Урта асрларда марказий Осиё маданияти - История - Рефераты

Урта асрларда марказий Осиё маданияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

www.arxiv.uz Ўрта асрларда марказий Осиё маданияти Режа: 1. Ўрта асрларда Мусулмон шарқ мадниятининг ўзига хос хусуситялари. 2. Марказий Осиёда ўрта аср давлатлари ва уларнинг маданияти. 3. Меъморчилик ва санъат турлари, илм фан ва диний-аҳлоқий диннинг шаклланиши.

www.arxiv.uz Ўрта асрларда шарқ халқлари маданиятининг ўзига хос хусуситяларини, хусусан, мусулмон шарқида шаклланган мадниятнинг иқтисодий ва ижтимоий омилларини кўрсатиш: мусулмон маданиятининг шаклланишида халифалик таъсири ваунинг тасарруфидан Марказий Осиёдаги феадал давлатларни ажралиб чиқиши маракзий осиёда I Х-Х II асрларда вужудга келган маданиятнинг ўзига хослигини очиш; Яқин ва ўрта шарқда араб халифалининг шаклланиш жараёни ислом билан боғлиқ холда келди. Араб халифалиги VIII асрнинг иккинчи ярми I Х аср ўрталарида жуда ривожланиб Шарқда Хитйгача, Ғарбда, Испания ҳамда Франциягача бўлган худудида ислом маданияти шаклланди. Тарихда кўчманчи қабилалар маданияти ривожланган давлатларни истило қилганлигини биламиз. Бироқ, улар янги цивилизацияга асос солмаган. Араблар босиб, олган ерларда янги маданият шаклланди. Бу ер юзасидаги бешинчи цивилизациядир. Аввло ислом мафкураси жамият ва давлатчиликнинг ривожланишида янги ғоя сифатида хизмат қилди. Қуръон ва Хадислар шароит қонун- қоидалар учун асос бўлди. Халифалик таркибига иқтисодий ва маданий тараққиёти турли даражада бўлган кўплаб мамлакат вахалқлар бирлаштирилди. Олиму уломалар қайси халққа мансуб бўлмасин араб тилида ижод қилдилар. Демакки, Ислом маданиятини дастлаб халифалик таркибидаги барча халқларнинг намоёндалари яратган. Халифалик таркибига кирган, Моварауннахр, Хоразм ва мавр маданияти сифатида антик даврда ҳам машҳур эди. Марказий Осиёлик олимлар Дамашк, Кохира, Боғдод, Куфа, Басра каби шаҳарларга бориб илм фан тарққиётига катта хисса қўшди. Халифалар Мансур, Хурун ар-Рашид, Маъмун даврларида Боғдод иқтисодий ва маданий жихатдан тараққий этган шаҳарлардан эди.Боғдоддаги Байтул хикма (Маъмун академиясида)да турли халқлар олимлари билан бирга Ўрта Осиёдан борган олимлар ҳам иш олиб бордилар. Хусусан байрамали музофатидаги Мавр шаҳри

www.arxiv.uz VI - VII асрлардаги илм фан, маданият санъат ва хунармандчилик ривожланган шаҳар бўлган. Шойи матолари билан машҳур бўлган араблар унча Шоҳижаҳони (жаҳон шохиси) деб ном берганлар Марв илмий марказга айланиб мадрасалар ва кутубхона қурилди. Шунингдек Х I -Х II асрларда Мавр Сажуқийлар ва Хоразмшоҳлар давлатининг марказига айланди.Харун ар- Рашид унинг ўғли алқМаъмун Хуросон ва Моварауннахр ноиби эди. У Боғдод тахтига ўтиргач (819) йил Марвдан кўчиб кетади ва бир гурух ўрта осиёлик олимларни ҳам ўзи билан бирга олиб кетади. Муҳаммад Ал- Харазмийга ҳамроҳ бўлиб борган марказий тахаллусли бир неча риёзиёт, фалаққиёт, санъаткор ва қомусий билим соҳибларининг ижобий фаолиятининг асосий қисми Марв билан боғлиқ. Хоразмлик машҳур олим бўлган Муҳаммад ал-Хоразмий Бағдод ал- Маъмун Байтул-хикмага бошлиқ қилиб тайинланди. Бу ерда у ўзининг кўпгина асарларини ёзиб, қатор фанларининг ривожланишига асос ослган. Боғдод халифалигининг ҳар хил шаҳарларидан, асосан Византиядан келтирилган китоблар тўпланган бўлиб, турли тиллардаги илмий китоблар араб тилига таржима қилинган. Боғдод академиясида шунингдек, Аҳмад Фарғоний, Жавҳарий, Марваридий ал-Хитталий каби Ўрта Осиёлик олимлар фаолият кўрсатган. Айниқса Фаробий ўзининг кўп қиррали ижоди билан фан тараққиётига улкан хисса қўшди. Аристотел ва Юнон фалсафасининг чуқур билганлиги учун Абу Наср Фаоробий Ал муаллим ассоний –иккинчи муаллим ёки Шарқ аристотели деган унвонга сазавор бўлди. Умуман, Боғдод академияси да фаолият кўрсатган олимлар ернинг катталигини аниқлаш билан шуғулланган ва халифаликдаги дастлабки расатхоналарни қурганликлари билан ўша даврда дунё илмини амалиёт натижалари билан бойитди. Ўрта Осиё ва Араб олимлари ўртасидаги қадимий ҳамкорлик анънаналари ҳозирги даврда ҳам, айниқса Ўзбекистон мустақил бўлгач ривожланиб бормоқда. I Х асрнинг иккинчи ярмида Хуросон ва Моварауннахр ижтимоий- сиёсий ўзгариб, рааб халифалигидан мустақил бўлган марказлашган феадал

www.arxiv.uz давлатлар ташкил топган. I Х- Х III асрларда мавжуд бўлган самонийлар, Ғазнавийлар, Қорахонийлар, Сажуқийлар, Хоразмшоҳлар давлатида хўжалик ва савдонинг ривожланиши билан маданият юксак даражада ва ўрта Осиёнинг дунё маданияти тарихида қўшган хиссаси белгилаб берди. Ўрта Осиёда мусулмон маданиятининг шаклланиши жараёнида мусулмон барча мусулмон ўлкалари маданияти ривожида етакчи ўринлардан бирини эгаллади. Ўрта Осиё ислом маданияти мазмунида янги маданиятни Ислом оламига қайтарди. Ислом дини, адабиёт, табиий фанлардан, тарихнавислик, санъат, фалсафа, хуқуқшунослик, ижтимоий тафаккур каби маданиятнинг барча соҳасида ҳам буюк сиймолар етишиб чиққанлар. Бухоро, Марв, Самарқанд, Термиз, Нафас каби ўз даврининг тараққий этган шаҳарлари ва савдо марказлари сифатида маълум бўлди. Моварауннаҳр, Хуросон, Хоразмда қишлоқ хўжалиги билан бирга шаҳар ва қишлоқларда хунармандчилик ривожланиб, феодал муносабатлар қарор топди. Меъморчиликда янги иншоотлар: масжид,мадраса, хамом каби ижтимоий бинолар, саройлар, давлат муассасалари бозору кўприклар қурилди. Тошкент, Фарғона, Нурота, Ўратепа, Самарқанд атрофидаги тоғлардан конлар очилиб маъданлар қазиб олинди ва қурол-яроқ анжомлари ясалиши туфайли хунармандчилик тараққий этди. Бу эса савдо-сотиқни ривож топишига сабаб бўлди. Хуросан, Хиндистон, Хитой, Буржистон, Волга бўйи, Сибирь худудлари кавон йўллари кенгайиб, савдо тараққий этди. Моварауннаҳр ва Хоразм шаҳарларида тўқимачилик, қулолчилик, дегрезлик,заргарлик, шишагарлик каби хунармандчилик соҳаларининг ривожланиши натижасида шаҳарларни умумий қиёфаси тубдан ўзгарди. Сарой-Девонлар, Масжид-мадрасалар, мақбара, намозгоҳ, хонақоҳ, Кавонсарой, устахоналар қад кўтарди. Шаҳарлар арк (ўрда)Шаҳристон (ички шаҳар)деб аталди. Варабод (ташқи шаҳар) деб аталган, уч қсмини ягона девор билан ўраб олган хунармандчилик марказига айланди. Аркда подшоҳ

www.arxiv.uz қароргоҳи марказида Регистон майдони, маҳкамалар, қасрлар, дўконлар ва расталар жойлашган. I Х-Х асрларда Бухорода «Байт-чт-риоз» номли тўқимачилик корхонаси, Зандана қишлоқда тўқилган мато ҳамда Самарқандда юқори навли қоғоз ишлаб чиқарилган. Бу даврда ясалган сирли ва нақшинкор сопол идишлар, ранг-баранг шиша буюмлар жуда сифатли бўлган. Ички бозорда «фалс» деб аталган мис чақа,халқаро савдода кумуш танга дирҳамлар муомалада бўлган. Айниқса Самонийларнинг соф кумушдан зарб қилинган «Исмоилий» тангаси халқаро савдода машҳур бўлган. I Х-Х III аср бошларида Ўрта Осиё моддий маданият, иқтисодий алоқаларнининг ривожланиши натижасида санъатнинг турли соҳалари меъморчилик, ўймакорлик, бадиий хунармандчилик, мусиқа, қўёзма безаш каби соҳалари юксалди. Ўрта Осиёда сўнггиантик давр меъморчилиги анъаналари араблар босқичи туфайли тўхтаб қолди. Фақат VIII асрлар охиридан халифалик таркибига кирган Мовароуннаҳр меъморчилигида силжиш бошланди. Айниқса марказлашган феодал давлатлар Самонийлар ва Маъмонийлар (Хоразм) ташкил топиши билан шаҳарлар ривожланди. Бухоро, Самарқанд, Қиёт, Термиз, Чоғаниён шундай шаҳарлар жумласига кириб, улар меъморчилиги дастлаб арабларгача бўлган йўналиш бўйича давом этди, лекин I Х-Х асрларда халифалик маданияти бўйсиндирилган халқлар маданияти ютуқларини ўзлаштириб, умумхалифалик маданияти жихатлари унинг ўзига сингдириб яна қайтарди. Ислом ғоялари мусулмон ибодатхоналарининг тикланишида арабча битикларнинг нақшли декор сифатида қўлланилишида, геометрик шаклларни киритилишида ўз аксини топди. Деҳқонлар қасрлари бу даврга келиб харбий қалъа вазифасини ўтамайдиган балки оддий қаср-қўрғонларга айланди. Масалан Термиздаги Қириққиз қалъаси пештоқли айвонлар қисмлари йўлаклар билан боғланган хоналари бўлган икки қаватли иншоат.

www.arxiv.uz Бухородаги Самонийларнинг мақбараси марказий-гумбазий компазициясига эга бўлиб, суғдион анъаналари билан боғлиқ. Тимдаги араб ота мақбараси эса Х I -Х II асрлардаги янги меъморчилик услубининг дастлабкиси ҳисобланади. Пишган ғишт меъморчиликка янги услубий сифат олиб кирди. Таъсвирий санъатни маълум чеклашлар нақшнинг ривожланишига олиб келди. Пишган ғиштни турли шаклларида терилиши геометрик нақш усулининг имкониятларини очди. Ўсимликсимон нақш услублари қонунийлашиб борди. Шунингдек араб битикларининг қўлданилиши билан янги безаш тури элиграфик нақш пайдо бўлди. Ўрта Осиё Х I -Х III аср бошларида Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Сажукийлар, Хоразмшоҳлар давр меъморчилиги гумбахзли-қуббали бинолар қурилиши билан жаҳон меъморчилигида катта ютуққа эга бўлди. Қурилиш ва қулолчиликнинг ривожланиши меъморий безаклар турини кенгайтирди. Турли шаклда йўнилган пишган ғиштни нақшнома тарзда теришдан ташқари сопол ўймакорлиги пайдо бўлди. Геометрик ўсимликсимон эпиграфик нақшлар безакда уйғун равишда ривожланиб борди. Масалан Термиз хукмдорлари саройи ганч ўймакорлиги ва нақшли тасвирий санъат билан безатилган. Бу даврда карвонсаройлар ҳам қад кўтарди. Навоий-кармана яқинидаги Роботи малик ярим миноралар, пештоқ ва ганч ўймакорлиги билан ажойиб бинодир, шунингдек, диний бинолар масжид, мадраса, мақбаралар қуриш алоҳида аҳамият касб этади. Жоъме умумшаҳар масжиди, намозгоҳ хайитларга мўлжалланган шаҳар ташқарисидаги масжид ва мақама масжидларидир. Бу биноларнинг тизими меъморий хажми ҳам бир-биридан фарқ қилади. Жоъме масжидлари яқинида минора мезана бўлган. IХ-Х асрларда саройлар ҳам синчдан ва хом ғиштдан қурилган бир пайтда мақбаралар пишган ғи шдан қурилиб, Монументал шаклда,пештоқли гумбазли қилиб қурилган. Мақбара мажмуаида мемориал ансамбиллар қурилди. Термиздаги Хаким ат-термизий, Султон саодат, Самарқандаги Шоҳи Зинда каби мажмуалар шу даврда

www.arxiv.uz вужудга келди. Х-Х II асрлар мониментал меъморчилик матиматик пропорциялаш ва геометрик уйғунлик қоидаларига асос ланган. Математик билимлар меъморчи ликда мувоффақиятли амалий ўз ифодасини топган. Бу қонуниятлар юзадаги ва текисликда нақш,қурилишда ҳам қўлланилган. Бу даврдаги геометрик нақш безак тарихининг бошқа даврларда хеч қачон бой ва ранг-баранг бўлмаган .Меъморий безакдаги услубийлашган ўсимлик нақши ҳам қатъий геометрик режага асосланган. Эпиграфик харфларни мураккаб даражада қўллаш натижасида безак санъати юксалди. Буни Кармонидаги Мирсаид мақбараси Бухородаги намозгоҳ,Минораи калон, Вовкент ва жарқўрғон миноралари мисолида кузатишимиз мумкин. Бу дарвда хаттотлик санъати нафақат мехморий нақш сифатида, қўлёзма китобларини кўчириш ҳам ривож топди. Мусиқа санъати тараққий қилиб, янги созлар ихтиро қилинди. Абу Хифз Суғдий найга ўхшаша шоҳрутторли созни яратди. Шунингдек Абу Бакр рубоби, Бунаср, Буамир, Лукарий каби созанда ва хофизалр ижод қилишган. Рудакий, Абу Тойиб Тоҳир шоир бўлиши билан бирга созанда ва хофиз эди. Мусиқа санъати, шеърият ва мусиқашунослик билан узвий шуғулланган. Фаробий ва Ибн Сино мусиқага оид асарлар ёзган. I Х-Х II аср маънавий ҳаётида дин муҳим аҳамитяга эга бўлган. Араб имлоси дин ва дунёвий савдодининг асоси эди. Ўрта Осиёда араб тилида савод чиқариб, ўзга тилда асарлар ёзган қомусий олимларимиз Абу Наср Фаробий, Аҳмад Фаробий, Мусо Хоразмий, Ибн Сино, Муҳаммад Наршаҳий ва бошқалар нафақат мусулмон дунёсига балки жаҳонга машҳур бўлган. Аҳмад фағоний (861 йил вафот этган)астроном, математик ва географ бўлиб, у боғдодда расадхона қурилишига бошчилик қилди унинг асрлари лотин тилига таржима қилиниб Европа астрономлари учун қўлланма бўлиб қолди. Муҳаммад Ибн Мусо Хоразмий (783-850) математик, астраном, геграф ва тарихчи бўлган. У алгебра фанига асос солиб "Алгоритм" номли атамасига унинг унинг номи ўз ифодасини топди.

www.arxiv.uz Абу Носир Фаробий (873-950) риёзиёт, фалаққиёт, табобат, мусиқа, мантиқ, фалсафа тилшунослик ва адабиёт соҳаларида 160 дан ортиқ асарлар ёзган. Шарқда аристотел (Арасту)дан кейин "иккинчи муаллим" номи билн шуҳрат топган. Жамият шунослик фанига улкан хиса қўшди. Абу Али Ибн Сино (980-1037) фаннинг турли соҳаларини ўрганиб табобат илмининг қадимги алломалари гипократ ва Голен Ўрта аср олими Абу Бакр ал Розий илмий ишларини давомчиси бўлди. У араб тилида 3000 дан зиё асарлар ёзди. Ибн Сино шарқда “Шейҳ ур раис” ғарбда эса Авесенно нолари билан машҳур бўлган. Абу Райхон Беруний (973-1037) Фалаққиёт, География, Тарих фанларига оид 154 илмий асар ёзди. Ернинг думолоқ шаклда канлигини ва қуёш атрофида айланишини биринчи бўлиб асослади, дунёнинг географик харитасини тузди. Бу даврда туркий халқларининг қадимги оғзаки адабиёт билан бирга ёзма адабиёт юзага келди. Юсуф Хож Ҳожиб (Х I аср) “Қутадғу билиғ” аҳлоқ ва илм Урганчда Абул аббос Маъмун саройида ибн Сино, беруний, матиматик Абу Наср Аррок файласуф Абу саҳл Масиҳий, иштирокида Академия ташкил қилди ва маърифатига оид асар ёзди. Маҳмуд Қошғарий (Х I асрда ) «Девони луғати трк» асари туркий халқларнинг тарихи, географияси,этногенезиси, урф одатлари ва маданияти тўғрисида маълумотлар беради ва Аҳмад Югнакий (Х II аср) эса Хибот ул Хақойиқ» асарида маърифарварликни улуғлайди. Дунёвий фан билан бирга Диний илм ҳам равнақ топди. Буюк мутаффакир Исмоил Бухорий (810-870) ва Исо Термизий (824-894), Бухориддин Марғилоний (1123-1197) лар ислом таълимоти ва такомилига улкан хисса қўшганлар. Исмоил Бухорийнинг «Жомий ас-сашиҳ» асари ислом таълимотида қуръони каримдан кейинги асосий манба ҳисобланади. Шунингдек, бу даврда форсий-дарий адабий тил шаклланади. Абу Мансурнинг насри «Шоҳномаси» га ёзилган муқаддима, номаълум муаллифнинг «Хуқуқ олами» асари, Абу Жафр табарининг «Тарихий табари»

www.arxiv.uz китоби қуръонннинг 14 жилдлик тавсифи арабчадан дарий тилига таржима қилинди. Гардезининг «Зайнур аҳбор», Байҳақийнинг 30 жилдлик тарихий асари Мажиддин Аднонинг «траихи мулки туркистон», Муҳаммад Наршахийнинг «Тарихий Бухоро» каби асарлари форс тожик тилига таржима қилинди. Бухорода машҳур шоирлар Рудакий, Дақиқий, Балҳий ижод қилиб шеърият равнақига хисса қўшди. Ўрта осиё илм фани равнақида мадрасаларнинг ўрни алоҳида аҳамитяга эга. Дастлабки мадраса Бухорода (Хаср) қурилган, Фежак мадарасасидир. Бухорода юнуншунослар учун махсус «Фикх мадрасаси» (Х II аср) ҳам қурилган. Мадрасалар Қуръон, Ҳадис, шарият акномалари ўрганилган. Айниқса Қуръоннинг шархи «Тафсир» га алоҳида эътибор берилган. Абу Жафар Табарий тамонидан Қуръоннинг 14 жилдлик тафсири «Тафсири Табарий» изоҳлари ёзилиб у ўз вақтида араб тилидан форс тилига таржима қилинди. Абу Хафс Кабир Бухорийнинг Фикхшунослик хизмати туфайли «Қуббат ул-Ислом» деб аталади. I Х асрда Ироқда пайдо бўлган Тасаввуф илмининг Моварауннаҳрга ёйилишида Хаким Термизий, Абу Ҳамид Ғаззолий, Юсуф Ҳамадоний, Абдуҳолик Ғиждуоний ва аҳмад Яссавийнинг хизмати катта бўлди. Тасаввуф таълимоти асосида инсон камолоти, илоҳий ишқ ва шоҳидлик мартабалари ётади. Х II асрда Туркистонда Яссавия, Хоразмда Кубровия, Х IV асрда Бухорода Нақшбандия тариқати пайдо бўлди. Сўфийлик шароит, тариқат, маърифат, хақиқат каби камолот босқичлари бўлиб, инсон фаолиятини мукаммал моҳиятини акс этади. Тасаввуф ўрта асрларда барча илм-фан, фалсафа ва адабиёт ва санъатнинг моҳиятида ўз аксини топди ва классик маданиятнинг жаҳон миқиёсидаги мезонига айланди.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. И. А. Каримовнинг «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» Тошкент. 1998 2. Хайруллаев М. Ўрта Осиёда илк уйғониш даври маданияти. Тошкент. 1994. 3. Абдухалиқов С. Маданият тарихи ва унинг асосий масаласи, Тошкент 1998. 4. Аҳмедова Э., Габидулин Р., Културология, мировая культура. Тошкент.2001. 5. Гуревич П.С. Культурология, мировая культура. Тошкент. 2001 6. Умаров Э., Абдуллаев М., Хакимов Э. Культурология. Ташкент. «Янги аср авлоди »

Похожие

Марказий осиё халкларининг кадимги маданияти

Араб истилоси даври Урта Осиё халклари мусика маданияти

Илк урта асрларда Хиндистон

Илк урта асрларда Хитой

Илк урта асрларда Ҳиндистон