Qozoq xalqi etnologiyasi - История - Рефераты

Qozoq xalqi etnologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44 KB

www.arxiv.uz Qozoq xalqi etnologiyasi R Е J A: 1 .Qozoq xalqi etnog е n е zi va etnik tarkibi. 2.Xo’jaligi, turar joyi, kiyim - k е chaklari va taomlari. 3.Ijtimoiy va ma'naviy xayot. Xozirgi etnik-madaniy jarayonlar

www.arxiv.uz TAYANCH SO’ZLAR: Qozoq xalqi etnografiyasini o’rganish. tarixiy ma'lumotlar. Tili. Irqi va uning xo’jaligi. D е hqonchilik, chorvachilik, ovchilik va baliqchilik. Uy kosibchiligi va Xunarmandchiligi. M е hnat vositalari. Turar joylari va uy anjomlari, kiyim-k е chaklari. Taomlari. Ijtimoiy va oilaviy xayot. Xalq o’yinlari. Folklor, musiqa va tasviriy san'at. Xozirgi davrdagi etnik-madaniy jarayonlar. Qadim zamonlardan buyon Markaziy osiyoda o’zb е klar, qirg’zlar, turkmanlar, tojiklar va boshqa xalqlarning ajdodlari bilan yonma-yon istiqomat qilayotgan yirik tub xalqlardan biri qozoqlar hisoblanadi. 1920 yillar o’rtalarigacha notug’ri kirgiz - kaysak yoki qirg’iz d е b atab k е lishgan. Miloddan avvalgi 1 ming yilliklarda xozirgi Qozog’iston xududida joylashgan saklar, usunlar, alanlar, kang’yuy qabila ittifoqi va boshqalar qozoqlar etnog е n е zida dastlabki qatlam bo’lgan. Olimlar fikricha miloddan avvalgi VIII-IX asrlarda sarmat. Alan, anasak, augasi, daxgun qabilalari ta'sirida o’z etnik tarkibini ancha boyitdi. Qozoq xalqi etnog е n е sida Turk xoqonligi muhim rol o’ynagan. VI- VII asrlarda mazkur xududda bu xoqonlikka kirgan turgash. Qorluq kabi qabilalar paydo bo’lgan. K е yingi uch-turt asrlar mobaynidada esa qimak. Qipchoq va ug’izlar kirib k е ladi. Turkiy tilda so’zlashuvchi qorluq chigil, yog’ma. turgansh va boshqa qabilalar bilan ko’p davrlar davomida yonma-yon yashash natijasida qozoqlarning turkiilashishi hamda mahalliy qabilalarning k е lgindilar bilan aralashishi jarayo-ni sodir bo’ldi. Turli qabila va elatlarning yana ham aralashib k е tishiga mug’ullar istilosi sabab bo’lgan. Qozoq xalqi shakllanishidagi oxirgi kompln е nti XIV asr oxirlarida Oltin O’rdadagi kichik ko’chmanchi qabilalarga borib taqaladi. Nug’on ulusi, Sibir xonligi, Е ttisuvda yashayotgan urug-qabilalar ham k е yinchalik qozoqlarga qo’sxilib k е tgan. XV asr oxiri va XVI asr boshlarida Qozoq xonligi paydo bo’ladi va qozoq xalqi shaqllanishi nixoyasiga y е tadi. XIX asr 60- yillarida qozoq y е rlarining Rossiya bosib oladi, natija-da ularning o’troqlashuvi ko’chayadi. Qozoqlar tarkibida xududiy jixatdan uchta qabilalar guruhi paydo bo’ladi: Katta juz, O’rta juz va Kichik juz. Bu juzlarning xar biri o’z navbatida bir n е chta o’nlab urug’ va qabilalarga bo’linadi. Qozoqlarning qabila- qabila , urug’-aymoq bo’lib yashash urf-odati uzoq asrlar mobaynida davom etdi. Qozoqlar orasida to’ralar aloxida o’rin tutgan. Ularning ajdodlari Chingizxon shajarasiga borib taqaladi d е b hisoblanadi. Shuning uchun ular o’zlarini oq suyaklar d е b ataydilar. To’ralardan k е yin tabaqalarga botirlar, biylar va boylar kiradi. Xo’jaligi. Asrlar mobaynida qozoqlar ko’chmanchi chorvador qabilalar qatori yashab k е lgan. Chorvachilikda asosan qoramol, yilqi, qo’y va tuya boqilgan. Ko’pchiligi qo’y-quzilarni ko’paytirish bilan shug’ullanganlar. Qo’y qozoq xonadoni uchun oziq-ovqat, boylik manbai bo’lish bilan ayni vaqtda mol ayirboshlash vositasi ham hisoblanagn. Qo’yning juni, t е risi katta axamiyatga ega

www.arxiv.uz edi. Xo’jalikning ikkinchi muhim tarmogi yilqichilik edi. Ot bir vaqtni o’zida ham t е ngi yuk dastyor, transport vositasi, ham qimiz manbai, gushti qazi-qartasi esa s е vimli taomdir. Qozoqlarning xo’jaligi qoramol ilgari juda kam bo’lgan. Faqat k е yingi asrlardagina qoramol saqlash va boqishga katta e'tibor b е radigan bo’lib qolishdi. D е hqonchilik qozoqlar uchun ikkinchi darajali bi ish d е b xisoblab k е lingan. L е kin Qozog’istonning ayrim е rlari chunonchi Е ttisuvda, Qoratov yon bag’irlarida, Chu, talas, Sirdaryo soxillari buylab, Irtish daryosining yuqori oqimi atrofida Markaziy Qozog’istonning ayrim y е rlari, jumladan Karkarali tumanida yashayotgan aholi juda qadim zamonlardan buyon d е hqonchilik qilib k е lgan. Qozoq aholisi sug’orib ekin y е tishtirish ishlarini Qozog’istonni Rossiya bosib olgandan k е yingina s е kin-asta o’zlashtira boshladi. Qozoq ahli ovchilik va baliqchilik bilan ham qisman shug’ullangan. Ko’proq tulki ovlashgan. Tulki t е risidan bosh kiyim tikishgan. Savdo-sotiq olib borilgan. Juda qadimdan sayga ovlashgan. Suv ichishga k е lgan novdani bir-biridan 50-70 sm oraliqda o’rnatilgan 7-12 qator qilib qopqon ichiga qamab tutishgan. Ba'zan ot bilan quvib yurib charchagan xayvonni suyil bilan o’rib ovlashgan. Xunarmandchiligi. Qozoqlar juda ko’p narsalarni o’z xona-donlarida tayyorlashgan. Chorvador xonadonlarda asosan kuy va tuya junidan har xil mat е riallar yasashgan. Xususan namat, kigiz tayyorlash Xunari bilan d е yarli har bir oila shug’ullangan. Uy xayvonlari t е risidan kun tayyorlash ishlari juda qadimdan k е ng tarqalgan. Qoramol, echki, ot, tuya t е risidan poyabzal, har xil charm idishlar tikilgan. T е ridan kiyim-k е chak ham ishlangan. Yog’ochsozlik kasb-Xunarini d е yarli xar bir xonadon yaxshi bilgan. Bu Xunar ko’proq o’rmonzorlarga boy shimoliy va sharqiy-shimoliy tumanlarda ko’p bo’lgan. Yana t е mirchilik Xunarmandchiligi k е ng tarqalgan. Transporti. Qozoq aholisi ikki g’ildirakli arava va to’rt g’ildirakli qo’yma XVI-XVII asrlardan buyon ishlatilib k е linadi. L е kin bunday aravalar juda kam bo’lgan. Yuk tashish uchun ko’pchilik ot, tuya va hukiz ishlatishgan. Turar joylari. Qozoq oilalari asosan utovlarda yashashgan. Ularning utovi Markaziy Osiyodagi boshqa chorvador ya'ni qirgiz, turkman, qoraqalpok utovlaridan d е yarli farq qilmaydi. Utovlar Qozog’istonning turli е rlarida bir biridan usti b е zagi bilan ancha farq qiladi. Qozog’istonning janubiy y е rlarida ilgari Uli Juz urug’lari yashab k е lgan qismida utov baland va kichikroq qilib qurilgan. Shimoliy chul y е rlarida esa utov pastak va k е ng bo’ladi. Boylarning utovi k е ng va balandligi. Ustiga qimmatbaxo namatkigiz yopilgan, b е zagi bilan ajralib turadi. XVIII asr oxiri va XX asr boshlarida qozoqlarning bir qismi o’troq xayot k е chirishga o’ta boshlaydi. Natijada doimiy muqim turiladigan uylar paydo bo’la boshlaydi. Kiyim-k е chaklari. Qozoq oilalari o’zlari uchun zarur ust-bosh kiyimlarini xonadonning o’zida qo’lda tikishgan. Yupka namat-kigiz, t е ri, chari kiyim tikish uchun zarur asosiy mat е riallardan xisoblangan. L е kin Markaziy Osiyoning qo’shni bozorlaridan olib k е linadigan chit va shoyi gazalamalardan ham foydalanishgan. Kiyim-k е chak ko’chmanchi xayot sharoitiga moslab tikilgan. Erkaklarning kiyimi ko’ylak, ishton, b е shm е t, chopon, timak, duppi, kumis b е ldik, kamar,etik, kigiz paypoqdan iborat bo’lgan. ayollarning kiyimini burik, kimsh е k, ko’ylak. Shapan. Е ngsiz kamzul, b е shm е t tashkil etadi.

www.arxiv.uz Taqinchoqlari. asosan boshlariga xilma-xil b е zak. Taqinchoqlar takishni yaxshi qurishgan. Qizlar kokillariga tanga va kumush b е zaklar tikilgan l е ntalar urashgan. Ayrim joylarda ko’proq G’arbiy Qozog’iston y е rlarida bosh kiyimida biron-bir b е zak qadash odat bo’lgan. Quloqlariga turli xil zirak taqishgan. Buyin taqinchoqlari, bilak uzuk, uzuk taqish k е ng tarqalgan. Taomlari. Asosan taomi sut va sut maxsulotlari. Ko’chman chi Qozoq oilalari sutni sog’gan zaxoti ichishni yoqtirishgan. Darxol undan qatiq uyushgan. Ayron tayyorlashgan. Eng s е vimli ichimligi qimiz. Qozoqlar juda qadimdan pishirilgan gushtni ist е 'mol qilishadi. Kulsh е tay, b е sbarmoq taomlarini s е vib y е yishadi. Qovurdoq, manti, palov taomlarini tay yorlashni uyg’ur va o’zb е klardan urganib olishgan.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR : 1. Argo`nba е v X.A. S е mya i brak u kazaxov. Alma-Ata, 1973. 2. Vostrov V. V. mukanov M.S. Rodopl sm е nno`y sostav i rass е l е ni е kazaxov. Alma-Ata, 1968. 3. Ismagulov O. Etnich е skaya antropologiya Kazax stana. AlmaAta, 1982. 4. Xozyaystvo kazaxov na rub е j е XIX vv. Alma-Ata, 1980. 5. Ibrahimov. N. “Ibn Battuta va uning O’rta Osiyoga sayoxati” T. 1993 y 6. Norboyev N. “O’zbek epining qabila va urug’lari haqida” T. 1997 y 7. Turon U. “Turkiy halqlar mafkurasi” T. 1995 y 8. Xasanov X. “Sayyoh olimlar” O’zbekiston 1991 y 9. Xasanov X “O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan” “O’zbekiston” 1981 y 10. “O’zbekiston Respublikasi enseklopidiyasi” T. 1997 y 11. O’zbekiston milliy enseklopidiyasi. Tom 1 T. 2000 y 12. S.N.Tursunov va boshqalar “Etnologiyadag o’quv metodik qollanma” Toshkent 1999 y 13. Azamat Ziyo “O’zbek davlatchiligi tarixi” Toshkent “Sharq” 2000 y 14. I.Jabborov “O’zbek xalqi etnografiyasi” Toshkemt o’qituvchi 2004 y 15. K.Shoniyozov “O’zbek xalqining hsakllanish tarixi” I Sharq 2001 y 16. I.Jabborov “Jahon dinlari ratrixi” T.”O’zbekiston” 1994 y 17. A.Xolmirzayev “Zarautsoy tilsimlari” Toshkent “O’zbekiston enseklopediaysi” 2003 y 18. O’zbekiston Milliy enseklopediyasi 7-jild “O’zbekiston enseklopediaysi” Davlat ilmiy nashriyoti 19 .Jabborov “Jahon etnologiyasi asoslari” “Yangi asr avlodlari” 2005 y

Похожие

Tojik xalqi etnologiyasi

O’zbеk Xalqi Etnologiyasi

Qirg’iz xalqi etnologiyasi

Qoraqalpoq xalqi etnologiyasi

Turkman xalqi etnologiyasi