Узбекистонда архив ишининг ташкил килиниши (1925-1940 йиллар)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Скачать

www.arxiv.uz Ўзбекистонда архив ишининг ташкил қилиниши (1925-1940 йиллар) РЕЖА: 1. 1925-1930 йилларда Ўзбекистонда архив иши. 2. 1930-1940 йилларда Ўзбекистонда архив иши.

www.arxiv.uz Маълумки, 1924 йили Ўрта Осиё республикалари (Туркистон, Бухоро, Хоразм республикалари)да миллий-ҳудудий чегараланиши ўтказилди. Натижада СССР таркибида Ўзбекистон ССР ва Туркманистон ССР, Тожикистон АССР (ЎзССР таркибида) ҳамда РСФСР таркибида Қозоғистон АССР ва Қирғизистон автоном вилояти ташкил қилинди. Бунинг натижасида Ўзбекистон ССРнинг ўз архив ташкилотлари вужудга келди. Архив ҳужжатлари янги тузилган республикалар ўртасида қуйидаги тартибда бўлинди. Ўрта Осиё ва иттифок, аҳамиятига эга бўлган архив фондлари Ўрта Осиё Марказий давлат архивида - Тошкентда сақланадиган бўлди. Ҳар бир республикага оид архив фондлари шу республикага бериладиган бўлди. Туркистон Республикасининг Ягона давлат архиви фонди шу тарзда бўлиниб кетди. 1924 йил 28 декабрда махсус қарор билан ЎзССР МИК ҳузурида ЎзССР Архив нши марказий бошқармаси ташкил қилинди. Ўзбекистон ҳудудида ташкил бўлган барча архивлар, масалан, Фарғона, Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Хоразм ва бошқа вилоятларда вужудга келган архив фондлари ЎзССР Архив иши марказий бошқармасига топширилди. Шунингдек, Ўрта Осиё аҳамиятига эга бўлган архив фондлари ҳам Ўрта Осиё марказий архиви тузилмаганлиги учун Ўзбекистон архив бошқармасига топширилди, чунки ушбу Ўрта Осиё архив фондлари Тошкентда вужудга келган эди. Шундай қилиб, ЎзССР архивида фақат республика тарихига оид ҳужжатларгина эмас, балки бутун Ўрта Осиё тарихига доир материаллар сақлана бошлади. ЎзССР МИК ва ХКСнинг 1925 йил 22 июль қарори билан «ЎзССР Архив иши марказий бошқармаси тўғрисида»ги низом тасдиқланди. Бу низомга кўра республикада Ягона давлат архив фонди (ЯДАФ) ташкил қилинди. Бу фондга ҳукумат, савдо, саноат, кооператив, касаба уюшмалари ташкилотлари архивлари, шунингдек, диний ва шахсий архивлар киритилади, деб кўрсатилди. Вилоятларда вилоят архив бюролари ташкил этилди. 1925 йилда Фарғона, Самарқанд, Тошкент, Зарафшон вилоятлари архив бюролари, 1926

www.arxiv.uz йилда эса, Хоразм, Қашқадарё, Сурхондарё вилоятлари архив бюролари очилди. 1925-1930 йилларда архивларда ишлайдиган ходимлар сони қисқартирилди. Чунки бу йилларда СССРда, шунингдек ЎзССРда ҳам индустрлаштириш сиёсати ўтказилиб, бутун маблағ қатьий тежалган ҳолда индустрлаштиришга сарфланган эди. Шу сабабли Архив бошқармасида 1924 йилдаги 46 ходим ўрнига 1925-1930 йиллари бор-йўғи 17 киши ишлади. Бу ҳол архив ташкилотлари фаолиятига салбий таъсир кўрсатди. Архив ҳужжатларининг тартибга солиш ишлари, улардан фойдаланишни ташкил этиш суръати анча пасайди. Қийинчиликларга қарамай, архив ташкилотлари ходимлари ҳужжатларнинг сақлаб қолишни ўзларининг муҳим вазифалари деб билдилар. Архивлар Ўрта Осиёда миллий ҳудудий чегараланишнинг ўтказилиши, Туркистон, Бухоро, Хоразм республикаларининг тугатилиши муносабати билан бу республикалар давлат идоралари архив материалларини қабул қилиш, уларни республика пойтахти Самарқандга ташиб бориш ишларини амалга оширдилар. Фақат 1925 йил январ ойининг ўзида Архив иши марказий бошқармасига 50 мингга яқин сақлов бирлигидаги архив материаллари топширилди. Давлат архивларини архив материаллари билан бутлаш ишлари кейинги йилларда хам давом этди. 1925-1929-йилларда 134 та архив фонди қабул қилинди. 1929 йили Архив иши марказий бошқармаси 863 архив фонди ва 764 минг йиғмажилд қабул қилган. Вилоятлар архивларида 924 архив фонди ва 994 минг йиғмажилд сақланарди. Шуни таъкидлаш лозимки, архив ходимлари кам бўлганлиги сабабли давлат архивларидаги ҳужжатларнинг ярмидан кўпи тартибга солинмаган, баён қилинмаган эди. Табиийки, бундай ҳолда улардан фойдаланишнинг ҳам имкони бўлмаган. Шунинг учун давлат ташкилотларининг ўз архивларини тартибга солиб, рўйхат тузиб, уларни давлат архивларига (марказий ва вилоят давлат архивларига) топшириш талаби қўйилди.

www.arxiv.uz 1923 йил декабрида Туркистон ҳукумати барча идора ва ташкилотларга ўз ҳужжатли материалларини тартибга солиб, рўйхат тузиб давлат архивига топширишни юклаган эди. 1929 йил май ойида ЎзССР МИК Президиуми ЎзССР Архив иши марказий бошқармаси маърузасини эшитди. Қабул қилинган қарорда шу уқтирилдики, Марказий бошқарма томонидан амалга оширилаётган ишлар унинг олдига илмий ташкилот сифатида қўйилган талабларга жавоб бермайди. Қарорда Марказий бошқарма ўз фаолиятида илмий-тадқиқот ишларига, ҳужжатларни эълон қилишга, ҳужжатлар тўпламлари тайёрлашга алоҳида эътибор бериши кераклиги кўрсатиб ўтилди. 1930 йил 9 апрелда ЎзССР МИК Президиуми қарори билан ЎзССР Архив иши марказий бошқармаси ЎзССР Марказйй архив бошқармаси деб ўзгартирилди. Совет даври архивларининг кўпайиб бориши билан СССР МИК ва ХКС қарори асосида 1929 йил апрелда Давлат архив фонди келиб чиқиши бўйича инқилобгача ва совет даври архив фондларига ҳамда аҳамияти бўйича марказий ва маҳаллий архив фондларига бўлинди. 1931 йил 20 майда ЎзССР МИК ЎзССР Марказий архив бошқармаси ва унинг маҳаллий идоралари тўғрисидаги низом ҳақида қарор қабул қилди. ЎзССР Марказий архив бошқармаси ҳузурида ЎзССР Октябр инқилоби марказий давлат архиви ва Марказий давлат тарих архиви ташкил қилинди. Фарғона ва Самарқанд шаҳарларида уларнинг бўлимлари ташкил этилди. Шаҳар ва туманларда зарур ҳолларда туман ва шаҳар давлат архивлари ташкил қилишга қарор қилинди. Архив ишларини қайта қуришга бағишланган юқоридаги қарорида давлат архивига қўлёзма ҳужжатлар билан бирга кино-фото-фонохужжатлар ҳам топширилади, деб кўрсатилди. Идора, ташкилот, муассаса ва корхоналар ҳужжатларининг давлат архивларига олдинги беш йил ўрнига ташкил бўлгандан 10 йил кейин топшириш қоидаси жорий қилинди. Шаҳар, туман ташкилотлари ўз ҳужжатларини 3 йилдан кейин топширишлари керак эди.

www.arxiv.uz Қарорда идораларнинг давлат архивига фақат доимий сақланадиган ҳужжатларнигина топширишлари уқтирилди. Вақтинча сақланадиган (масалан, 3-10 йил) ҳужжатларни идораларнинг ўзлари махсус комиссия тузиб йўқ қилиши таъкидланди. Бу қоида давлат архивлари ишини анча енгиллаштирди. Шунингдек, қарорда Бухоро, Хоразм хонликлари ва республикалари ҳужжатларидан вақтинча сақланадиган ҳужжатларни йўқ қилиш ман этилди. 1931 йил 20 майдаги ҳукумат қарорига асосан касаба уюшма архивлари Октябр инқилоби марказий давлат архиви таркибига киритилган эди. 1933 йили ЎзССР касаба уюшмаси ҳаракати марказий архиви ташкил қилинди. Шу муносабат билан Туркистон ва Ўзбекистон Республикалари касаба уюшмалари ташкилотлари архив фондлари Октябр инқилоби марказий давлат архивидан ажратилиб янги Марказий архивга берилди. Бу архив 1942 йилгача фаолият кўрсатди ва яна МДА га қўшиб юборилди. 1934 йил июлида СССР МИК қарори билан Ўзбекистон Марказий архив бошқармаси таркибида Ўзбекистон ҳарбий архиви ташкил қилинди. 1945 йил охирида бу архив тугатилди ва барча архив фондлари Москвадаги СССР Қизил Армия марказий давлат архивигатопширилди. ЎзССР таркибида Қорақалпоғистон АССРнинг ташкил бўлиши муносабати билан 1934 йил 11 мартда ҚҚАССР Марказий архив бошқармаси тузилди. 1935 йил маҳаллий архивлар тарихида ҳам катта воқеа содир бўлди. СССР МИК шу йили барча туманларда туман давлат архивларини тузишни тавсия қилди. ЎзССР МИКнинг 1935 йил 21 декабр қарорига биноан республиканинг барча шаҳар ва туманларида давлат архивлари ташкил қилинди. 1936 йили республикада 31 та туман давлат архивлари ва архиви бўлмаган шаҳарларда шаҳар давлат архивлари тузилди. 1938 йил январида Фарғона, Тошкент, Самарқанд, Бухоро вилоятлари қайта ташкил бўлди. Шу муносабат билан 1938 йил июнида шу вилоятларда архив бошқармалари тузилди.

www.arxiv.uz 1939 йили республика архив ташкилотлари ЎзССР МИК ҳузуридан ЎзССР ички ишлар халқ комиссариати (ИИХК) қарамоғига ўтказилди. Маълумки, НКВД деб номланган бу ташкилот 30-йиллардаги қатағонларни ўтказган. Унинг роли, аҳамияти ортиб кетиши ва архив ҳужжатлари бу ташкилотга кўпроқ керак бўлиши сабабли СССР ва ЎзССР да архивлар ИИХКга ўтказилди. IIIу муносабат билан ЎзССР Марказий архив бошқдрмаси ўрнига ЎзССР Ички ишлар ҳалқ комиссиариати Архив бўлими ташкил қилинди. Жойларда эса, вилоят ИИХК бошқармаларининг вилоят архив бўлинмалари ва вилоят давлат архивлари тузилди. 30-йилларда республика архив ташкилотлари кадрлар билан ҳам анча мустаҳкамланди. 1929 йили архив ташкилотларида ҳаммаси бўлиб 34 та ходим ишлаган бўлса, 1941 йилга келиб уларнинг сони 111 тага етди. Шунингдек, архив ходимларининг малакасини оширишга ҳам эътибор берилди. 1932-1941 йилларда Москва давлат тарих-архив институти қошидаги малака ошириш курсига 18 киши юборилди. Тошкентда Марказий архив бошқармаси қошидаги малака ошириш курсида шаҳар, туман, вилоят архивлари ходимлари муттасил малакасини ошириб бордилар. Архив ходимларининг асосий вазифаларидан бири ташкилотларда ҳужжатларни давлат архивларига қабул қилиш, уларни тартибга солиш ва илм-фан учун улардан фойдаланишни ташкил қилиш эди. Бу соҳада анча ишлар қилинди. 1936 йили республика архивларида 1534 та архив фондлари ва 1 млн 001 минг 680 сақлов бирлигида ҳужжатлар сақланарди. 1941 йилга келиб фондлар сони 4116 тага етди, ҳужжатлар эса, 1 млн 580 минг 450 сақлов бирлигидан ошиб кетди. Бу ҳужжатларнинг ярмидан кўпи тартибга солинган бўлиб, улардан фойдаланиш мумкин эди. Архив ташкилотлари XX аср 30-йилларида архив ҳужжатларидан илмий мақсадда фойдаланишга алоҳида эътибор бердилар. 1935-1936-йилларда 200 дан ортиқ мақола матбуотда эълон қилинди. 1932 йили «Ўрта Осиёда 1916 йил қўзғолони» деб номланган ҳужжатлар тўплами эълон қилинди, 1933- 1934 йиллари «Тошкент Советининг 1917 йилги протоколлари», «Ўрта

www.arxiv.uz Осиёда миллий давлат чегараланиши» номли ҳужжатлар тўпламлари тайёрланди. Архив ҳужжатларидан бошқа мақсадларда ҳам фойдаланилди. Ҳар йили архив ҳужжатларининг кўргазмалари ташкил қилиниб, намойиш этилди. Марказий архив қироатхонасида ҳар йили юзлаб олимлар илмий ишлари учун ҳужжатлардан кенг фойдаландилар. Шундай қилиб, 1925-1940 йилларда республика архив ташкилотлари ташкилий жиҳатдан анча мустаҳкамланди. Давлат архивлари тизими вужудга келди. Марказий, вилоят, шаҳар, туман давлат архивлари ташкил қилинди. 30-йилларда кўплаб янги ҳужжатлар давлат архивларига қабул қилинди, тартибга солинди. Бу ҳужжатлардан илмий-тадқиқот ишларида кенг фойдаланилди. Таянч тушунчалар: 1. Архив ҳужжати – архивда сақланадиган қонун ҳужжатларида назарда тутилган, тегишли экспертиза асосида архив аҳамиятига молик деб топилган матнли, қўлёзма ва машинада ўқиладиган ҳужжат, овозли ва видеоёзувлар, кинотасма, фотосурат, фотоплёнка чизма, схема, харита, шунингдек турли моддий ашёлардаги ёзув.

$www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Азаров А.И., Брежестовская Н.В. Государственнье архивы и архивное дело в союзн ы х республиках.-М.: 1971. 2. Алимов И.А., Эргашев Ф., Бўтаев А. Архившунослик.-Т.: 1997. 3. Алимов И.А. О видах и формах публикации исторических источников в архивных учреждениях Узбекской ССР \\Вид ы и формы публикации исторических источников.-М.: 1960. 4. Алимов И.А. Использование документальн ы х материалов госархивов Узбекской ССР \\Архивы Украин ы -Киев.: 1966, №2. с.39-42. З.Алимов И.А. Архив \\Ўзбек совет энциклопедияси.-Т.: 1971. жилд 1. Б.485- 486. 6. Алимов И.А. Создание и усовершенствование научно-справочного аппарата в ЦГА УзССР \\Советские архив ы - 1972, №4. с.99-100.$

Узбекистонда архив ишининг ташкил килиниши (1925-1940 йиллар)

20.09.2019

0

50.5 KB

Похожие