiy yozuv va yodgorliklarni joyida o’rganish uchun O’rta Osiyoga yo’lladi. U o’zining birinchi ma`ruzasini 1893 yilning 11 dekabrida aniq fanlar, Antropologiya va etnografiya ishqibozlari jamiyati- Turkiston bo’limining majlisida qildi. Uning ma`ruzasi Xitoy va O’rta Osiyoning Ettisoy orqali o’tuvchi aloqa yo’lini o’rganishga bagishlangan edi. Bartol’d Turkistonda Arxeologiya ishqibozlari to’garagi ochish goyasini ilgari surdi. 1895 yilning oktyabrida uning rahbarligi ostida to’garak nizomi tuzilib, tasdiqlandi. Bu to’garak chor hukumati tomonidan hech qanaqa

mablag’ bilan ta`minlanmasdi. 107 mafar to’garak a`zolaridan 16 nafari uning tashkilotchilari bo’lib, ular orasida V. V. Bartol’d, D. M. Levshin, N. S. Likoshin, K. V. Aristov, V. F. Oshanin bor edi. Tez orada V. V. Bartol’d rahbarligidagi bu to’garak tarixchi va arxeologlarning ilmiy markaziga aylandi. V. Bartol’d esa butun Turkistondagi tarixchi va arxeologlar faoliyatiga rahbarlik qila boshladi. 1899 yilda Samarqand, Ashxobod va Farg’onada to’garakning filiallari ochildi. V. Bartol’dning yordamida 1899 yili V. L. Vyatkin «Samariya» va «Boburnoma» ning tarjimasini nashr etdi. V. V. Bartol’dning eng kuchli asarlaridan biri «Turkiston mo’g’ul bosqini davrida» (1898-1900 y.) edi. Bu asar bilan V. Bartol’d rus faniga O’rta Osiyo tarixini o’rganishda ulkan hissa qo’shdi. V.V. Bartol’d Temur va temuriylar tarixi bilan shug’ullandi. Bu masalada u Hofiz Abro’ning asarlarini sinchiklab o’rgandi va jug’rofiyun va sharqshunos tarixchilar o’rtasida davom etib kelayotgan Uzboy to’g’risidagi kup yillik tortishuvni hal qildi. Asar 1897 yilda chop etildi. Unda Samarqandning XV-XVI asrlardagi tarixiy-jo’g’rofiy joylashuviga etarli tavsif berilgan. Samarqanddagi Bibixonim masjidining qurib bitkazilganining 500 yilligi munosabati bilan (1399-1899 y.) V. V. Bar tol’d Samarqand va Turkiston o’lkasining boshqa rayonlaridagi tarixiy obidalarni saqlash va tuzatishga bag’ishlangan maxsus ilmiy maqola ezdi. Bu inqilobgacha bo’lgan davrdagi Turkiston o’lkasi tarixiy yodgorliklarini qo’riqlash va tiklash yuzasidan bo’lgan birinchi urinish edi. 1896-1901 yillarda V. Bartol’d Peterbug dorilfununida ishlaganida O’rta Osiyo tangalaridan kollektsiya to’plagan, u erda Samarqand dirhamlariga alohida o’rin berilgan edi. V. V. Bar tol’d ilgari fanga ma`lum bo’lgan va ma`lum bo’lmagan Samar qand dirhamlari haqida qator maqolalar e`lon qildi. Bu maqolalarda Samarqand aholisining qadimgi va o’rta asrlardagi tarixi, ijtimoiy- iqtisodiy hayoti aks etgan edi.

V. V. Bartol’dning «Ulug’bek va uning davri», «Turkistonda sug’orish ishlari tarixiga oid» va boshqa ajoyib asarlari bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. B. G’. G’afurov, I. I. Umnyakov va boshqa sharqshunos olimlarning taklifiga ko’ra, 1962 yili Moskvadagi SHarq adabiyoti nashriyotida akademik V. Bartol’dning 10 jildlik asarlari tuplami chop etildi. Uni nashrga tayyorlashda tahrir hay`ati Bartol’d asarlarini nashr etish bo’yicha bosh tahrir hay`ati a`zosi bo’lgan professor I. Umnyakov tuzgan «Akademik V. V. Bartol’d asarlarining tavsiflangan bibliografiyasi» dan keng foydalangan. Professor I. I. Umnyakov Leningrad, Moskva, Toshkent arxiv-laridan misqollab material to’pladi va natijada V. V. Bar - tol’dning 460 dan oshiq nomdagi chop etilgan asarini bibliografiyaga kiritdi. Bundan tashqari, I. Umnyakov rus qomusiy lug’atlaridagi 28 maqolani, «Islom qomusi» dagi 246 maqolani hisobga oldi. I. Umnyakov V. Bartol’dning «Dissertatsiya himoyasi oldidagi nutq», «Turkiston mo’g’ul bosqini davrida» Ning 5 bo bini, Samarqandda 1894 yil yanvardan chiqa boshlagan «Okraina» ro’znomasida bosilgan bir qancha publitsistik maqolalarini topdi va bibliografiyaga kiritdi. Usha davrlarda Samarqand Bar tol’dning asosiy o’rganish ob`ekti edi, ular V. Vyatkin bilan Afrosiyobda qazilma ishlarini olib borishar, O’rta Osiyo tari xiy obidalarini qo’riqlash va tiklash ishlari bilan shug’ullanishardi. XX asr boshlarida Turkistonda ma`naviy madaniyat murakkab sharoitlarda taraqdiy etdi. Masalan, Samarqandlik jadid Sayd Azimizoda «Oq podshoga dush», Mullo Abduholiq «Olloh dargohiga podshoh uchun duo» she`rlarida, Mahmudxo’ja Behbudiy esa o’z maqolalarida mahalliy boylarni xalq. manfaatlari uchun g’amxo’rlik kilishga chaqirdilar. Mahmudxo’ja Behbudiy podsho hukumati ruxsati bilan 1913 yil oxiri va 1914 yil boshidan boshlab Samarkand shahridagi «Tovarishestvo Bazarova i Sliyakova» bosmaxonasida uzbek va tojik tillarida «Oyna» jurnali va «Samarkand» ro’znomasini chiqara boshladi. Bu nashrlar sahifalarida jadidlar xalq manfaatlarini himoya qilib, maorifni zamon talabiga muvofiq rivojlantirish va mahalliy burjuaziyani rivojlanib kelayotgan san`at va savdo talablariga mos holda tarbiyalash uchun kurashdilar.

XIX asrning ikkinchi yarmida yashab, ijod qilgan O’rta Osiyo ta- raqqiyparvar shoirlari klassik adabiyot an`analariga tayanishgan bo’lsa,XXasr boshida yashagan shoir va o’qituvchilar- Mir Akrom Fikriy, Abdujalil Pisandiy, Naqibxon To’g’ril, Ibrohim Jur`at, Saidahmad Vasliy va boshqalar klassik adabiyot an`analarini davom ettirish bilan birga o’z asarlarida zamonaviy g’oyalarni aks ettirdilar, Bu davrda rus adabiyotining namunalari tojik va uzbek tillariga o’girildi. Masalan, Samarqanddagi yangi uslub maktabi asoschisi Abduqodir SHakuriy (1875-1943) «Jome`-ul hikoyat» (1901 i.) asarini yaratdi va nashr etdi. Bu asar maktab qo’llanmasi bo’lib xizmat qildi. Unga tojik tiliga o’girilgan I. A. Krilov masallari va L. N. Tolstoy hikoyalari kiritilgan edi. A. SHaku riy tuzgan yangi uslub maktabi tezda shuhrat Qozondi. 1909 yili u bilan tanishish uchun Samarqandga bo’lg’usi shoir va dramaturg, o’qituvchi va jamoat arbobi Hamza Hakimzoda Niyoziy keldi. Bu uchrashuv kelgusida ularni do’stlashtirdi. SHuningdek, S.Ayniy ham SHakuriyning qalin do’sti edi. SHakuriyning yordamida S. Ay niy 1914 yili yangi uslub maktabi talabalari uchun tojik tilida darslik chop ettirdi. YAna bir taraqqiyparvar shoir va muallim Saidahmad Ajziy (1864-1927 y.) edi. Uo’zining «Ibrat ko’zgusi» (1912 y.), «Ruhlar majlisi» (1912 y.), «Bilim ko’zlari» (1914 i.), «Hikmat xazina-lari» (1915 y.) kabi asarlarida chin musulmon bo’lib qolgani hol da ba`zi ruhoniylar, boylarning munofiqligi va pastkashligini fosh etadi. U fan, texnika targ’ibotchisi, rus tili, madaniyatining tarqatuvchisi sifatida maydonga chiqadi, diniy maktablardagi eski o’qitish usullarini tanqid qiladi, bu maktab domlalari bo’lgan ba`zi ruhoniylarning savodsizligi, befahm va pastkashligini fosh etadi. SHuningdek, qori Muhammad Rahim Tojievning (1874-1948, taxallusi «Tikon»); Hoji Muin SHukurullo, SHokir Muxtor (1890-1920, taxallusi «Ishchi») va Mullo Abdullo Fayzievlarning (1927 yilda vafot etgan), adabiy va ijtimoiy faoliyati ham diqqatga sazovordir.

Bu ziyolilar adabiy-pedagogik va ijodiy jihatdan Oktyabr’ to’ntarishidan so’ng shakllandilar. Ular ilgarigi asarlarida qoloklik va adolatsizliklarga qarshi kurashdilar, xalq manfaatlarini himoya qildilar. Masalan, qori Muhammad Rahim o’zining «Tikon», «Mayna» kabi she`rlarida eski turmush, urf-odatlar tarafdorlarini kulgu tig’iga olib, xalqni fan-madaniyatni egallashga chaqiradi. Muallim va jamoat arbobi SHokir Muxtor 1910-1918 yillarda matbuot sahifalarida uzbek tilida yozilgan turli ilmiy-ommabop maqolalari bilan qatnashdi. U 1918 yili chop etilgan «Sotsializm nima?» makolasida ilmiy asosda sotsializmning asosiy mazmunini ochib bergan. 1894 yili 84 kishi ishlovchi katta bosmaxonaning qurilishi badiiy va ilmiy adabiyotning nafaqat rus, balki uzbek va tojik tillarida ham keng tarqalishiga ta`sir ko’rsatdi. Xususan, 1904 yili Samarqandda litografik usulda tojik tilidagi «Rahbarnoma dar borai chechak», 1908 yili uzbek tilida Qo’qonboy Abduholiqzoda tarjima qilgan «Asar tarjimasining baenoti» asarlari chop etildi. SHuningdek, 1905 yilda «Pilla qurtining parvarishi» qo’llanmasi, 1913 yilda Ismatullo Rahmatullaevning «Rahbari maktab» alifbesi nashr etildi. Tarjimon Kond ratenko forschadan A. Fitratning «Sayyohi hindi» asarini ruschaga o’girdi. Turkiston Buxoro, Xivaning xaritalari uzbek tilida chop etildi. 1908-1916 yillarda uzbek tilida samarqandlik o’qituvchi Hoji Muin SHukrullaevning «Rahnamoi savod» alif besi, «To’y» p’ssasi, “YAngi maktab va eski maktab”, «Mazluma xotin» asarlari nashr etildi. 1917 yil Fevral’ inqilobigacha Samarqandda 49 tomdagi kitob, hikoya, p’esa, she`r to’plamlari chop etildi. Ulardan 19 tasi uzbek, 23 tasi tojik, 1 tasi rus va 6 tasi Rossiya tillarida nashr etilgan edi. Bu milliy ziyolilarning qadimiy uzbek xalqi madaniy merosini o’rganish bo’yicha dastlabki ishlaridir.

Adabiyotlar: 1. I.A.Karimov . Tarixiy hotirasiz kelajak yo’q . T. “Sharq” 1998 yil 2. I.A.Karimov . Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch . T. “ Ma’naviyat “ 2008 yil 3. Saidqulov T.S. O’rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligidan lavxalar. T. «O’qituvchi» 1993 y. 4. Jadidchilik, isloxot, yangilanish, mustakillik va taraqqiyot uchun kurash . T. «Universitet» 2000 y. 5. B.Ahmedov , “Istochniki istorii Uzbekistana “ Tashkent , 2001 .

Похожие

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot

XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya

XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQSH

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Avstriya - Vengriya

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Avstriya - Vengriya