Марказий осиё халкларининг кадимги маданияти - История - Рефераты

Марказий осиё халкларининг кадимги маданияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

141.5 KB

www.arxiv.uz Марказий осиё халқларининг қадимги маданияти РЕЖА: 1. Марказий Осиёдаги қадимги маданиятнинг ўзига хос хусусиятлари. 2. Марказий Осиё худудидаги илк давлатлар маданияти. 3. Эллин маданиятининг Шарқга кириб келиши. Юнон-Бақтрия маданияти. 4. Кушонлар даврида Бақтрия маданияти. 5. «Буюк ипк Йўли»-ғарб ва Шарқ халқлари ўртасида маданий кўприк. 6. Қадимги Хоразм маданияти.

www.arxiv.uz Марказий Осиё маданияти жахон маданияти тарихида мухим ўрин тутади. Унинг ўрта асрлардаги маданиятига бутун дунё аллақачон муносиб бахо берган. ҳатто Бақтрия, Марғиёна, Суғд, Парфия, Фарғона, Хоразм, Чоч халқларининг қадимги маданияти хам жахонни хайратга солмоқда. Марказий Осиё минтақасининг қадимги маданиятини ўрганиш ўн йиллар илгари бошланган бўлсада, тадқиқотчиларнинг бу маданиятининг ўзига хослиги ва бой мазмуни лол қолдирди. Марказий Осиё маданияти ғарб ва Шарқнинг буюк маданият элементларини бир бутунликда уйғунлаштириб ифодалаган холда ўзига хос индивидуаллик касб этадики, бу хусусият кейинги тараққиёт учун хам негиз бўлиб қолади. И.А. Каримов айтганларидек, – «Модомики, ўз тарихини билган, ундан рухий қувват оладиган халқни енгиб бўлмас экан, биз хаққоний тарихимизни тиклашимиз, халқимизни, миллатимизни ана шу тарихимиз билан қуроллантиришимиз зарур. Тарих билан қуроллантириш, яна бир бор қуроллантириш зарур». Марказий Осиё халқлари маданиятининг вужудга келиши шароитларини белгилашда даставвал, унинг жуғрофий ўрни ва табиий воситаларига эътиборни қаратиш лозим бўлади. Маданиятшунослик хар қандай маданиятнинг шаклланишидаги ўзига хос алфозни жой манзараси, иқлими, биосфера омилларининг ахамияти борлигига алохида эътибор беради. Марказий Осиё минтақасининг табиати турли хиллиги билан катта фарқ қилади. Бу ерда серхосил водий ва вохалар, серсув дарёлар, қақроқ чўллар, дашту адирлар, Памир ва Тангритоғининг баланд музофатлари билан ёнма-ён жойлашган. Бундай хусусият дехқончилик, чорвадор, тоғда яшовчи қабила ва халқлар хўжалик тарзи ва ўзига хос маданиятларининг шаклланиши учун имконият яратди. «£адимги цивилизация» деб номланган рисолада Марказий Осиё маданиятининг икки хусусияти кўрсатилади: бир томондан, турли маданиятларнинг ўзаро таъсирида, иккинчи томондан, қадимги цивилизацияларининг бошқа ўчоқлари билан яқин алоқада ривожланиши. Бу

www.arxiv.uz хусусиятларни батафсил кузатадиган бўлсак Марказий Осиё маданиятининг шаклланиш жараёнлари яққол намоён бўлади. Марказий Осиёнинг серхосил водийси, чўл ва дашти, тоғларида яшовчи ахолининг турмуш шароитидаги фарқлар турли хўжаликларнинг эртароқ пайдо бўлиши ўзига хос маданиятлар шаклланишига олиб келди. Бу жараён яқин қўшинчилик муносабатлари асосида содир бўлиб, қабила ва халқларнинг иқтисодий ва маданий алоқалари туфайли тараққиётнинг эртароқ бошланишига имкон яратди. Энг қадимги даврлардан дехқончилик, чорвачилик ва тоғ овчи қабилалари ўртасидаги махсулот айирбошлаш Марказий Осиё халқлари иқтисодиётида катта ахамиятга эга бўлиб, кейинги даврларда хам у узоқ сақланиб қолди. Турмуш тарзи ва хўжалик фаолиятидаги фарқланиш билан бирга минтақа халқларининг этник ва тиллардаги яқинлик жудаям уйғунлашиб кетганлиги қадимги Юнон ва Хитой манбаларида хам қайд қилинган. Марказий Осиё халқларининг кучли иқтисодий алоқалари, этник ва тил бирлиги уларнинг бир-биридан айрича яшашига йўл қўймади. Натижада қадимги Шарқнинг классик маданияти орасида Марказий Осиё £адимги маданияти ажралиб, ўзига хос кўринишда шаклланади. Дастлаб, бу маданиятда икки хил маданият аралашиб кетади: кўчманчилик ва ибтидоийлик олами хамда цивилизация олами; Бу ердаги қадимги маданиятларга хос маданиятларнинг ўзаро мулоқотига акс таъсир кўрсатган «ўзининг бетакрорлиги» хақидаги тасаввур шаклланмоқда. Марказий Осиёнинг ўтроқ дехқончилик ва кўчманчи халқларида анча- мунча фарқлар бўлишига қарамасдан илгаридан яқин муносабатлар ўрнатилган. Диний эътиқодлар, урф-одатлар, фольклор, ахлоқий меъёрлардаги умумийлик маданий умумийликнинг шаклланишига олиб келган. Шунинг учун, бундан кейин Марказий Осиёнинг яхлит маданиятини ташкил қилувчи турли субмаданиятлар мавжудлиги хақида тўхталиш жоиздир: £адимги давлатлар суб маданияти (Бақтрия, Суғд, Хоразм, Фарғона,

www.arxiv.uz Марғиёна), дашт кўчманчилари-сак, массагет, да-коччилар субмаданияти, Памир ва Тангритоғ қабилаларнинг субмаданияти. Марказий Осиё маданиятининг ўзига хослигининг иккинчи жихати минтақанинг ўта қулай жуғрофий ўрнашганлиги билан боғлиқ. Минтақа Месопотамия, ҳиндистон ва Хитой каби учта буюк Шарқ цивилизацияси билан бевосита чегарадош бўлиб, ғарб цивилизациясига хос бешинчи-Греция ва Рим билан алоқада ривожланган. Бундай алоқаларнинг муқаррарлиги туфайли Марказий Осиё маданияти Шарқ ва ғарб ўртасида воситачилик миссиясини бажаришига сабаб бўлди, яъни иқтисодий сохаларда энг аввало халқаро савдода ва маданий сохаларда хам Марказий Осиё ғарб ва Шарқ ўртасида боғловчи кўприк вазифасини бажарди. Хусусан, Марказий Осиё худуди орқали буддизм бутун дунёга ёйилди, ҳиндистон ва Хитойга эллинистик маданият кўринишлари ўтди, Шарқдан ғарбга ва ғарбдан Шарқга маданий бойликлар (билим, диний ғоя, кашфиёт, бидиий асарларнинг) алмашиб туришида Марказий Осиё мухим воситачи бўлиб хизмат қилади. Марказий Осиё маданиятининг буюк воситачилик миссияси бошқа маданий қадриятларини янгилаши, ўзлаштириш махорати ва қайта ишлаш каби жихатларисиз бўлмас эди. Бу маданият қадимданоқ янги ходисаларни ўзлаштириш ва мослаштириш махоратига эга бўлди. Гарчи, бошқа қадимги Шарқ маданиятларидаги каби Марказий Осиё маданиятида хам анъаналар кенг ўрин эгалласада, улар айтарли характер касб этмайди, яъники, узлуксиз маданий янгиланиш ва тараққиёт жараёнига тўсиқ бўлмайди. Шунингдек, анъаналарнинг мустахкам хукмронлиги тарихий вазиятга хам тўсқинлик қилганлигини таъкидлаш керак. Минтақа орқали катта босқинчилик юришлари, халқларнинг кўчишлари юз берган бўлиб, бу Марказий Осиё халқларининг тарихи давомида бир неча бор маданиятни сезиларли ўзгаришларга олиб келди. Афсуски, кўпгина урушлар Марказий Осиё маданиятининг қадимги тараққиёт даврларининг бехисоб далилларини йўқ қилди. Археолог қазилма маълумотлар ва ёзма манбалар милоддан аввалги I-минг йиллик бошларида

www.arxiv.uz вужудга келган Марказий Осиёнинг илк давлатлари Бақтрия, Суғд ва Хоразм маданияти хақида бир оз маълумотлар беради. Милоддан аввалги VIII-VI асрларга оид Афросиёб (Самарқанд), Сурхондарё вохасидаги £изилтепа, £ашқадарё вохасидаги Узунқир, Хоразмдаги Кўзилиқир каби қадимги шахарларда ўтказилган тадқиқотлар мураккаб ижтимоий тузилма ва маданиятнинг юқори ривожланганлигини кўрсатади. Бу шахарлар мудофа деворлари ва сув таъминотидан иборат кучли истехком тизимига эга бўлиб, ичида хунармандлар мавзеи жойлашган. Айрим шахарларда сарой қолдиқлари қалъалар топилган. £адимги давлатлар хўжалигининг асосий сохаси хисобланган дехқончилик тараққиётининг даражаси хақида кўп тармоқли суғориш тизимининг мавжудлиги бунга далилдир. Марказий Осиё давлатлари £адимги Шарқ мамлакатлари билан яқин алоқалар ўрнатган. Мидия ва Оссуриянинг сиёсий тарихида фаол иштирок этиб, хунармандчилик буюмлари ва хом ашё билан (ложувардд, олтин, мис билан) савдо сотиқ қилганлар. Бу хақда Оссурия ва £адимги Юнон ёзма манбаларида гапирилади. Хусусан, Бақтриянинг йирик шахарлари, кўп сонли ахолиси хақида Бақтрия шохи Оксартнинг афсонавий бойлиги хақида Кгесий Книдский (Мил. авв. V-IV асрлар) ёзиб қолдирган. Кўчманчи массагетларнинг удуми ва турмуш тарзи хақида машхур қадимги Юнон тарихчиси Герадот (мил. ав. V аср) ёзиб қолдирган. У массагетларнинг харбий қуроллари (камон-ёйи, найзаси, ойболтаси) да олтиндан безак сифатида, мисдан қурол ва совут учун кенг фойдаланишини таъкидлайди. Геродатнинг ёзишича, массагетлар ягона маъбуд қуёшга топиниб, отни қурбонлик қилганлар. £адимги Марказий Осиё халқларининг маънавий маданияти хақидаги билимларнинг бебахо манбаси «Авесто» хисобланган. «Авесто» сўзининг мазмуни умумий изохга эга эмас., кўпинча «Асосий матн» сифатида таржима қилинади. «Авесто» дунёдаги энг қадимги динлардан бўлган зардўштийлик тарафдорлари учун муқаддас калима хисобланиб, пайғамбар Зардўшт тўпланганларга ундан ваъз ўқиган. Унинг хаёти даври мил. ав. IX-VI асрлар

www.arxiv.uz атрофида дейилади. «Авесто» ва унинг бошқа матнларининг тўпланиши кўп асрлар давомида амалга оширилган. «Авесто»нинг энг қадимги матнлари мил. ав. II- мингинчи йилларга таалуқли, «Авесто»нинг миллодий VII асрга тегишли бўлган тўплами турли мазмундаги 21 китобдан иборат бўлиб, унда ўша даврнинг барча билимлари жамланган. Зардўштийлик анъаналарига кўра бу ёдгорлик Эзгулик ва Ёруғлик худоси Ахурамазданинг Заратужтрага вахийси хисобланади. Бироқ, унда қадимги мифологик тасаввурлар, мифларнинг кенг тарқалиши, қахрамонлик эпик ривоятларидан парчалар хам тасвирланади. Шунингдек диний йўл-йўриқ «пайғамбар давридан» кейин зардўштийликнинг ривожланган «эътиқод рамзи» юзага келди. хозиргача «Авесто»нинг айрим қисмилари, 4 китоби сақланиб қолган: 1. Видевдат- «Девларга қарши қонунлар», бу китобда асосан зардўшт ва Ахурамазда ўртасида сухбат, йўл-йўриқ ва кўрсатмалар мазмунида бўлиб, зулмат ва ёвузлик худоси Ахримани бошқарувчи ёмонлик кучларини қайтариш хақида. 2. Виспрат- «хамма хукмронлар», бу китобда ибодат намозлари тўпланган. 3. Ясна- «Ибодат», «Маросим» китоби худоларга сиғиниш ва мурожаатдан иборат. Яснадаги «Тот»лар номли 17 боб зардўштнинг муқаддас қўшиқларидир. 4. Яшт- «£адрлаш», «ҳамду сано» китоби-худоларни шарафловчи қадимги гимнлар ва эзгулик худоларига ёвузликка қарши кураш ёрдам берувчи кучлар хақида. Бундан ташқари, «Авесто» мажмуига «Кичик Авесто» хам мансуб, у авесто тилида ёзилган бўлиб, ибодат калималари жойлашган. Кўпчилик олимлар Зардўшт юксак ахлоқий идеалдаги ва ишонтирувчи фикрлари билан биринчи хақ пайғамбар эканлигини таькидлайдилар. Зардўшт таълимотига мувофиқ барча қуруқликнинг ўзгармас ибтидоси Арта бўлиб, «Авесто»да хақиқат, олов рух дейилади. Ахурамазда тартибни сақловчи осмон худоси ёруғлик ва эзгулик хисобланган (охура-хўшайиш, эга; мазда-идрокли, билимдон). Ахурамазданинг ўғли -Атар (олов), унинг ватани булутлардек қуриган сувлар, унинг макони-худудсиз ёғду. Охурамазда 6 та

www.arxiv.uz рухни- ёрдамчиларни яратди (амеша спента): эзгу ақл, яхши тартиб, лаёқатли қудрат, олижаноб мўминлик, соғломлик ва боқийлик. Унга Ахриманинг зулмат қўшини-девлар, урушлар тимсоли, очлик, кассаллик, адоват ва бошқа ёвуз кучлар қарама-қарши туради. Олам ва барча инсоният хаётининг асосида эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги азалий кураш ётади. Зардўшт таълимотининг улуғлиги шундаки, у хар бир кишига танлаш имконини беради. ҳар ким хам Ёвузликни йўқ этиш ва Эзгуликнинг хукмрон бўлишида иштирок этиши мумкин, бу ишда барча бир хилда тенгдир. Шу тариқа ерда илгари бўлмаган жаннат -олтин аср тикланади. Унда совуқ, хам жазирама хам, қарилик хам,ўлим хам бўлмайди. Ёвузлик билан курашда хар бир кишининг асосий қуролли мехнат бўлган. Зардўштийлик ахлоқи кишидан камтарин ва халол мехнаткаш дехқоннинг барча мажбуриятларини бажаришни талаб қилган (Ким ғалла экса, у хақиқат тарқатади. Видевдат китобининг «Дехқончилик фазилати хақида»бобидан). Фикр, сўз ва ишда тақводорлик, ишчанлик, халоллик, холислик юксак ахлоқнинг асосий талабалари сифатида кўтарилади. «Ясна» китобида зардўштийликнинг эътиқод рамзи хақида дейиладики: «£асам эзгу фикрни, эзгу сўзни, эзгу фаолият мажбуриятларини бажаришни талаб қилади». Зардўштийликда биринчи бўлиб эсхаталогик таълимот яратилган, бунга мувофиқ жахон тарихи 12 минг йилни ташкил қилади. Бу муддат тугаши билан эзгулик ва ёвузлик кучларининг хал қилувчи ёвузлик жанги бошланади. Бутун оламни эриган метал оқими йўқ қилади, бироқ халоскор Саошьянт халок бўлган дунёни ва барча мархумларни тирилтиради, барча гунохкорларни дўзахдан чиқариб Охурумазданинг идеал хукмронлигида абадий хаёт кечиради. Шу тариқа зардўштийликда биринчи бўлиб охиратдаги жазо, мархумларнинг тирилиши сўроқ куни ғояси шаклланади. Бу ғоялар Доро I нинг Бехустун ёзувида ва Ксеркснинг Персеполдаги ёзувида хам қайд қилинади. Зардўштийлик Марказий ва Олд Осиё худудларида минг йиллар давомида хукмрон дин бўлиб келди ва шубхасиз, бу дин христианлик ва ислом каби жахон динларининг шаклланишида катта ўрин тутди. Илмий-

www.arxiv.uz тарихий, амалий-дидактик қимматга эга бўлган, ушбу йилда 2700 йиллиги нишонланадиган буюк меросимиз «Авесто»нинг бутун маъно мохияти Инсон тақдири, унинг Истиқболига қаратилган. Жумладан, Тангрига илтижо ва мурожаатларда шундай дейилади: «Ахурамазда яратган яхшилик моясига, соғлом, ақл-хуши тетик фарзандларга, жасур, доно, турли тиллар биладиган ўғил-қизларга, узоқни кўра биладиган, юртни бало-қазолардан химоя эта оладиган ўғлонлар, яхши келажак, порлоқ хаётни равшан кўз билан кўра оладиган поктийнат авлодларга олқишлар бўлсин 1 . Марказий Осиё цивилизацияси ва маданиятининг мустақил ривожланиши Эрон ахмонийлари томонидан биринчи йирик босқинчилик туфайли тўхтаб қолди. Суғд, Бақтрия, Хоразм мил. ав. VI-IV асрларда Ахмонийлар давлати таркибига кирган. Бу империя таркибига кириши, ягона бошқарув, қонунчилик, пул тизимининг ўрнатилиши, оромий ёзувнинг умум давлат миқиёсда қўлланилиши. Марказий Осиё халқларининг маданиятига сезиларли таъсир кўрсатади. Ахмонийлар даврида халқаро савдонинг ривожланиши учун қулай шароитнинг вужудга келиши Марказий Осиё шахарларининг тараққиётига муайян имконият яратди. Ахмонийлар хукмронлигида мамлакатларга сайёхлар ва олимлар бориши мумкин бўлди. Худди шу даврда Шарқ мамлакатларига Геродот, Демокрит ва бошқалар саёхат қилган. Ахмонийлар империясидаги йирик шахарлар- Суза, Персепол, Мемфис, Ниппур, Бобилда турли жойлардан хусусан, Хоразм, Бақтрия, Суғддан чиққан кишилар, сакларнинг харбий ахолиси яшаган. ¤з навбатда мил. ав. V асрда Окс дарёсининг ўнг сохилида Милетлик Юнонларнинг манзилгохи ташкил топади. Шу тариқа Ахмонийлар империяси таркибида Марказий Осиё халқлари форслар, мидияликлар, бобилликлар, мисрликлар, юнонлар, хиндлар билан яқин муносабатда бўлиш, маданиятининг хам ўзаро таъсирига имкон яратди. Ахмонийлар империяси маданияти хам кўпгина мамлакат халқлари яратган илмий билимлар, диний эътиқодлар, санъат ютуқларининг синтези 1 ¥амидов Х. , Асл наслни деб... «Хал³ с´зи» газетаси, 2000 й. 21 июнь.

www.arxiv.uz хисобланади. Бу маданиятга Марказий Осиё халқлари хам ўзининг хиссасини қўшган. Зардўштийлик Ахмонийларнинг давлат дини сифатида қабул қилиниши билан бирга ғарбга хам кенг ёйила бошлади. Ахмонийлар санъатининг Суза ва Персеполдаги улкан ёдгорлиги қурилишига Марказий Осиё минтақасидан кўплаб хом ашё келтирилган. Саройлар қурилишига Бақтриядан олтин, Суғдан ложувард ва қимматли тошлар, Хоразмдан феруза олиб борилган. 1877 йилда Тожикистоннинг Жанубидан топилган Амударё хазинаси маданий синтезнинг ёрқин мисолидир, хазинада, Эрон ва Бақтрияда тайёрланган жихозлар-бежирим олтин аравача, қанотли иккита курғий шакли туширилган билакузук хамда даштликларга хос «ҳайвон шакли» битилган жихозлар мавжуд. Марказий Осиё халқларининг маданият муносабатлари жуда кенгайди, шунингдек, маданий қадриятларнинг бойиши ва турли маданиятларнинг ўзаро таъсири жараёни эса ўз маданиятларини жуда тез ривожланиши ва бойишига ижобий таъсир кўрсатди. Ахмонийлар империяси ва Марказий Осиё ерлари юнон-македонлар томонидан босиб олинган Марказий Осиё маданиятига эллинизм элементлари кириб келди. Ахмонийлар салтанатини емириб ташлаган Юнон- Бақтрия босқини Марказий Осиё минтақасини, хусусан суғд маданиятини айлантирди. Илло, Александр Макдуний сипохиларига хеч ерда Марказий Осиёдагидек қаршилик кўрсатилмаган бўлса керак. Озодлик харакатини бешавқат махв этган Макдуний ерли ахолининг кўмагига мухтожлигини сеза бошлади. Вақт ўтиши билан у онгли тарзда барча этник тўсиқларни олиб ташлашга, ўз Салтанати худудида турли харқларни қоришиб кетиши хамда ягона маданият ва тил бирлигини қарор топдиришга уринди. Шу мақсадда Мақдуний ўз саройида Шарқ удумлари ва либосларини жорий этди, турли этник гурух вакилларининг никохларини кенг йўлга қўйди, ўз армиясига Бақтриялик ва суғдлик қисмларни киритди, 30 мингдан ортиқ ўғил-болаларга юнонча тарбия беришга хукм этди. Шундай қилиб Александр Мақдуний Марказий Осиё маданиятининг эллинлаштиришни бошлаб берди. Эллинистик жараён салавкийлар давлатидан мустақил бўлган Парфия ва

www.arxiv.uz Юнон-бақтрияда ўзининг юқори ривожи билан ажралиб туради. Юнон- Бақтрия давлатида юнонлар ва махалий маданиятларнинг синтези қисқа вақтда ўзининг ижобий натижаларини берди, шахарлар сони тез суратда ўсди, дехқончилик, чорвачилик, айниқса хунармандчилик ривожланди. Марказий Осиё минтақаси Буюк ипак йўли бўйлаб ўтган халқаро савдонинг маркази сифатида ўта мухим ўрин тутади. Диодотдан Галпокигача бўлга юнон-Бақтрия подшолари даврида юксак бадиий савияда олтин, кумуш ва мисдан тайёрланган турли қийматдаги тангалар (драхма, обол, дихалка, халка) зарб этилди. Товар-пул муносабатларини ўсишида Бақтрия шохларининг ўз пулларини зарб қилиши халқаро савдонинг ривожига ижобий таъсир қилиш билан бирга, юксак бадиий даражаси билан хам ажралиб туради. Юнон-Бақтрия даврида Ойхонум (Шим. Афғонистон), Саксанохур ва Тахтисангин (Тожикистон), Далварзин тепа, Ёрқўрғон, Афросиёб Талибарзи (¤збекистон) каби шахарлар қурилди. Юнон харбий манзилгохлари ахолисининг турмуш тарзи ва маданиятини акс эттирувчи эллинистик услублар Юнон-Бақтрия шахарларда очиб ўрганилди. Иншоатлар тош, хом ва пишиқ ғиштдан тикланган. Устунлар коринф усулида ишланган. Сарой ва ибодат мажмуалари, гимназия, театр бинолари очиб текширилганда устунлар аттик базалтлар, акант япроқлари, пальметаллар, чети нақшланган черепица- антификслар сингари унсурланган фойдаланган холда кўрилган. Махаллий зодагонларнинг эллинистикдиди монументал ва ихчам хайкалтарошликни ривожланишига туртки берди. Теракт хайкалчалар ва турли мухрлардаги образларнинг миқёси кенг. Унда хосилдорлик худоси Анахит, юнонларнинг бош ва махаллий худолари, фантастик ва реал хайвонларнинг тимсоллари ифодаланган. ҳайкалтарошлик санъати намуналари кам сақланиб қолганлигига қарамай, зарб этилган юнон-бақтрия тангаларининг орқа томонида машхур юнон санъаткорларининг расми тушурилганлиги бу ерда юнон хайкалтарошлиги илми таъсири кучли бўлганлигини билдиради. Тахти Сангинда Окс дарёсининг худоси Марсиянинг бронза хаёкалчаси қўйилган

www.arxiv.uz Мехроб топилди. Антик дунёнинг Марказий Осиёга кириб келган хайкалтарошлик санъати кушонлар даврида янада равнақ топди. Юнон-Бақтрия подшолигида театр санъати ва мусиқани ривожланганлиги тўғрисида маълумотлар мавжуд. Бақтрия саройларида юнонистонлик актерлар, мусиқачи ва раққосларнинг гурухлари сақланган. Айниқса, юнон халқ театрининг «маскарс», «мим» сингари турлари кенг ёйилган. Уларни классик трагедия ва комедиялардан фарқи белгиланган матн бўлмаган, ёки матнсиз чиқилган, лекин у юнон тилини билмаган махаллий ахолига тушунарли бўлган. Актерлар шароит, томошабинларнинг рухиятига кўра матнларни ўзгартирганлар-мусохаба, хазил-мутойиба, хажв, хикоя, қўшиқ усулларида ижро этганлар. Рақс, мусиқа, кўзбўямачилик ва акрабатик машқлар театр ижрочилигининг мухим элементлари бўлган. хукмдорлар хомийлик кўрсатган махаллий актерлар хам шаклланган; «Масхарабоз» Миллий театрнинг –«Масхарабоз» намунасида хаммон эллинистик белгилар сақланиб қолган. Юнон-Бақтрия маданияти синкретизми (қоришиқлиги) турли тилларни ёнма-ён фаолият кўрсатиши, хар хил ёзувлар тизими ва динларнинг ўзаро сингишиб кетишида хам кўринади. Эрамиздан аввалги III-II асрларда оромий, юнон-бақтрия ёзувлари кенг ишлатилган, кейингиси юнон алфавити асосида унга битта харф қўшиб (жаъми 25 та харф) бақтрия ёзуви вужудга келган зардўштийлик хукмрон дин сифатида сақлансада ахолини юнон худолари тимсолларигасиғиниш аломатлари пайдо бўлган. Махаллий ахоли назарида Олимп худоларининг образлари билан зардўштийлик худоларининг тимсоллари-Зевс ва Ахурамазда, Апполон, Чешос ва Митра, Афодита ва Апахит образлари уйғунлашиб кетди. Агар ерли ахоли ўртасида Афина, Геракл, Ника, Дионис тимсолларига сиғиниш қанчалик тарқалса, Юнонистонда митра, Окса (Окшо-Амударё), Буюк онага сиғиниш шунча тарқалди. Буни Ойхоним, Тахти Санган манзилгохларидан топилган- тасвир мазмунида юнонча ва махаллий анъаналар ифодаланган манъат ёдгорликларида хам кўриш мумкин. Юнон-Бақтрия маданияти одатда Шарқ

www.arxiv.uz эллинистик маданияти деб таъкидланади. Агар эллинистик маданиятга юнон ва Шарқ маданияти уйғунлиги хос деб характерланса, марказий Осиё маданиятида махаллий ўзига хослик, Шарқона бетакрорлик устивордир. Айни шу негизда юнон маданияти қадриятларини ўзига сингдирган маданият асосида кейинги даврлар маданияти янада ривожланди. Бунда Хоразм маданиятини алохида таъкидлаш лозим. Шу минтақа суғориладиган дехқончилик, шахар маданияти шаклланган энг қадимги манзилгохлардан бўлиб, бу ерда ¤збекистон худудидаги қадимги (Эрамиздан аввалги VII-VI асрларда) давлат асосланган. Хоразм (Эрамиздан аввалги IV асрларда) Александр Мақдуний босқинига қадар Ахмонийлар истилосидан озод бўлган давлат, хоразмийлар ҳиндистон, ҳитой, Яқин Шарқ ва Европа Шарқи билан қизғин савдо алоқаларини олиб борганлар ва ўзларининг хунармандчилик буюмлари билан донг таратганлар. Тарихий солномаларда хоразмликларни тадбиркорлиги, иштиёқмандлиги қайд этилиб, уларни «илм сохиблари» деб атаганлар. Канал, қалъа, кўпқаватли саройлар, қуриш нафақат амалий малакани, балки мураккаб хисоб-китоб ва ўлчовларни хам талаб қилар эди. (мовий йўл кўрсаткичларидан фойдаланишни билмай дашт-сахролардан ўтиб бўлмасдан. Хоразмликлар эр. I асридан VIII асригача ўзлари фойдаланган махсус тақвим тизимини яратдилар. Бу тақвим Ал-Берунийнинг «£адимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарида муфассал тавсифланган. Унинг маълумотларини археолог томонидан топилган, III асрга оид асл нусха хужжатлар хам тасдиқлайди. Берунийнинг маълумотига кўра, хоразмликлар мустақил астрономик кузатишлар олиб борганлар, осмоннинг юлдузлар харитасини яхши билганлар. Бинобарин, кўпкирилган қалъада обсерваториянинг қадимийлиги (Эр. ав. III-II асрлар шубхасиздир. Доира шаклидаги, дастлабки диаметри 42 метрли бу бино кейинчалик 8 та мустахкам минорага эга бўлган деворлар билан ўралиб, диаметри 80 метрни ташкил этган. Икки қавватли марказий бино деворининг қалинлиги 7 метр бўлган. Олимларнинг тадқиқотларига кўра £ўйқурилган қалъа астрономик кузатиш, изланишлар

www.arxiv.uz олиб борилган илм қароргохи бўлган. Бинони ноёб қурилиш тизими, хоналарни мақсадга мувофиқ жойланишига кўра уни «Хоразм Стоунхенжи» деб аташ мумкин. Хоразм маданиятининг ўзига хос ривожланиши кейинги даврларда хам давом этди. 2000 йиллар муқаддан Марказий Осий, Шимолий ҳиндистон, Покистон ва Шарқий Эрон ва ягона давлат худудини ташкил этган. £удратли Кушонлар империяси Орол денгизи бўйларидан ҳинд океанигача ястланиб, ўша даврнинг бошқа уч буюк давлати- Рим, Парфия ва Ханлар Хитойи билан бирга бир қаторда турди. Кушонлар империяси даври Шарқ ва Жахон маданияти ривожида янги даврни ташкил этди. Кушон маданиятида қадимги Шарқ типидаги минтақавий цивилизация билан эллинизм маданияти анъаналари, ҳиндистон маънавий хаётининг нозик қирралари билан Осиё кенгликларидаги даштликлар олиб келган ўзига хос услублар ижодий уйғунлашиб кетган эди. Кушон салтанатининг дастлабки манзил марказини Бақтрия ташкил этди. Иқтисодиёт асоси дехқончилик бўлиб, мураккаб ирригация ва йирик суғориш иншоатлари барпо этилди. ҳунармандчилик ва савдо-сотиқнинг жадал ривожланиши шахарларни гуркираб ривожланишига, ғиштлардан бино этилган қалъа ва Саройларни қурилишига олиб келди. Бу пайтда ғарб мамлакатлари, хусусан Рим империясининг шарқий вилоятлари билан савдо алоқалари биринчи ўринга чиқди. Кушон подшоларининг тангалари Киев яқинида, Эфиопия, Скандинавия ва Рим империяси шахарларидан топилган. Савдо кўприкликдаги йўллар ва ҳиндистоннинг ғарбидаги порт-денгиз орқали олиб борилган. Бу йўллардан хилма-хил буюмлар, жумладан Римга қандолат, қимматбахо тошлар, фил суяги, гуруч, зебу-зийнат ва жихозлар элитилган. Хитойдан шох ва тери буюмлар, Римдан тўқимачилик махсулотлари, кийимлар, ойна, қимматбахо металлар, турли винолар шу йўл орқали олиб ўтилган. Римнинг кўп миқдордаги олтин ва кумуш тангалари алоқага киритилган. ўша даврдаёқ сотиқнинг ушбу йирик халқаро артерияси «Буюк ипак йўли» деб ном олди.

www.arxiv.uz Маданий юксалишнинг Кушон даври (Эр. I-IV асрлари) диний тизимларнинг ёнма-ён яшаши билан характерланади. Бунга маълум маънода кушон подшолари, айниқса Конишка ва Кунишка томонидан диний ақидаларга нисбатан сабр-қаноат ва ишонч-мурувват билан ёндошилганлиги имконият яратди. Канишка зарб этдирган тангаларда индус, зардўшт, эллинлар худоларининг номи ва тасвирлари туширилган. Адолатгўй Митра ва хосилдорлик худоси Ордохши қудратли Вретрагна билан индусларни Шива, Буддасини, Гешос, Селена, Сфаписларни кўриш мумкин. Буддизм давлат дини маконига эга бўлишига қарамай, Кушон империяси худудида зардўштлик, жайнизм, шиваизм, манихейлик, олимп худоларига сиғиниш кенг тарқалган эди. Буддизмнинг тарқалиши махаллий дин ва санъатларнинг тугатилишини англатмайди. Билакс, буддавийликни Бақтриядаги ихлосманд тарғиботчилари будда матнларини шунчаки ўзлаштириб, уни санскритдан таржимаси билан кифояланмай, уларни ўзларига талқин этдилар, унга қайта ишлов бердилар. Марказий Осиё буддавийликни бутун Осиё-Хитой, Япония, Кореяга тарқалиш манзилгохини ташкил этди. Кушонлар даврида ёзувнинг турли тизимлари амал қилди. Арамей ёзуви асосида кушон-бақтрия алфавити, суғд ва хоразм ёзуви ривожланди: Сурхқ £оталда (Афғонистон) юнон алфас витидаги кушон ёзуви топилган. Термиздаги £оратепа, Фаёзтепадан хиндларнинг Брахма, Кхоратшха ёзувларидаги битиклар топилди. Кампиртепа эса (Сурхандарё) Марказий Осиёдаги энг қадимий, ноёб қўлёзма (Эрам. авв. II асрнинг 1 ярми) папирусдаги битик топилди. Асримизнинг бошида Буюк Хитой девори минораларидан бирида топилган «кўхна сўғд ёзуви» алохида қизиқиш уйғотади. Ёзув эрамизни 312- 313 йилларида битилган бўлиб, унда Хитойдаги сўғд савдогарларининг фаолияти хақида маълумотлар берилган. Кушонлар санъати қўшни мамлакатлар ва халқлар санъатларига таъсир кўрсатувчи намуналарни яратди. Эр. I-IV асрлардаги бадиий маданиятнинг асосий хусусияти Осиёга оламни англашга эллинистик таъсирни тафаккур

www.arxiv.uz тарозисидан ўтказишдир. Халчаён (Эр. авв. I-э.. ни 1 асрлари) –Кушон санъатининг илк ёдгорликларидан бири бўлиб ундан топилган асарларда кўпроқ хукмдор Герой Санат улуғланган. £абулхона деворларининг юқори қисмидан ўрин олган лойдан ишланган хайкаллар мажмуида хукмдор ва аъёнлари тасвирланган. ҳайкал образлари ифодали бўлиб, унда тасвирланаётган образларнинг индивидуал белгилари кўзга ташланиб туради. Унда тантанавор рухдаги қабул маросими ва жанг лавхалари акс эттирилган. Марказда подшо хонадони ва унинг илохий хомийлари-Афина, Геракл, Ники образлари гавдаланган. Далварзинтепада топилган машхур «шахзоданинг боши» хамда тупроққалъа хайкалларида эллинистик анъаналарнинг кучли таъсири сезилади. Подшолар залида эса эркак ва аёлларнинг монументал фигуралари қўйилган, подшо найза тутган жангчилари даврасида, зиёфат ва буғилар ови кўринишида тасвирланган. Диний мазмундаги санъат асарлари ўзининг ранг-баранглиги билан ажралиб туради. Далварзинтепадаги икки ибодатхонадан топилган тасвирий санъат намуналарида қадим ибодат тимсоли буюк она худо образи ифодаланган. Кўхна Термиздаги £оратепа, Фаёзтепадаги эхромларини буддага дахлдор ёдгорликлар безаб турибди. Ушбу асарларда Шимолий- ғарбий ҳиндистонга хос «гандхара услуби» устуворлик қилсада, унда махаллий санъат усталарининг юнон санъати анъаналари таъсирида ижод қилганлиги сезилиб туради. Бақтрия-Будда услубидаги буюк ижод намунаси Айритом шахридаги, эрамизнинг II асрига оид будда мажмуи безаклари бўлиб унда турли этник типдаги образлар галереяси берилган. Кушон санъати Кушон империясидан кейин хам ана шу замонлар турли эллардаги, жумладан, Марказий Осиё, ҳиндистон ва Хитойлик санъат усталари ва ижодкорларини рухлантириб келди. Кушон санъати анъаналари ифодаси ҳиндистондаги Гупта давлатига хос хайкаллар, Суғддаги бўртма тасвир ва безаклар (Панжикент, Вурахива, Афросиёб), Шарқий Туркистон топилмаларида бир-биридан фарқланади.

www.arxiv.uz Шундай қилиб қадимги Марказий Осиё маданияти тараққиёти мобайнида ўзига хос анъана ва ютуқларни сақлабгина қолмасдан, улкан минтақада умумий қадриятларни вужудга келиши, Яқин ва ¤рта Шарқ мамлакатлари билан маданий алоқа муносабатларини ривожлантиришга имконият яратиб маданий юксалишни янги сифат босқичига кўтарди. £адимги Марказий Осиё маданиятининг ривож нуқтаси бўлган Кушонлар маданияти худудий ва мазмун жихатидан айро олинган маданият эмас эди. У ўзида Шарқ, Марказий Осиё, Антик дунё ва хинд маданиятлари ютуқларини ўзида мужассам этиб, Шарқ ва Жахон халқлари маданиятини яна равнақ топишига асос бўлди. Марказий Осиё антик бадиий маданиятининг мухим услубий хусусиятини санъатлар синтези ташкил этган: хайкалтарошлик, тасвирий санъат, нақш бунда умумий меъморчилик расамадига- ва унинг ритмига бўйсунган холда меъморчилик билан яхлитда намоён бўлади. Бу синтез Кушонлар даврида хам махаллий маданиятда ўз таъсирини сақлаб қолди. Кушонлар даври Марказий Осиё, Афғонистон, Покистон ва ҳиндистон халқлари тарихидагина эмас, балки бутун дунё маданиятининг тараққиётида алохида ўрин эгаллайди. Турли халқлар маданиятининг чатишиши натижасида бу ерда ўзига хос янги маданият шаклланди, шу билан бирга кейинги асрлар маданиятининг тараққиётига замин бўлиб хизмат қилди. Шарқ ва ғарб маданиятининг ўзаро таъсири янги тарихий босқичга қадам қўйди. Эллин маданиятининг анъаналари Кушонлар даврида ижодий жихатдан қайта шаклланди ва янгича талқин қилина бошлади. Кушонлар империяси даврида (I-III асрлар) Марказий Осиёда суғорма дехқончилик, хунармандлик, шахарсозлик, савдо-сотиқ ва иқтисодий алоқалар равнақ топди. Бунга Кушон-Бақтрия ёзувлари, брахма ва кхарошхи хинд алифбосидаги ёзувлар, кушон тангалари гувохлик беради. Буддизм диннинг расмий даражаси будда ибодатхоналарининг ўша замон санъати билан безатилишида намоён бўлади. Термиз яқинидаги Айритомдан топилган ибодатхона ташқи девори пештоқларига сарғишроқ тошлардан хайкаллар ўрнатилган. Бино ичида ғиштдан ишланган «Будда» хайкалининг қолдиқлари

www.arxiv.uz топилган. хайкалларнинг ишланиш услуби, кийими, мусиқа асбоблари ҳиндистон, ¤рта Осиё, Юнонистон маданиятларининг ўзаро таъсирида ривожланганлигидан далолат беради. Буни Хоразм, Фарғона, Суғд, Парфиядан топилган турли хил буюмлар, маданий обидалар, топилмалар тимсолида хам кўрсатиш мумкин. Кушонлар даврида шахарлар қурилиши кенг ривожланди. Шахарлар қалин деворлар билан ўралиб, ичида арк ва аркнинг атрофида хар хил бинолар қад кўтарган Сопол идишлар нихоятда нафис ва жарангдорлиги хамда хилма-хиллиги билан ажралиб турган. Амалий санъат кенг тараққий этган. Зеб- зийнат буюмлари мехнат ва жанг қуроллари ясаш, мато тўқиш ривожланган. Умуман, Кушонлар даври маданияти Марказий Осиёнинг энг чўққиси хисобланиб, маълум худуд ва замон билан чегараланмайди. Бу маданият Олд Осиё, Марказий Осиё, Антик ва ҳинд маданиятлари ютуқларини ўзида жамлаб, қўллаб Шарқ халқларининг ўрта асрдаги маданияти ривожи учун асос бўлди ва жахон маданияти тарихида ўчмас из қолдирди. 5. «Буюк Ипак Йўли»-ғарб ва Шарқ халқлари маданий кўприк. Ҳар бир инсон икки йўлдан бирни танламоғи ё истеъмолчи тарзда оқиб билан сузмоғи, ёҳуд ўзига, ўзлигига нисбатан талабчан бўлиб гирдобдан чиқмоғи лозим. Инсоният тобора техника тараққиёти ва оммавий коммуникациянинг социал ва экологик жиҳатдан назоратга олиш, бугунги одам маънавий қиёфасини бирҳиллаштириш (стандартлаш) га қарши жиддий тўсиқ қўйиш заруриятини англамоқда. Ушбу масалани ўта кечкинлигига эътибор қаратиш, мавжуд муаммоларнинг ечим йўлларини белгилашда 1990 йилларда БМТ-Бош Ассамблеяси эълон қилган Маданиятнинг умумжаҳон ўн йиллиги муҳим босқич бўлди. «Ўн йиллик»нинг асосий мақсади-иқтисод ва техника тезкор ривожланаётган ҳозирга даврда умуминсоний маданий қадриятларнинг биринчи даражали аҳамиятини тиклашдан иборат бўлиб, бунда қуйидаги вазифаларни ҳал этиш масаласи амалий қўйилди: барча томонидан тараққиётни маданият юксалиш муҳимлигини тан олиш, моддий ишлаб чиқариш билан ижодкорларнинг алоқадорлик йўлларини белгилаш,

www.arxiv.uz маданий ўзига ҳослик ва маданиятлар мулоқотини тан олиш, индивидуал ва жамоа тимсолида ижодий потенциал ва ташаббускорликни қўллаб- қувватлаш, ҳалқаро маданий ҳамкорликни ривожлантириш ва бошқалар. Мустақиллик туфайли Ўзбекистоннинг асосий мақсади маданиятларни янада ривожлантириш ва бир-бирини бойтишга йўналтирилган БМТ бошчилигида ўтказилган қатор халқаро дастурларда жумладан, «Умумжаҳон манадий мероси», «Буюк ипак йўли» дастурларида бевосита ва фаол иштирок этди. Бугунги кунда Республикада умумжаҳон аҳамиятига молик маҳомидаги Самарқанд, Бухоро, Хива ва Шаҳрисабз ёдгорликлари мавжуд, шулардан кейинги учтаси мавзку мақомга 1991 йилдан сўнг эришди. «Буюк ипак йўли»-бу нафақат тарих, у бугунги кун ҳамдир. 1993 йилнинг майида Европа комиссияси Брюсселда Марказий Осиё, Кавказ ҳамда Европа иттифоқи давлатлари вакилларини тўплади. Мақсад- аждодлардан қолган қадим йўлларни тиклаш орқали Марказий Осиё ва Кавказ минтақасидаги мустақил давлатларни жаҳон иқтисодиётига интеграциясини таълим этиш; Учрашувда Европа-Кавказ-Осиё транспорт йўлагини ташкил этиш тўғрисида декларация қабулланди. И.А.Каримов таъкидлаганларидек, ТРАСЕК (транспорт йўлаги) лойиҳасини амалга ошириш-Буюк ипак йўлини қайта тиклаш айрим шахслар фаолиятининг маҳсули эмас, у замон, жаҳон тараққиётининг объектив заруриятидир. ЮНЕСКОнинг амалий қадамларидан бири-«Ипак йли-мулоқот йли дастури асосида Самарқандда Марказий Осиё цивилизациялари тарихини ўрганишга қаратилган халқаро Марказий Осиё тадқиқотлари институтининг ташкил этилиши бўлди. Мустақил давлатимизнинг миллий маданиятини тиклаш, ривожлантириш ва умуминсоний қадриятлар асосида бойитишйўлидаги ютуқлари туфайли 1997 йили Ўзбекистон ЮНЕСКО Ижроий Кенгашининг аъзоси этиб қўлланди, Президентимиз И.А.Каримов «Ибн Сино» медали билан тақдирланди. Юртимизда жисман ва маънан соғлом авлодни тарбиялаш, таълим тизимини такомиллаштириш ёшларда тарихий онг ва

www.arxiv.uz мустақил тафаккурни шаллантиришга катта эътибор қаратмоқда. 2000 йил Ўзбекистонда «Соғлом авлод йили» деб белгиланди. Буни моҳияти шундаки, кечаётган ислоҳотларнинг моҳияти инсонга қаратилган ва у инсон учун амалга оширилмоқда. Бинобарин соғлом авлод-миллат, юрт келажаги демак. Юртимизда биринчи ордени ҳам «Соғлом авлод учун» деб номлангани бежиз эмас. Бу буюк келажак йўлидаги умидли қадам тимсолидир. 6.Қадимги Хоразм маданияти Марказий Осиё кишилик жамиятининг энг қадимги ўчоқларидан бири ҳисобланади. Археологик қазилмалар бу ерда миллион йиллардан буён кишилар яшаб келаётганини кўрсатади. Фарғона водийсида-Сўхнинг Селунғур ғоридан топилган ашёи далиллар аждодларимизнинг қадимги маконлари қанақа бўлганликлари, фикрлаш ва турмуш тарзи, маънавияти хусусиятлари тўғрисида маълум тасаввурлар ҳосил қилишга имкон беради. Тарихчиларнинг ёзишича, бундан беш-олти минг йил бурун Марказий Осиёда деҳқончилик ва чорвачилик юзага келган, тўрт мингт йиллар аввал шаҳар маданияти таркиб топган, кишиларнинг теварк-атрофга нисбатан маънавий қизиқишлари юзага келган. Эрадан олдинги икки мингинчи йилларнинг бошларида Суғдиёна, Хоразм, Чоч, Паркана сингари қадимги вилоятларда деҳқончилик ва шаҳар ҳунармандчилиги қарор топган, «бу деҳқончилик воҳаларини ўраб олган дашту адирларда яшовчи чорвадор халқлар саклар номи билан машҳур бўлиб, уларнинг воҳа халқлари тили, дини келиб чиқиш илдизлари бир. Урф- одатлари бир-бирларига яқин, улар ташқи душманга биргалашиб курашган, қавму қариндош, қуда-анда бўлиб яшашган. Бир дарёдан сув ичишган, биргалашиб Ўрта Осиёнинг қадимги маданиятини яратгандир». Илк давлатчилик масаласида жуда кўплаб илмий баҳслар бўлиб ўтган бўлишига қарамай, бу масала ҳануз ўз ечимини топгпн деб ҳисобланмайди. Хусусан, «Катта Хоразм» (Авесто тилида Хваризам, қадимги форс тилида Хваразмиш, қадимги юнон тилида хорасмия) давлатининг ҳудудий жойлашуви ва пайдо бўлган даври масалалари ҳам анча мунозарали мавзу.

www.arxiv.uz Археологик тадқиқотлар айрим ҳолларда ёзма манбалар маълумотларини тасдиқламайди.Мил. авв. IX - VIII асрларХоразм маданияти Амиробод номи билан машҳурдир. Бу маданиятнинг меъморчилик ёдгорликлари асосан чайла ва ярми ертўлалардан иборат бўлиб мустаҳкам турар жойлар учрамайди. Хоразмдаги деҳқончиликнинг ривожида дарак берувчи йирик суғориш иншоотлари, мустаҳкам мудофаага эга бўлган турур жойлар(Кўзалиқир, Динғалжа) мил.авв. VI - V асрларга оиддир. Қадимги Хоразмнинг жойлашув ҳудудлари ҳам анча мунозарали мавзу ҳисобланади. Айрим тадқиқотчилар(Тарн, Альтхайм) аҳмонийларгача хоразмийлар Парфия чегараларидан шарқий йўналишда Копетдоғ ёнбағирларида жойлашган десалар, айримлари(Хеннинг, Гершевич) бу давлатнинг маркази Марв ва Ҳирот атрофида бўлиб, КирII босиб олганидан сўнг Қуйи Амударёга-ҳозиги Хоразм ҳудудларига кўчиб ўтган дейдилар. Айрим тадқиқотчилар фикрича,(С. Толстов, М. Воробьва) қадимги Хоразмнинг чегаралари ҳозирги Хоразм ҳудудларидан анча кенг бўлиб, Ўрта Амударёдаги Қўшқалъадан бошлаб Орол денгизигача бўлган ҳудудларни ўз ичига олган. Умуман, мил.авв. VII асрнинг охири- VI асрда Хоразм давлати мавжуд бўлганлиги аниқ. Бу давр Хоразмда қурилиш ва ҳунармандчилик анча ривожланган. Тадқиқотлар натижасида бу ҳудудлардан бронза ва темирдан ясалган меҳнат ҳамда ҳарбий қуроллар, сопол урчуқлар, бронза игна, бигизлар, сопол идишлар топилган. Бу топилмалар қўшни Марғиёна, Бақтрия ва Суғдиёна топилмаларига ўхшаб кетади.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. Маънавият юксалиш йўлида. Т., 1998 й. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., 1998 й. 3. Древние цивилизации. М., 1989 г. 4. ¤збекистон халқлари тарихи. Т., 1992 й. 5. Камалова Д.М. Узбекская художественная культура. Т., 1995 г. 6. Культура и искусство Древнего Узбекистана Каталог вўставки. М, 1991г. 7. Пугаченкова Г.А. Шедеврў Средней Азии. М., 1986 г. 8. Пугаченкова Г., Ремпель Л. Очерки искусство Средний Азии. М,1982г. 9. Пугаченкова Г., Ремпель Л. История искусство Узбекистана., 1965г. 10. Пугаченкова Г., Ртвеладза Э. Северная-Бактрия- Тохаристан, Т., 1990 г. 11. ¤збекистон тарихи ва маданияти. Т., 1992 г.

Похожие

Марказий осиё халкларининг кадимий маънавияти

Урта асрларда марказий Осиё маданияти

Кадимги Рим маданияти

Урта Осие халкларининг кадимги тарихи тарихшунослиги

Ислом ва Марказий Осиё халклари