XIII—XVI асрларда Хитой - История - Рефераты

XIII—XVI асрларда Хитой

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

XIII — XVI асрларда Хитой Хитой мўғуллар династияси ҳукмронлиги остида. Дастлаб Хубилай замонида (1259—1294) Хитойнинг шимолида ташкил топган мўғуллар монархияси Марказий Хитойга, сўнгра эса, Жа нубий Хитойга ҳам ёйилди. 1278 йилда илгариги Сун династияси-нинг пойтахти бўлган Ханьчжоу шаҳри олинди. 1279 йилда Жанубий Хитой тамомила истило қилинди. Янги династия 1264 йилдаёқ Юань династияси деган ном олди. Мўғуллар истилоси Осиё ва Европанинг бошқа мамлакатлари учун қандай даҳшатли бўлган бўлса, Хитой учун ҳам шундай даҳшатли бўлди. Бир неча ўн йилга чўзилган (агар Чингизхон-нинг юришидан бошлаб ҳисоб қилинса) мўғуллар истилоси вақтида Хитой беҳисоб қурбонлар берди, кўпдан-кўп мол-мулкдан маҳрум бўлди. Мўғуллар хитойларнинг экин ерларини тақир чўлга ва бир қисмини уз подаларини боқиш учун яйловларга ай-лантирдилар. Шаҳар ва қишлоқларни раҳмсиз таладилар. Хитой халқига оғир-оғир солиқлар солдилар. Хусусан, мўғуллар олиб борадиган урушлар муносабати билан уларнинг талабига му-вофиқ ҳар хил юкларни ташиб бериш тарзидаги йилқи солиғи хитой деҳқонлари зиммасига оғир юк бўлиб тушарди. Мўғуллар, шунингдек ўз қўшинлари учун аҳолидан доимо йилқиларни тор-тиб олардилар, бу эса умуман қишлоқ хўжалигига жуда катта зарар етказарди. Юань династияси даврида асосий ҳарбий куч мўғулларнинг узидан иборат бўлса ҳам, армияга маҳаллий хитой аҳолиси кенг кўламда, асосан, хизмат кўрсатувчи ишларга: юк ташувчи, ер қазувчи, шаҳарларни қамал қилиш вақтида ишчи ва шу сингари ишларга жалб қилинарди. Қонун бўйича бундай ишларга ўн кишидан бир кишини олиш лозим бўлса ҳам, амалда анча кўп одам олинарди. Мўғуллар истилоси на-тижасида хитой шаҳар аҳолиси ҳам хитой деҳқон - лари сингари қашшоқ аҳ-волга тушиб қолдилар. Шаҳарлардаги кўплаб

ҳунармандлар мўғуллар томонидан қулга айлан-тирилди ва уларнинг бир қисми мўғул қўшинлари-нинг бошқа мамлакатлар-га кўпдан-кўп юришлари вақтида уларга хизмат кўрсатиш учун Хитойдан олиб кетилди. Хусусан катта деворларни тешувчи ва тош отувчи қуроллар ишлаб чиқариш бўйича хитой ҳунарманд мутахасис XIV — XV асрларда Хитой сисларининг тақдири шун - дай бўлди. Бу қуроллар мўғул истилочиларига шаҳар ва қалъа-ларни қамал қилиш вақтида зарур эди. XI — XII асрлардаёқ, Сун династияси ҳукмронлик қилган даврда, Хитойда хусусий катта ер эгалиги анча кснгайди, кўпдан-кўп хусусий мулклар ташкил эти-либ, уларда қарам ижарачи деҳқонлар меҳнатидан фойдаланилди. Бу деҳқонлар аслида крепостнойларга айлантирилган эди. Мўғуллар даврида бу процесс давом этди. Мўғул зодагонлари кўпгина, ерларни ўз қўлларига ўтказиб олишлари натижасида хусусий мулклар сони кўпайди. Мўғуллар даврида будда монас-тирларига қаращли ерлар анча кенгайди. Мулкка айлантирилган ерлардаги деҳқонлар аҳволи кескин оғирлашди; улар тамомила крепостнойларга айланди. Деҳқонлар сотилар ва сотиб олинарди, қарам деҳқонларнинг мажбуриятлари, рента ва бошқа солиқлар тобора ошиб борди, уларнинг ҳажми энди тамомила феодаллар ўзбошимчалигига боғлиқ бўлиб қолди. Мўғулларнинг шиддатли зулмини шаҳарликлар ҳам сеза бош-ладилар. Шаҳар цехлари ва гильдиялари хазинага солиқ тариқа-сида жуда катта пул тўлашга мажбур эдилар. Солиқ миқдорини айрим ҳунармандлар ва савдогарлар учун мўғулларнинг ўзлари белгилардилар. Ҳунармандчилик маҳсулотларининг катта қис ми мўғул давлатига бепул, ўзига хос реквизиция тариқасида топ-шириларди. XIII аср охири — XIV аср бошларидаёқ мўғуллар хитойлар нинг кучли таъсири остига тушиб қолдилар. Улар хитой тилида гапирадиган бўлдилар, хитой ёзувини ўзлаштирдилар ва хитой ларнинг илгариги идора усулини қабул қилдилар. Иккинчи то- мондан, Хитойнинг мўғул давлатлари системасига киритилиши туфайли эндиликда Хитой илгариги Тан ва Сун «миллий» ди яастиялари замонидагйдан ҳам кўра кўпроқ даражада савдо-

сотщ ишларида иштирок қила 'оладиган бўлди. Хитойда Эрон араб-, Урта Осие ва ҳинд савдогарлари пайдо бўлди. Хубалай замонида Хитойга борган венециялик сайёҳ Марко Полонинг ай-тишига қараганда, хитой ипаги, чинниси, темири ва миси «дунё-нинг ҳамма бурчагига» чиқазилган. Бирок., Хитойдан турли мам-лакатларга мол чиқаришдан келадигаи иқтисодий ва сиёсий самарадан даставвал мўғул зодагонлари ва янги династия жалб қилган турк, зрон феодаллари ва савдогарлари фойдаланган. Эски хитой бюрократияси ,ва Хитой савдогарлари ўзларини кам-ситилган деб.ҳисоб қилардилар. Қенг хитой меҳнаткашлар ом-масининг аҳволи яхшиланиш у ёқда турсин, балки ўн йиллар давомида бюрократик-фискал зулм ва феодаллар эксплуатацияси остида эзила бориб, баттар ёмонлашиб кетди. XIV асрда мўғул императорига қарши саройда бир неча марта фитна уюштирил- ди. Аҳолининг кенгроқ доиралари ўртасида ўз олдига мамла-катни чет элдан келган ҳукмронлардан озод қилишни мақсад қилиб қўйган миллий- революцион ташкилотлар тузилди. 1351 йилда Хэнань ва Шаньдунь вилоятларида «Оқ нилуфар» деган иттифоқ тчшонидан тайёрланган «қизил пешанабоғлилар», қўз-ғолони бўлди. 1356 йилда «қизил пешанабоғлилар» мўғул динас-тиясининг пойтахти бўлган Яньцзин (Пекин) шаҳрини таҳдид остида қолдирдилар. XIV . асрнинг 60- йилларида Хитой вилоят-ларннинг кўпчилигида мўғулларга қарши. қўзғолонлар бўлди. Миллий ҳаракатни ишга солувчи асосий куч деҳқонлар бўлди. Қўзғолончи деҳқон армиясининг раҳбарларидан Чжу Юань-чжан император деб эълон қилинди (1369 йил). У таъсис қилган янги династия Мин династияси деб аталадиган бўлди. Бу ди - настия 1368 йилдан то 1644 йилгача Хитойни идора қилди. Бу династия дастлаб Нанкин шаҳрини ўзига пойтахт қилиб олди, ле-кин кўп ўтмай (мўғуллар давридаги каби) марказ яна Яньцзин шаҳрига кўчирилади, бу шаҳар энди Пекин деган янги расмий ном олди. Мин династиясининг идора қилиши. Феодализмнинг янада ривожланиши. Халқ ичидан чиққан янги династия аввалига меҳ-наткашларнинг аҳволини бир қадар енгиллаштирадиган сиёсат олиб борди. Масалан, солиқларни

тенгроқ тақсим қилиш мақса-дида солиқ рўйхатлари қайтадан кўриб чиқилди. Мўғул зодагон-ларининг ерлари мусодара қилиниши натижасйда давлат деҳ-қонларининг сони хийла кўпайди. Боқимандаларни кечиш тўғри- сида Чжу Юань-чжан бир неча марта фармон чиқарди. XIV аср охирлари ва XV асрнинг биринчи ярмида ирригация соҳаси-да қизғин ишлар олиб борилди. Ҳукумат мамлакатда ҳунарманд-чиликнинг ривожланишига ёрдам қилди. Шаҳарлардаги ҳунар-мандлар тўлайдиган солиқлар ҳам дастлабки пайтларда бир қадар камайтирилиб, солиқ зулми сусайтирилди. Лекин шу билан бирга «деҳқонлар императори» бирон-бир со-циал революция қилишни ўйламасди. Катта ер эгалари аввал бошқа гарчи сал чеклаб қўйилган бўлса-да, умуман сақланиб қолди. Бу нарса аслида ўсишда ва мустаҳкамланишда давом этди. Чжу Юань-чжанга ҳокимиятни қўлга олишда ёрдамлашган лашкарбошилар ва янги династиянинг актив тарафдорлари кўпгина ер мулкларни олдилар. Династия удел ерлар сифатида экинзор ва яйлов ерларнинг жуда катта майдонини ўз қўлига киритди, бу ерлардан олинган даромад император саройи ва шаҳзодаларнинг саройларидаги харажатларни қопларди. Чжу Юань-чжаннинг 20 дан ортиқ ўғли бўлиб, уларнинг ҳаммаси юқо-ри маъмурий лавозимни эгаллар ва айни вақтда энг йирик ер эгалари эди. Аммо император хонадонига тааллуқли бўлмаган олий маъмурий шахслар ҳам кўплаб ер-мулкларнинг эгаси — феодал бўлиб олишарди. Император харамидаги маҳрамларга кўплаб ерлар бўлиб бериларди, улар янги династия даврида идора қилиш ишларида ғоят катта роль ўйнардилар. Шаҳарларнинг ривожланиши. Мануфактура куртаклари. XIV — XVI асрларда Хитойда саноатнинг ривожланишида анча-гина ютуқларга эришилди. Шойи ва ип газламаларга пардоз бе-риш, қоғоз, шиша, чишш, лак тайёрлаш, турли хилдаги кон са-ноати (олтин, кумуш, мис, темир рудаси, туз қазиб чиқариш) сингари ишлаб чиқариш тармоқлари энг кўп тарқалди. Қурилиш саноати кснг туе олди. Пекин, Нанкин ва бошқа шаҳарларда кўплаб саройлар, ибодатхоналар, безакли миноралар, кўприк-лар, арклар, турли

қалъа иншоотлари қурилди. Минлар даврида ҳам саиоат, асосан ҳунармандчиликдан иборат бўлиб қолди. Би-роқ саноатнинг айрим тармоқлари, асосан қайта ишлаш сано-атида мануфактура типидаги йирик устахоналар бор эди. Қул-лар ва крепостной деҳқонлар меҳнатидан фойдаланиладиган кўп гина давлат мануфактуралари (хусусан, чинни ишлаб чиқарувчи мануфактуралар) мавжуд эди. Кон-руда қазиб чиқариш са-ноатида мажбурий меҳнат тамомила ҳукмрон эди. Минларнинг ташқи сиёсати. Уз ички аҳволини мустаҳкамлаб олган династия янги ерлар босиб олиш ҳамда Хитойнинг таш ки бозорларини кенгайтириш мақсадида истило.чилик юриши уюштирди. Чжу Юань-чжан замонидаёқ Корея билан Тибет Хи той императори ҳукмронлиги остида эди. Унинг ворислари Аннам-ни истило қилдилар ва Индонезияга, Ҳинди- Хитойга, Малаккага ҳарбий экспедициялар юбордилар. Бу мамлакатлардаги кичик-роқ ҳокимларнинг бир қисми Хитой императорининг олий ҳоки- миятини тан олди. Хитойлар Индонезия билан Ҳинди-Хитойга кўплаб кўчиб бора бошладилар. Мин ҳукумати Ҳинди-Хитой, Индонезия,-Ҳиндистон ва ҳатто Шарқий Африка қирғоқларига систематик тарзда йирик ҳарбий денгиз экспедицияларини юбориб турди. Адмирал Чжэн-Хэ бош-чилигида 1403— 1433 йиллар мобайнида юборилган еттита экс педиция денгиз юришлари айниқса катта бўлган эди. XVI асрда Мин империясига бировларга ҳужум қилиш эмас, балки бундан кейин ўз мамлакатининг чегараларини мудофаа '^илишга тўғри келди, Ғарб томондан унга мўғуллар хавф солиб турар-ди. 1550 йилда Чингизхон авлодидан бири катта қў-шян билан Пекинга бости-риб келиб, шаҳар чекка-ларига ўт қўйиб кетди. XVI асрнинг иккинчи яр-мида,айниқса 60- йиллар-да, Хитой японлар агрес-сиясига қарши оғир ку-раш олиб боришга маж-бур бўлди. Шундай бўлсада, Мин. династиям самурайлар ҳужумини қайтаришга куч топди ва шу асрнинг энг охирида улар қитъадан суриб чиқарилди.

Хитойда европаликлар-нинғ пайдо бўлиши. XVI аср бошларида Хитойга европаликлар кирибкела бошлади. 1516 йилда бу ерга (Кантон портига) биринчи бўлиб португал-ларнинг кемалари келди. XVI асрнинг40- йилларида португаллар Хитой қирғоқларида бир неча колония барпо қилдилар. Лекин мустамлакачиларнинг тамагирликларидан ғазабга келган маҳаллий аҳолй 50- йилларнинг бошларига келиб уларнинг ҳам-м-асини яксон қилди. 1557 йилда босиб олинган Макаодагина (Кантондан жануб томонда) португаллар концессия олиб, анча мустаҳкамланибхглишга муваффақ бўлдилар. XVI асрнинг иккин чи ярми ва XVII асрнинг бошларида Хитойда испанлар, голланд-лар, инглизлар ва французлар пайдо бўлди. Аммо Мин ҳукумати чет элликларнинг бир оз бўлса ҳам Хитойнинг ичкарисига суқи-либ киришларига йўл қўймади. XVI асрда Европа савдогарлари-нинг Ҳиндистон ва Индонезия билан олиб борган савдо-сотиқла-рига қараганда, Хитой билан бўлган савдо оборотлари жуда озгина эди. Хитой руслар билан биринчи марта XVI асрнинг иккинчи ярмида алоқа қила бошлади. XV — XVI асрларда Хитойда синфий зиддиятларнинг кескин- лашуви. " XV — XVI асрларда Хитойда синфий зиддиятлар ғоят " кескинлашиб кетди. Қишлоқда феодал зулмининг кучайиши, судхўрликнинг ёйилиши, солиқларнинг ошиб бориши халқ оммасининг норозилигиии келтириб чиқарди. Минлар ҳукмронлик қилган даврдаги энг йирик деҳқон қўзғолонлари орасида ижарачи Дэн Маоци бошчилигида1448—1449 йилларда Фуцзянь вилоя-тида бўлган қўзғолон машҳурдир. Унинг теварагига ўзи синга-ри неча.ўн минглаб майда ижарачи деҳқонлар тўпланди. Бу деҳқонлар аслида феодал ер эгаларига крепостной қарам бўлиб қолган эдилар. Қўзғолончилар «эски», одатдаги рентани талаб қилиб, оширилган ижара ҳақини тўлашдан бош тортдилар. XVI асрнинг бошларида деҳқон қўзғолонлари, қисман шаҳар қўзғолонлари жанубий вилоятлар — Гуандун, Гуанси, Хунань ва Ху-бэйни, жануби-шарқда Цзянсини, ғарбда Сичуаннй, шимолда Шэньсини қамраб олди.

Айни вақтда XV — XVI асрларда Хитойда ҳукмрон синфнинг ўзида турли гуруҳлар кураши давом этаётган эди. Мин императорларининг идора қилишига, юқорида айтиб ўтилганидек, маҳрамлар катта таъсир кўрсатардилар. Улар жу да катта бойлик орттирган бўлиб, императорга яқин туришлари туфайли юқори ва энг даромадли лавозимларни ўз қўлларига киритйб олган эдилар. Том маъноси билан текинхўр бўлган бу тор сарой аҳлининг хўжаиинлик қилиши феодалларнинг кенгроқ доираси, хусусан «шэньши» деб аталувчи олимлар табақасининг қаршилигини келтириб чиқарди. 1506 йилда маҳрамлар марказий бошқарувни тамомила қўлга киритйб олдилар ва уни 15 йил давомида (1521 йилгача) ўз қўлларида тутиб турдилар. Оппозициянинг катта куч-ғайрат сарфлаши натижасидагина бу туда ҳокимиятдан четлаштирилди, маҳрамларнинг айримлари қатл этилиб, мол-мулки мусодара қи линди. Бироқ бир асрдан кейин — XVII асрнинг 20- йилларида маҳрамлар яна ҳокимиятни қўлга олиб, шэньшиларнинг кўпгина вакилларини таъқиб қилдилар ва қатл этдилар. "

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

XIII—XVI асрларда Хиндистон

Илк урта асрларда Хитой

Илк ўрта асрларда Хитой

XVI-XVII асрларда Туркия

XVI-XVII асрларда Польша