1940-1960 йилларда Узбекистонда архив иши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Скачать

www.arxiv.uz 1940-1960 йилларда Ўзбекистонда архив иши Режа: 1. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистонда архив иши. 2. Урушдан кейинги даврда Ўзбекистонда архив иши (1946-1960 йиллар).

www.arxiv.uz Иккинчи жаҳон уруши йиллари Ўзбекистонда архив иши тарихида энг оғир йиллардан бири бўлди. Адолатсиз урушнинг бошланиши респуб- ликамиз меҳнаткашларининг душманга нафратини ва Ватанга меҳрини, ватанпарварлигини кучайтирди. Бир неча архивчилар иҳтиёрий равишда фронтга жўнаб кетдилар. Архив ташкилотлари ходимлари душманни тезда тор-мор этишга, ғалабага эришишга қаратилган ижтимоий тадбирларда фаол иштирок этдилар. Тошкент шаҳар архив ташкилотлари жамоалари мудофаа жамғармасига ҳар ой ўз маошларининг 2 фоизини ўтказиб турдилар. Архивчилар эвакуация қилинган госпитал, болалар уйларини оталиққа олдилар. Уларга моддий ва маънавий ёрдам кўрсатиб бордилар. Байрамларда совғалар ташкил қилиб, жангчиларга жўнатиб турдилар. 1942 йил ноябрида Тошкент шаҳрида Ўрта Осиё ва Қозоғистон рес- публикалари архив ходимларининг кенгаши бўлиб ўтди. Қабул қилинган қарорда бу республикалар архив идоралари ҳужжатларни эҳтиёт қилишни таъминлаш, тартибга солиш ва улардан уруш манфаатлари йўлида фойдаланишда катта ютуқларга эришгани эътироф этилди. Шу билан бирга, ЎзССР архив идоралари ишида айрим камчиликлар мавжудлиги ҳамда шаҳар, туман архивлари бирмунча инқирозга учраганлиги, заифлашганлиги ва марказий давлат архивларда ишчиларнинг, архивчиларнинг етишмаслиги, ЎзССРда кино-фото-фоноҳужжатлар давлат архиви ташкил этилмаганлиги кўрсатиб ўтилди. Кенгаш архив ҳужжатларини эҳтиёт қилиш чораларини кўриш, илмий ва ташвиқот мақсадларида ҳужжатлардан кенг фойдаланишни ташкил этиш зарурлигини уқтириб ўтди. Уруш даврининг қийинчиликларига қарамай, республика ҳукумати архив ишини яхшилаш соҳасида анча ишларни амалга оширди. ЎзССР ХКС нинг 1943 йил 18 феврал қарори билан ЎзССР кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архиви ташкил қилинди. 108 та шаҳар, туманларда давлат

www.arxiv.uz архиви очилиб, уларнинг мудирларини ойлик иш ҳақи миқдори олдинги - 110 сўм ўрнига 300 сўм қилиб тасдиқланди. 1941 йили ЎзССР таркибида Андижон, Наманган, Сурхондарё ва кейинроқ, 1943 йили Қашқадарё вилоятлари ташкил этилиши муносабати билан вилоят ИИХК бошқармасида архив бўлинмалари ва вилоят давлат архивлари ташкил қилинди. Уруш йиллари мобайнида архив ташкилотлари бирмунча кадрлар билан мустаҳкамланди. 1941 йили республика архив ташкилотларида 113 киши ишлаган бўлса, 1945 йили уларнинг сони 306 тага етди. Буларнииг ичида тарихчи-архивчилар: З.И.Агафонова, А.И.Белькова, Н.Г.Манин, Л.М.Вайс, Л.М.Ланда, Я.Н.Серий, А.А.Халфин ва бошқа малакали мутахассислар бор эди. Архив ходимлари ҳужжатларни зҳтиёт қилиш мақсадида ташкилотлар архивларини тартибга солиш ва уларни давлат архивларига қабул қилишга алоҳида эътибор бердилар. 1941-1942 йилларда республика давлат архивларига 0,5 (ярим) миллион сақлов бирлигида ҳужжатлар қабул қилинди. Лекин кейинги йилларда ҳужжатларни давлат архивига қабул қилиш камайди. Архивларда ҳужжатларни қабул қилиш ва сақлашга жой етишмас эди. 1944-1945 йилларда давлат архивларига бор-йўғи 48 минг сақлов бирлиги қабул қилинди. Янги ташкил қилинган Кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архиви 1944-1945 йилларда 15 мингдан ортиқ фотоҳужжат қабул қилди. Уруш шароитида давлат архивлари тартибга солинмаган архивларни, асосан фронтга жўнатилган ҳарбий қисмлар архивларини қабул қилишга мажбур бўлдилар. Давлат архивларининг асосий вазифаларидан бири тартибга солинмаган архив фондларини тартибга солиш эди. Республика давлат архивларидан 1941 йили 100 минг, 1944-1945 йилларда эса 136 минг сақлов бирлигида ҳужжатлар тартибга солинди. Архив ҳужжатларидан фойдаланиш соҳасида хам бир қатор ишлар қилинди. Халқ хўжалиги мақсадида фойдаланиш учун кўп ҳужжатлар топилиб,

www.arxiv.uz тегишли ташкилотларга юборилди. Бу ҳужжатлардан фойдаланиш ташкилотларга анча иқтисодий самара келтирди. Архив ташкилотлари «Фронтдан хатлар» ва бошқа бир неча ҳужжатлар тўпламларини тайёрлашга киришдилар. Архивчилар томонидан архив ҳужжатлари асосида ёзилган мақолалар газета ва журналларда эълон қилиниб турилди. Масалан, 1944-1945 йиллари 21 та мақола, 9 та радиоэшиттириш. 4 та кўргазма ташкил этилди ва кўплаб маърузалар ўқилди. Архив қироатхоналарида бир неча юзлаб тадқиқотчилар илмий ишлари учун архив ҳужжатларидан фойдаландилар. Шундай қилиб, республика архивчилари уруш даврида ҳам фаол меҳнат қилишди. Архив ҳужжатларини қабул қилиш, тартибга солиш, эҳтиёт қилиб сақлаш, улардан фойдаланишни ташкил этиш соҳасида самарали ишлар олиб борилди. Архив ташкилотлари моддий жиҳатдан ҳам анча мустаҳкамланди. ЎзССР кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архиви, бир қанча вилоят давлат архивлари ва жойларда шаҳар, туман давлат архивлари ташкил қилинди. Архив ташкилотлари малакали кадрлар билан мустаҳкамланди. Урушдан кейинги даврда Ўзбекистонда архив иши (1946-1960 йиллар). Урушдан кейинги йилларда архивчилар олдида турган муҳим вазифа архив материалларига илмий-маълумотнома аппарати, маълумотномалар тузиш иши эди. Ҳужжатлардан фойдаланишни яхшилаш учун кўрсатгич (путеводитель)лар, илмий рўйхатлар, каталоглар ва бошқа ахборотномалар тайёрлаш зарур эди. Бу ишларни амалга оширишдан аввал архивчилар давлат архивларида сақланаётган тартибсиз архив фондларини тартибга солдилар. 1946-1951 йилларида 280 мингга яқин сақлов бирлиги тартибга солинди, 150 минг кераксиз, аҳамиятсиз йиғмажилдлар йўқ қилишга ажратилди. Шундай қилиб, давлат архивларидаги ҳужжатларнинг барчаси тартибга солинди. Бу эса, архив ҳужжатларидан фойдаланишни осонлаштирадиган илмий ахборотномалар тузиш ишига киришишга имкон берди.

www.arxiv.uz Урушдан кейинги йилларда ЎзССР Марказий давлат тарих архивининг кўрсатгичи тайёрланди ва ЎзССР Октябр инқилоби марказий давлат архиви кўрсатгичи устида иш бошланди. Бундан ташқари, 10 дан ортиқ архив фондларининг шарҳи - ахборотномаси тузилди, тематик шарҳлар ёзилди. Айрим муҳим архив фондларининг рўйхатлари нашр қилиш учун тайёрланган эди, лекин эълон қилинмай қолди. Фотоҳужжатлар учун ҳам тематик ва исмлар каталоглари ташкил қилинди. Бу қилинган ишлар давлат архивларида сақланаётган архив ҳужжатлари ҳақида тадқиқотчиларга тўлароқ ахборот олиш ва улардан кенгроқ фойдаланиш учун имконият очиб берди. Архив ташкилотларининг муҳим ишларидан яна бири идоралар архивларини тартибга солиш ва ҳужжатларни эҳтиёт қилиб сақлашни ташкил этиш эди. Бу ишда ЎзССР Министрлар Советининг 1949 йил 13 январдаги давлат ва идоравий архивлар ишини яхшилаш тўғрисидаги қарори муҳим аҳамият касб этди. Бу қарор эълон қилингандан кейин кўплаб ташкилотлар архивлари учун махсус бинолар ажратдилар, архивларини тартибга солдилар. 1951-1954 йиллари Тошкентда 378 ташкилот архивлари тартибга солинди. Идоралар архив ишларини яхшилаш учун бир неча методик қўлланма тайёрланди. Масалан, «Ташкилотларда архив ҳужжатларининг экспертизасини ўтказиш учун эсдалик», «Идоралар архивлари ишини назорат қилиш учун кўрсатмалар», «Министрликлар архивлари ишини режалаштириш ва ҳисобот қилиш бўйича кўрсатмалар» шулар жумласидандир. 1963 йил 14 октябрда ЎзССР Министрлар Совети «ЎзССРда архив ишини яхшилаш тадбирлари тўғрисида» қарор қабул қилди. Бу қарор идоравий архивлар, яъни ташкилотлар архивлари ишини яхшилашда муҳим роль ўйнади. Унга кўра идора архивларини яқин 2-3 йил ичида тартибга солишни тугатиш, доимий сақланадиган ҳужжатларни давлат архивларига топшириш, архивларнинг ўзини эса, ҳужжатларини бешикаст сақлашга ярайдиган

www.arxiv.uz биноларга жойлаштириш ва уларни малакали кадрлар билан таъминлаш кенг йўлга қўйилди. Давлат архивлари ташкилотлар архивлари ишини назорат қилишни кучайтирдилар. Шу билан бирга, уларга ёрдам беришга катта эътибор қаратдилар. Бу ишлар натижасида республикада 1964 йили 1809 ташки- лотда, 1965 йили 1759 ташкилотда архив ҳужжатлари тартибга солинди. Идоравий архивлар билан бир қаторда ташкилотларда иш юритиш ишини яхшилашга ҳам катта эътибор берилди. Давлат архивлари идораларда иш юритишни яхшилашга яқиндан ёрдам беришди. 1959 йили Тошкент шаҳрида биринчи бор иш юритиш курси очилиб, котиба ва иш юритувчилар малакаси оширилди. Кейинги йилларда бундай тадбирлар доимий амалга оширилиб турилди. Бу масалага оид ҳар хил қўлланмалар, кўрсатмалар ишлаб чиқилди. Бу қўлланмалар идоравий архивлар ишини ва иш юритишини яхшилашга катта ҳисса қўшди. Давлат архивлари учун махсус бинолар ҳам қурилди. 1964 йили МДАга янги бино қурилиб фойдаланишга топширилди. 1970 йили ЎзССР кино-фото- фоноҳужжатлар МДАга махсус бино қуриб берилди. Лекин вилоятларда кўп архивлар эски биноларда фаолият юритиб келар, уларда ҳужжатларни сақлаш учун зарур шарт-шароитлар яратилмаган эди. Давлат архивлари ҳужжатларни қабул қилиш соҳасида ҳам анчагина ишлар қилди. 1946-1955 йилларда 600 мингдан кўпроқ сақлов бирлигидаги ҳужжатлар вазирликлар, идоралар архивларидан қабул қилиб олинди. Бу соҳада жойларда ҳам анча тадбирлар ўтказилди. 1947 йили республикада 118 туман ва 5 та шаҳар архивида 137 минг сақлов бирлигида йиғмажилдлар сақланган бўлса, 1955 йили 8 шаҳар ва 138 туман давлат архивларида 642 минг сақлов бирлигида ҳужжатлар сақланган. 1946-1955 йилларда 5 та ҳужжатлар тўплами нашр қилинди. «Фронтдан хатлар» (1949-йил), «Афғонистонда Англия агрессияси» (1889-1917 йиллар) ана шундай ҳужжатлар тўпламидир.

www.arxiv.uz Архив ҳужжатларидан илмий мақсадда фойдаланишни яхшилашда ЎзССР Министрлар Советининг 1956 йил 31 мартдаги «ЎзССР Министрликлари ва идоралар архив материалларини сақлаш усулларини тартибга солиш ва улардан фойдаланишни яхшилаш тадбирлари тўғрисида»ги қарори муҳим рол ўйнайди. Республика ҳукумати архив ташкилотларига ҳужжатлардан фойдаланишни кенгайтириш, ҳужжатли тўпламлар, маълумотномалар, архив фондлари ахборотномаларини тайёрлашни ва «Ўздавлатнашр»га уларни нашр қилишни топширди. Бу қарор архив ташкилотларининг илмий ишларни, ҳужжатларни эълон қилиш борасидаги ишларини жонлантириб юборди. Бир неча йил ичида 20 га яқин ҳужжатлар тўпламлари нашр қилинди. Шу жумладан октябрь тўнтаришига оид 2 та, "босмачилар" ҳаракатига доир 2 та, коллективлаштиришга оид 4 та, «Ўрта Осиёни тадқиқ қилган рус олимлари» номли серияда 4 та тўплам тайёрланиб нашр қилинди. 60-йиллардан бошлаб мавзулар бўйича архив ҳужжатларининг каталоглари тайёрлана бошланди. 1963-1967 йилларда 50 мингдан ортиқ карточка ёзилган эди. Марказий давлат архивида илмий маълумотнома аппарати бўлими ташкил қилиниб, бу бўлим ходимлари МДАнинг тизим (систематик) каталогини тайёрлашга киришдилар. Олдин тузилган тематик картотекалар карточкалари систематик каталогига қўшилди. Шунингдек, фотоҳужжатларга ҳам 50 минг карточка тузилди. Бу каталоглар ҳозирги кунга қадар тўлдириб борилмоқда ва тадқиқотчиларга ҳужжатлар қидириш ишларини енгиллаштирмоқда. 1960 йили ЎзССР МДА совет фондлари кўрсатгичи (путеводитель) нашр қилинди. 1964 йили ЎзССР кино-фото-фоноҳужжатлар МДА кўрсатгичи эълон қилинди. Бу кўрсатгичлар тадқиқотчиларнинг архив материалларидан фойдаланишида жуда катта қулайликлар яратди. 50-йилларнинг охири ва 60-йиллар ичида архив ишини яхшилаш мақсадида давлат архивлари ва архив идораларида қатор ташкилий қайта қуриш ишлари амалга оширилди. 1958 йили ЎзССР Октябр инқилоби

www.arxiv.uz Марказий давлат архиви ЎзССР Марказий давлат тарих архиви билан бирлаштирилиб, ягона ЎзССР Марказий давлат архиви ташкил қилинди. Бир йилдан кейин бу архивга ЎзССР кино-фото-фоноҳужжатлар марказий давлат архиви ҳам қўшилди. Шундай қилиб, 50-йиллар охирига бориб республикада архив ташкилотларининг тартибли тизими вужудга келди, Бу тизим илмий ва тарихий аҳамиятга эга бўлган барча ҳужжатларни эҳтиёт қилнб сақлаш ва улардан фойдаланишни ташкил қилиш имкониятига эга бўлди.

$www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Азаров А.И., Брежестовская Н.В. Государственнье архивы и архивное дело в союзн ы х республиках.-М.: 1971. 2. Алимов И.А., Эргашев Ф., Бўтаев А. Архившунослик.-Т.: 1997. 3. Алимов И.А. О видах и формах публикации исторических источников в архивных учреждениях Узбекской ССР \\Вид ы и формы публикации исторических источников.-М.: 1960. 4. Алимов И.А. Использование документальн ы х материалов госархивов Узбекской ССР \\Архивы Украин ы -Киев.: 1966, №2. с.39-42. З.Алимов И.А. Архив \\Ўзбек совет энциклопедияси.-Т.: 1971. жилд 1. Б.485- 486. 6. Алимов И.А. Создание и усовершенствование научно-справочного аппарата в ЦГА УзССР \\Советские архив ы - 1972, №4. с.99-100.$

1940-1960 йилларда Узбекистонда архив иши

20.09.2019

0

54.5 KB

Похожие