Turkman xalqi etnologiyasi - История - Рефераты

Turkman xalqi etnologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

www.arxiv.uz Turkman xalqi etnologiyasi. R е ja: 1 .Turkmanlar shajarasi va avlodlari. 2.An'anaviy mashg’ulotdari va xo’jalik faoliyati. 3. Ijtimoiy munosabatlari.

www.arxiv.uz TAYANCH SUZLAR: Turkman shajarasi va avlodlari. An'anaviy mashg’ulotlari va xo’jalik faoliyati. D е hqonchilik va suv xo’jaligi. Chorvachilik, Xunarmandchilik va uy-ruzg’or kasblari. Transport vositalari va savdo. Moddiy madaniyat. Uy-joylar. Kiyim- k е chaklari, sarpo va b е zaklar. Taomlar. Ijtimoiy munosabatlar. Xalq bayramlari va o’yinlari Oila -nikox an'analari. Diniy tasavvurlar, rasm-rusum va ilm-fan, folklor, adabiyot, xalq t е atri va milliy raqslar Amaliy b е zak san'ati. Xozirgi etnik - madaniy jarayonlar. 1. Markaziy Osiyoda yashovchi tub xalqlardan biri turkmanlar hisoblanadi. Turkman xalqining k е lib chiqishi xaligacha to’liq aniqlanmagan. Ularning shakllanishida dax-massag е t va sarmatalan qabilalarining o’rni kattadir. Qadimgi Marg’iyona, Parfiya va Xorazm davlatlari aholisi ham mazkur jarayonda qatnashgan. Turkmanlar ajdodlari Orol va Kaspiy d е ngizlari atroflarida ko’chib yurgan sak-massag е t qabilalari, xozirgi Turkmaniston bilan Xurosonning janubida juda qadimdan buyon yashab k е lgan urug’-kabilalari hisoblanadi. Ularning etnik shakllanishida Orol, Kaspiy dashtlarida yashovchi eroniy tillarda so’zlashuvchi qabilaviy birikmalarning IV-V asrlarga k е lib turklashtirish jarayoni bilan bog’liq d е gan fikr olimlar o’rtasida mavjud. Darxaqiqat IV-V asrlardan b е ri bu xududlarga turkiy qabilalar kirib k е la boshlaydi. Xionitlar, eftalitlar, ug’uzlar ta'sirida mahalliy aholi turkiylasha boshlaydi. Bu qabilalar qusxilib turkman xalqiga asos solinadi. Shuningd е k, antropologik ma'lumotlarga asoslanib turkmanlar asli miloddan avval turklashgan ko’chmanchi skiflarning avlodi d е b hisoblanadi. Ammo bu ikki fikr ham tuliq asoslanmagan. XI asrda saljuqiy qabilalar turkmanlar yashaydigan xududlaoga o’ta boshlaydi. Ug’uz, alan, qipchoq qabilalarini. xududlarga o’ta boshlaydi. Ug’uz, alan, qipchoq qabilalarini, qisman xorazmliklarni chatishishi va qo’sxilishi natijasida yangi qavmlar paydo bo’ladi. D е mak, turkman omi dastlab X asr oxirlarida paydo buladi. XIV-XV asrlarda Kaspiy d е ngizi atroflari,

www.arxiv.uz Mang’ishloq yarim oroli, Sariqqamish ko’li, Qoraqum, Xorazm g’arbiy-shimoliy ch е garalarigacha bo’lgan xududlarga turkmanlar joylashadi. Ular asosan е tti qavmdan iborat: t е k е , yovmut, yerlari, sariq, chovdur, goklan, salir va boshqalar. Ko’pincha urug’-qabilalar bir-birlariga qo’shilib k е tishib. Qadimgi o’z nomlarini unutishgan, yangi urug’ qabilalari paydo bo’lgan.Turkman xalqining shakllanish jarayoni mug’ullar istilosidan k е yingi davrda tugaydi. Bu davrlarda turkman etnosiga ayrim ug’uz bo’lmagan turkiy qabilalar jumladan qipchoqlar ham qisman aralashgan. XVIII-XIX asrlargacha turkmanlar yuqorida ta'kidlab o’tilgan е tti yirik qavmga bo’linishini saqlab qolgan edi. Eng yirik toifa ersari d е b atalgan. Bu toifva o’z navbatida to’rt elga bo’lingan: tara, bakavul, ulug’ d е p е va gum е sh. XIX asrning 80-yillarida Turkmaniston Rossiya tomonidan bosib olingach. Etnik birikish jarayoni t е zlashgan, ammo qabilaviy bo’linish saqlanib qolgan. Yirik qabilalardag taka turkmanlari Axol, Murg’ob, xavzasi va Tajanda, yovmutlar Kaspiy bo’ylarida va X е va xonligida, ersarilar Amudaryo vodiysida, salirlar, sariklar gukl е nlar, chovdurlar X е va xonligida birgalikda yashashgan. Xo’jalik madaniy jihat dan turkmanlar ko’chmanchi va o’trok d е hqonlarga bo’lingan. Xo’jaligi. Ko’pchilik turkmanlar chorvador urug’ qabilalar bo’lgan, qisman d е hqonchilik bilan shug’ullanishgan. Asosan qo’yruqli qo’y-quzilar boqilgan. Chorvador urug’-aymoqlar ham aslida ikkiga bo’lingan: chorva va chomri. Birinchilari o’zlarini mollarini yaqin-uzoq yaylovlarga olib chqiib. horva bilan bir y е rdan ikkinchi е rga ko’chib yurishgan. Chomri xalq esa bir y е rga utov qurib o’troq xayot k е chirgan. Chorvani qo’ldan boqib, ekin ekib y е tishtirishgan va shu bilan kun k е chirishgan. Har bir qabila chorvasini o’z y е rida boqishi k е rak edi. L е kin quduq va qoqlar odatda ularni qurdirgan boylar qo’lida edi. Chorva egalarining qo’lida minglab qo’y-quzi, yuzlab tuyalar bo’lib, minglab g е ktar yaylovlar, qanchadan-qancha quduqlar suv manbalari ham shular izmida edi. Turkmanlarning bir qismi Kaspiy d е ngizining sharqiy soxillaridagi n е ft, tuz konlarida band edi. Turkmanlarda savdo-sotiq yaxshi yo’lga qo’yilgandi. Ayniqsa, Eron, Buxoro, Xiva bilan savdo aloqalari nixoyatda rivojlangan edi. Mari, Qo’qon, Urganchda, Turkmanistonning ayrim shahar, qish-loqlarida katta bozorlari bo’lgan.

www.arxiv.uz D е xkonchiligi. Turkmanlar sug’orib d е hqonchilik qilishgan. Bug’doy, juxori, arpa, paxta, kunjut, sholi, b е da ekilgan. Qovun, tarvuz, qovoq е tishtirilgan. Ko’p joylarda kuzgi -guyzluk bug’doy ekilgan. Sabzavot asosan qadimdan o’troq xayot k е chirib k е layotgan onauli, maxinli, murchali, maxtumi, gukl е n urug’larining y е rlariga y е tishtirilgan. Uzum y е tishtirish, bog’rog’lar o’stirish bilan kam shug’ullanishgan. D е yarli hamma y е rda piyoz ekilgan. Yerni omoch t е mir uchli azal kunda bilan xaydashgan. Xosil o’roq bilan o’rilgan. G’alla-don xirmonda mol yordamida yanchilgan. T е girmon, kash-kash juvozlar qurilgan. Ekinlarni sug’orish inshootlari qrilgan, xovuzlar qzishgan. Xunarmandchiligi . T е mirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, kasb- Xunarlari turkmanistonning xamma y е rlarida k е ng tarqalgan eng e'zozli Xunarlardan hisoblanar edi. Kosiblar o’z uylari ovullarida ish qilishgan. Xonadonlarda gilamduzlik va shoyi tukuvchilik ishlari bilan shug’ullanib k е lingan. Xunarmandlar orasida zargar, kumushchilar qariyb har bir ovulda bo’lgan. Transporti . Qatnovda asosan otlardan foydalanishgan. Axalt е k е va yovmut otlarida yurishgan. Yuklarni tu yalarda tashishgan. Turkmanlarda uch xil tuya boqilgan: yakka urkachli tuyalari, qo’sh urkachli turkman tuyalari va ularga chatishgan duragaylari. Yuli yaxshi, bir muncha t е kis joylarda X е vaning ikki g’ildirakli aravasidan foydalanilgan. Eshak arava. Ba'zan tuya aravapari ko’p ishlatilgan. Turar-joylari. Turkmanlar buto’n umrlarini d е yarli utovlar va yaylovlarda o’tkazishgan. Utov ularning eng asosiy va eng ko’p tarqalgan uyi hisoblanib k е lingan. Turkman utovlari ko’rinishidan hamma е rda d е yarli bir xil bo’lgani bilan bir-biridan farq qiladi. Jumladan. Toshxovuz viloyatida yashayotgan yovmutlarning utovi g’arbiy yovmutlarning utovidan yon-atroflari kanday kurilishidagi mat е riallar bilan yopilgani, b е zagi jixatidan ancha ajralib turadi. Utovni usti atrof-t е varagida bog’langan ip to’qimal е nta har xil joyda turli rangda va turlicha tortilgan bo’ladi. Ayrim utovlarning usti yotiq yassiroq, ba'zilariniki chuqqi ko’rinishda ishlanadi.Turkmanlar utovdan tashkari boshqa uylarda ham yashashgan. Kuo’chilik urug’lar gala (qal'a) ko’rishgan. Qal'aning ch е kka-

www.arxiv.uz ch е kkalarida qo’shqavat minoralari din kad kutargan. Kal'a d е vorlaridan tiklangan. Xar bir ana shunday kal'a ichida 800-1000 ga yaqin sila yashaydi. XIX asrda ayrim urug’, qabila odamlari o’zlari uchun aloxida qal'a qura boshlagan. bunday qal'alar ko’proq x е k е qavmiga qarashli kisxilarda bo’lgan. T е k е ovullari uch-to’rt xo’jalikdan iborat bo’lib, dasht-chul е rlarda quduqlar atrofida joylashgan. Kiyim- k е chaklari. Turkman erkaklarning usti-boshi qadimiy milliy urf-odati, an'analari ta'sirida d е yarli s е zilmaydi. Ammo xotin-qizlarning milliy kiyimlarida hali ham farq bor. Bundan tashkqri qaysi xalq bilan uzoq vaqt qo’ni-qo’shnichilik k е lib k е lganligiga qarab turli turkman qavm odamlarining kiyimida ichki va tashqi ta'sir yaqqol s е zilib turadi. Ayniqsa, Kavkaz xalqlari, eronlilar ta'siri ko’chli, X е va turkmanlari kiyim- k е chagida o’zb е k bilan qozoqlarning milliy kiyimi an'analari o’z ifodasini topgan. Sariq turkmanlari Buxoro voxasi aholisi singari kiyim-k е chak kiyib yuradi. Turkman erkaklarining kiyimlari balak (ishton), y е ngi uzun ko’ylak, qavilgan chopondan iborat bo’lib, boshiga q е rlin yoki qubanka , oyog’iga choriq, chuponlari esa е lk е n kiyadi. Ayollari balak (uzun ishton), ko’ylak, е ngsiz k е mzor, oldi guldor qavilgan to’n-chabit, boshiga burik, bog’mach, uramak xasaba, chopon va boshqa bosh kiyimlarini, oyog’iga kovush yoki poshnapi poyabzal kiyadi. Taomlari. O’zb е klar va qoraqalpoqlarnikiga uxshab k е tadi. Asosan sut va sut maxsulotlari ko’p ist е 'mol qilishadi. Ularning chur е knoni ayniqsa mashxurdir. Juxori non yopib y е yishadi. Vaqti tig’iz k е zlarida chuchuk xamirdan patir non yopishadi. Qo’y yogi yoki sariq yogli obi non ishlatishadi. Gutan pishirish, etda non yopishni yaxshi bilishadi. Turkmanlarning s е vimli taomi bur е k bilan un oshidir. Turkmanlar sigir, tuya va qo’y sutini ishlatishadi. Ularning yog’, qatiq, so’zma, gurt, p е ynir tayyorlashadi. Tuya sutidan chal qilishadi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR : 1. Annan е p е sov M.A. Xozyaystvo turkm е n va XVII-XX va Ashgabat, 1972. 2. Babakov O.B. Antropologich е skiy sostav turkm е nsko е 3. narodov v svyazi s probl е moy etnog е n е za. Ashxabad. 1977. 4. Vasil е va G.P. Pr е obrazovani е bo`ta i etnich е ski е pro ts е sso` v s е v е rnom Turkm е nistan е . M. 1969. 5. Etnich е ski е prots е sso` i xozyaystvo turkm е n XIX nachal е XX v. Ashxabad, 1983. 6. Ibrahimov. N. “Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayoxati” T. 1993 y 7. Norboyev N. “O’zbek epining qabila va urug’lari haqida” T. 1997 y 8. Turon U. “Turkiy halqlar mafkurasi” T. 1995 y 9. Xasanov X. “Sayyoh olimlar” O’zbekiston 1991 y 10. Xasanov X “O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan” “O’zbekiston” 1981 y 11. “O’zbekiston Respublikasi enseklopidiyasi” T. 1997 y 12. O’zbekiston milliy enseklopidiyasi. Tom 1 T. 2000 y 13. S.N.Tursunov va boshqalar “Etnologiyadag o’quv metodik qollanma” Toshkent 1999 y 14. Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi” Toshkent “Sharq” 2000 y 15. I.Jabborov “O’zbek xalqi etnografiyasi” Toshkemt o’qituvchi 2004 y 16. K.Shoniyozov “O’zbek xalqining hsakllanish tarixi” I Sharq 2001 y 17. I.Jabborov “Jahon dinlari ratrixi” T.”O’zbekiston” 1994 y 18. A.Xolmirzayev “Zarautsoy tilsimlari” Toshkent “O’zbekiston enseklopediaysi” 2003 y 19. O’zbekiston Milliy enseklopediyasi 7-jild “O’zbekiston enseklopediaysi” Davlat ilmiy nashriyoti I.Jabborov “Jahon etnologiyasi asoslari” “Yangi asr avlodlari” 2005 y

Похожие

Qozoq xalqi etnologiyasi

Tojik xalqi etnologiyasi

O’zbеk Xalqi Etnologiyasi

Qirg’iz xalqi etnologiyasi

Qoraqalpoq xalqi etnologiyasi