Toponomika - tarixiy o’lkashunoslikning asosiy manbalaridan biri - История - Рефераты

Toponomika - tarixiy o’lkashunoslikning asosiy manbalaridan biri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

324.5 KB

Topon o mika - tarixiy o’lkashunoslikning asosiy manbalaridan biri Reja: 1 . Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida 2. O`lka tarixini o`rganishda toponimikaga oid ma`lumotlar to`plash va ulardan foydalanish 3. Buxoro, qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari toponimikasini o`rganish 4. Samarqand viloyati toponimikasi va uni o`rganish 5. Sirdaryo viloyati toponimikasidan O`zbekiston xalqlari tarixi darsida foydalanish 6. Xorazm viloyati toponimikasidan darsda foydalanish 7. Farg`ona vodiysidagi qishloq, shahar nomlarining kelib chiqish tarixini dars jarayonida o`rganish.

1. Toponimika tushunchasi va uning mohiyati haqida 1917 yilga qadar toponimika mustaqil fan sifatida o`rganilmay, uning vazifasini tarixiy geografiya fani bajarib kelardi. Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o`rganadigan fan sifatida maydonga keldi. Toponimikani «zamin tili», ya`ni er tili deb ham atashadi. Toponimika atamasi lotin tilidan olingan bo`lib, «topos» — joy, «onom» yoki «onima» — nom, umuman joy nomini o`rganadigan fan degan ma`noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa`rida o`rganilmayotgan nomlar, insonlarga qo`yilgan ismlar toponimikaning o`rganish manbai hisoblanadi. Toponimika ikki ob`ektdan: mikro va makro toponimlardan iborat bo`lib, mikrotoponimika — grammatik jihatdan mayda ob`ektlarni, ya`ni «turdosh otlarni», mikroob`ektlarning` nomlarini, makrotoponimika esa atoqli otlar, ya`n yirik ob`ektlarning nomlarini tadqiq qiladi. Hozirgi vaqtda toponimika faqat katta va yirik ob`ektlarning: tog`lar, o`rmonlar, vodiylar, vohalar, shaharlarning nomlarinigina emas, balki kichik ob`ektlarning — mahallalar, daralar; jarliklar, anhorlar, daryo irmoqlari, ariqlar va ko`llarning nomlarini Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar toponimika tarkibiga to`lig`icha kirmaydi, ammo ular toponimikani o`rganishda katta ahamiyatga egadir. Nomsiz «ob`ekt» — toponim emas. Toponimika geografiyaga oid joylarni emas, balki ularning nomlarini o`rganadi. Toponimikaning tilshunoslik, tarih geografiya, arxeologiya va boshqa fanlarga aloqadorligi uning muhim xususiyatlaridandir. Toponimikaga oid ma`lumotlar tadqiq qilinayotganda tarixiy ma`lumotlarga, ayniqsa arxeologiyaga oid tekshirish natijalariga suyangan holda ish ko`rish zarur. CHunki toponimika ko`pincha tarixiy dalillarga va isbotlarga muhtoj. Masalan, biror yodgorlmkning nomini o`rganish uchun, albatta, uning qaysi davrda yaratilganligini va nima sababdan shu nom berilganligini tarixiy davr sharoiti muhiti nuqtai nazaridan tadqiq qilish talab etiladi. Tadqiqotning yozma manbalarga ko`pincha arxeologiyaga oid ma`lumotlarga suyangan holda ish ko`rish usuli nomlarning qo`yilgan davrini aniqlashga va nomlarning paydo bo`lishini

o`rganishga qo`l keladi. Bir nomning o`zgarishini kuzatmoq uchun birmuncha vaqt ketadi. SHuni unutmaslik kerakki, geografik nomlar ijtimoiy hodisa bo`lib, jamiyat taraqqiyoti bilan mustahkam bog`liqdir. Ma`lum bo`lishicha, har bir rayon toponimikasi murakkab tarixiy jarayon bilan bog`liq bo`lib, er ostida ko`plab madaniy qatlamlar mavjudligi uni siichiklab tadqiq qilishni talab etadi. Toponimika mstodologiyasiga muvofiq uni fan sifatida o`rganish uchun toponimlarning paydo bo`lishiga doir ma`lumotlardan foydalanish, nomlarning mavjud bo`lgan barcha formalarini aniqlash, nom va atamalarni o`sha joy bilan bog`liq holda tanlash va eng muhimlarini o`rganish zarur. Toponimik asoslarga vaqt, manbalar va yo`nalishlar bo`yicha joylarga aholining ko`chishi, o`rnashishi kiradi. Toponimlar aniq tarixiy jarayon bo`lib, u aholining ko`chishi, madaniy, iqtisodiy vatil munosabatlari bilan vujudga keldi, so`ng tarqala boshlaydi. Toponimika jamiyatning muomala vositasi bo`lgan tilni, uning iqtisodiyotini, madaniyatini va tarixiy taraqqiyotini o`rganish jarayonida o`sib, rivojlanib boradi. Toponimik nomlar manbai va ularni o`rganishda qo`llanilgan uslub va usullarning to`g`riligini aniqlash maqsadida yozma va boshqa manbalar qo`lyozmalar, akt materiallari, aholi joylashgan chegaralarni aks ettiruvchi bosh (asosiy) va maxsus xaritalar hamda ilmiy safar xaritalari bilan solishtirib chiqiladi. Toponomikada xam, moddiy va madaniy yodgorliklar o`rganilganidek, oddiydan murakkabga, ya`ni bugungi kundan asrlar ichkarisiga kirib borish zarur. Bilish murakkab dialektik jarayondir, chunki bu usul bilan madaniy qatlamlarning eng qadimiysidan boshlab, to navqironigacha momlarning manbai asta-sekinlik bilan ochiladi nomlarning «yoshi» aniqlanadi. O`z navbatida toponimik nomlar tarix uchun ham bebaho manbadir. Geografik nomlar uzoq muddatli bo`lib, ma`lum hududdagi u yoki bu xalqning tili haqida guvoxlik beradi. Nomlar ma`lum bir aholining hamjihatligi yoki tarqoqligiga ham bog`liqdir. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida nomlar juda kam bo`lgan, keyinchalik aholi paydo bo`lib, qo`yilgan nomlar xam ko`p vaqtlar o`tishi bilan boshqa nomlarga

o`zgartirilib yuborilgan yoki butunlay yo`q bo`lib qetgan. Ezma manbalardagi toponimikaga oid ma`lumotlar tahlil qilinganda buni yaqqol ko`rish mumkin. Bu noqeani hozirgi vaqtda xam aniq ko`rishimiz mumkin. Ayrim shahar va qishloqlarning eski nomlari o`rniga yangi nomlar qo`yiladi, bu eski nom nima uchun yo`qotildi-yu, nima uchun yangi nom qo`yildi, buning sabablarini ham aniqlash mumkin. O`tmishda esa yangi zamindor (er egasi) paydo bo`lishi bilan ko`pincha aholi eski geografik nomlar o`rniga shu zamindorning nomini qo`yishgan. Dialektologiyadan farqli o`laroq toponimikaga oid ma`lumot to`plashda, joylarning nomlarini o`rganishda aholidan yoppasiga so`rash uslubi qo`llaniladi. Faqat shunday uslub bilangina turli daralar, kichik soy va anhorlar, jarliklar, ko`llar va boshqa shunga aloqador bo`lgan nomlarning miqdorini aniqlash mumkin, xolos. SHunday joylarning hammasi aholi yashaydigan joylarning kartasiga yoki aholi joylari ro`yxatiga kiritilmagan, ehtimol kiritilmasa ham kerak. Toponimikaning eng katta xizmati shundaki, u hujjatxona hujjatlarini sinchiklab o`rganish, xalq og`zaki ijodi asosidagi ayrim tomonlar va nihoyat hech qanday manbalarda aks ettirilgan noma`lum joylarni bizga ma`lum qiladi. Toponimikaga oid ma`lumotlar yig`ishda va joy nomlarining kelib chiqishini o`rganishda etnografiya ham katta rol’ o`ynaydi. Toponimikaning ayrim toifalari va tizimlari o`rtasidagi o`zaro aloqalarni o`rganish yo`li bilan toponimlarni tavsiflash toponimik tadqiqotlarning asosini tashkil etadi. Ko`pgina mutaxassis toponimistlar mahalliy toponimlarni har tomonlama regional tadqiq qilishga katta e`tibor beradilar. Bunda, albatta, mikro va makro toponimikani o`zaro taqqoslash zarur. Toponimika vazifalarini aniqlar ekanmiz, ma`lum joyning geografik nomi tarixi to`laroq, shu o`lkada yashagan xalqlar tarixi bilan bog`liq xolda aniqlanishini uning asosiy maqsadi qilib olishimiz zarur. Bundan tashqari, toponimikaga oid tadqiqog ma`lumotlaridan foydalanilayotganda o`sha o`lka xalqlarining tilini o`rganish, arxeologiya va etnografiyaga oid ma`lumotlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir.

Toponimikaga oid tadqiqot olib borilayotgan rayonning tabiiy geografiyasini, o`tmish tarixini, til tarixini yaxshi bilish shart. Toponimikani o`rganishda yuqoridagilarga amal qilingan taqdirdagina tadqiqotchi o`z maqsadiga erishishi mumkin. Tadqiqotni toponimikaga oid ma`lumotning yaratilgan davri va tarixini aniqlashdan boshlash kerak. Hozirgi vaqtda toponimistlar joy nomlarini faqat etimologik va semantik jihatdangina emas, balki so`z yasalishi jihatidan ham tahlil qilmoqdalar. Antrotoponim kishining ismi, familiyasi, laqabini (masalan, Mahmud Koshg`ariy, Munis Xorazmiy), antrotoponimika kishi ismi, shahar, qishloq, ovul va shu kabi joylarning nomidan olingan toponimlarni (masalan, Toshkentboy, Qo`qonboy, Xo`jaqul, etnotoponim esa qabila, urug`-aymoq nomiga qo`yilgan nomlarni (masalan, Qozoqboy, Qirg`izboy, o`zbek) o`rganadi. Dalvarzin, Qo`ng`irot, Nukus, Mitan va hokazolarni istisno qilganda, barcha toponimlar ikki va undan ortiq tarkibiy qismdan (komponentdan) iborat. Bunday qaraganda hech qanday qo`shimchasiz faqat bir so`zdan iboratday tuyuladigan Jizzah Qo`qon, YOzyovon, G`alcha kabi toponimlar aslida ikki komponentdan tuzilgan. Biroq, Qarshi (saroy, qasr), Hisor (qo`rg`on), Buxero (bixara — ibodatxona), chim (qo`rg`on), ( yon (bekat), yop (kanal) kabi nomlar mustaqil toponimlar shaklida uchraydi. Ba`zan esa qum, zah supa kabi geografik atamalar ham hech qanday qo`shimchasiz toponimlar hosyl qilgan. Biroq ana shunday birgina geografik atamadan tuzilgan nomlar ko`pincha shu toponimlarning xalq og`zida qisqartirilgan shakli bo`lib chiqadi. Masalan, Qumqishloq deyish o`rniga Qum; Zaxariq deyish o`rniga Zah Supatepa deyish o`rniga Supa deb qo`ya qodishadi. Biroq hech qanday qo`shimchasiz Tol, Pidana (yalpiz), YAntoq, Tulki kabi nomlar ma`naviy jihatdan aslida bu o`simlik va hayvonlarga hech qanday aloqasi bo`lmasligi, ko`pincha tamomila boshqa so`zlarning fonetik jihatdai o`zgarishi natijasida shu shaklni olgan bo`lishi mumkip. YUqorida aytilganlardan shunday xulosaga kelish mumkin: toponimika uch printsipga asoslanadi: 1) toponimlarning paydo bo`lish tarixini o`rganish; 2)

toponimlarning geografiyaga oid ma`lumotlarini aniqlash; 3) asosiy qidirilayotgan toponimlarning barcha nomdagilarini ilmiy asosda alohida-alohida o`rganib, ulardan xulosa chiqarishdir. Bu printsiplar qo`llanmaning muqaddimasidan to xotimasigacha yoritib borilgan. Статья I. O`zbekiston toponimikasi Geografik nomlarni ularning kelib chiqishi va tarixi bilan bog`liq holda o`rganish, ularni klassifikatsiya qilish nisbatan yaqin vaqtlarda boshlangan. Bu sohada atoqli toponimikachi A.X.Vostokovning xizmati kattadir. U Rossiyadagi daryo nomlarini ularning oxirgi qo`shimchalariga qarab guruhlarga bo`ladi va bu qo`shimchalar hozir biron ma`noni anglatmasa ham qadimgi xalqlar tilida ma`lum ma`noni bildirgan bo`lsa kerak, deb to`g`ri xulosaga keladi. A.X.Vostokovning fikri XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi ba`zi bir toponimikachilarning asarlarida o`z rivojini topdi. XX asr boshlarida toponimik tadqiqotlar ancha keng quloch yoydi. 2-jahon urushidan oldingi davrda olimlardan A.I.Sobolevskiy, N.YA.Marr, S.V.Veselovskiy, V.V.Bartol’d, V.P.Semyonov-Tyanshanskiy, V.G.SHostakovich toponimika sohasida ayniqsa samarali ishlar qildilar. O`rta Osiyo, jumladan, O`zbekiston toponimikasini o`rganish sohasida V.V.Bartol’dning xizmatlarini alohida qayd qilib o`tish kerak. Urushdan keyingi yillarda toponimika rivojida katta bir o`sish davri bo`ldi. endilikda toponimika soxasida ayrim olimlargina emas, balki butun-butun olimlar jamoasi ish olib bormoqdalar. Endilikda o`lkamizda toponimik tadqiqotlar avj oldirilmoqda. Toponimikaga, uning nazariyasiga doir ko`pgina asarlar yaratildi. Bir necha o`nlab yosh olimlar ham toponimika sohasida samarali ish olib bormoqdalar. CHunonchi, T.Nafasov «Qashqadaryo toponimikasi», SH.Qodirova «Toshkent mikrotoponimikasi», e.Begmatov esa antrotoponimika — kishi nomlarini o`rganish sohasida ilmiy ish olib bormoqdalar. O`rta Osiyo, jumladan, O`zbekiston toponimlarini o`rganish ham uzoq tarixga ega. O`zbekiston toponimikasini o`rganishda mashhur rus sharqshunos olimlari

hamda tarixchilari: V.L.Vyatkin, N.F.Sityakovskiy, L.N.Sobolev, V.V.Bartol’d, S.P.Tolstov, P.P.Ivanov. M.E.Masson, O.A.Suxareva va boshqalar bu sohada juda katta ishlarni amalga oshirdilar. Respublika joy nomlarining kelib chiqishi tarixini va millat, qabila, elat, urug`-aymoq nomlarining kelib chiqish tarixini (etnogeneziyani) hamda geografiyaga oid atamalarni o`rganishda YA.G`.G`ulomov, R.N. Nabiev, A.R.Muhammadjonov, F.Abdullaev, S.Ibrohimov, O`zbekistonda birinchi toponimik kartoteka tuzishda ishtirok etgan X.T.Zarifov; etnonimlar — e.Fozilov M.SHoabdurahmonov, X.Doniyorov, R.Qo`ng`irov; geograflardan H. Hasanov, S.Qoraev kabilarning ishlari diqqatga sazovordir. 2. O`lka tarixini o`rganishda toponimik mate-rial to`plash va ulardan foydalanish Статья II. Статья III. Toponimik ma`lumot to`plash uslublari Toponimikani o`rganish ma`lumot to`plashdan boshlanadi. Bu ish odatda o`lkashunoslik bo`yicha tadqiqot olib borilayotgan mikrorayon qishloq, ovul, kolxoz-sovxoz hududida, keyinchalik ma`muriy rayon xamda viloyat va nihoyat jonajon o`lka miqyosida amalga oshiriladi. Toponimik ma`lumot yig`ish ishini boshlashdan avval ma`lumotlarni qanday va qaerlardan to`plash hamda kimlar bilan qanday mavzuda suhbatlar o`tkazishning hech bo`lmaganda taxminiy ish rejasi va dasturi ishlab chiqilishi shart. Mana shu reja va dastur asosida puxta tayyorgarlik ishlari olib boriladi, so`ng dala tadqiqot ishlariga o`quvchi va studentlar jalb qilinadi. Dalada tadqiq ishlarini amalga oshirish jarayonida aholidan eshitgan hikoya, afsona va o`tmish haqidagi suhbatlarni xamda boshqa materiallarni muntazam yozib boradigan maxsus daftar bo`lishi shart. SHundan so`ng surishtirish va suhbat natijasida olingan ma`lumotlarni tadqiq qilishda toponimik toifalar bo`yicha maxsus kartotekalar tuziladi. Keyin shu asosda lug`atlar tuziladi. Keyinchalik tadqiqotchilarning fikrini hisobga olgan holda bir tipdagi ommaviy toponimlarni sinchiklab o`rganish katta ahamiyatga

ega. Tadqiq qilingan va to`plangan toponimik ma`lumotlar o`lkashunoslik muzeylarida aniqlanadi. SHuningdek, bu ma`lumotlar maxsus kutubxonalarda alohida bo`lim qilib saqlanadi. Toponimik ma`lumotlar to`plash ko`pincha shu o`lka tarixini o`rganish ishi bilan parallel holda olib boriladi. Turistik sayohatlarda va poxodlarda, ilmiy safarlarda qatnashgan, shuningdek muzeylar, arxeologik yodgorliklar, tarixiy obidalar va arxitektura yodgorliklariga borgan o`lkashunoslar arxeologik, etnografik ma`lumotlar bilan bir qatorda toponimik ma`lumot ham to`playdilar. V. A. Nikonovning «Vvedenie v toponimiku» (M., 1965) asarida toponimika bo`yicha tadqiqotni qanday olib borish, uni nimadan va qachon, qaerdan boshlashning uslubi va usullari aniq ko`rsatib berilgan. Demak, toponimika o`lkashunoslikning ajralmas bir qismi hisoblanadi. Tarixiy o`lkashunoslik fani esa tarix fanining bir bo`limi sifatida rivojlanib bormoqda. Bu fan har bir o`lkashunos va ziyolidan o`z o`lkasining tarixini har tomonlama va chuqur o`rganishni talab qiladi. Hozirgi vaqtga kelib, o`lkashunoslik bo`yicha olib borilayotgan tadqiqot ishlari bilan bir qatorda uning ajralmas qismi bo`lgan toponimika ham asta-sekin ijtimoiy fanlar qatorida rivojlanib bormoqda. Toponimik ma`lumotlar to`plash va o`rganishda tarih geografiya inson va jamiyat fanlari o`qituvchilari bilan tilshunoslarning hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyatga ega. O`lka tarixini yaxshi o`rganmay Turib toponimik ma`lumotlardan o`lkashunoslikning muhim manbai sifatida foydalanish nihoyatda qiyin. O`lkashunoslik bilan shug`ullanadigan o`qituvchilar toponimikaga doir adabiyotlar bilan yaxshi tanishib chiqishlari zarur. O`zbekiston tarixini o`rganishda toponimik ma`lumotlardan foydalanish, toponimik va geografik lug`atlar tuzish, mavjudlaridan foydalanish dars mazmunmni yanada boyitadi. Biz shu maqsadda V. A. Nikonovning «Vvedenie v toponimiku» va «Kratkiy toponimicheskiy slovar’» asarlari, H. Hasanovning «O`rta Osiyo joy nomlari tarixidan», Hodi Zarifning «Lug`at va termin to`plovchilarga yordam», e. M. Mirzaev va V. G. Mirzaevalarning «Slovar’ mestno`x geograficheskix terminov» va S. Qoraevning

«Geografik nomlar ma`nosini bilasizmi?» kabi asarlaridan foydalanishni tavsiya qilamiz. Bu asarlarda toponimlar xaqida har xil bahslar va munozaralar yuritilgan bo`lib, o`lka tarixini o`rganishda o`qituvchiga juda qo`l keladi. Toponimlardan nom olgan buyumlar, o`simlik, hayvonlar shu qadar ko`pki, ba`zan hattoularning etimologiyasi to`g`risida o`ylab ham o`tirmaymiz. Qo`qon arava, buxori qovun, chust pichog`i kabi so`zlarda o`sha joy nomlari hamon esga kelishi mumkin. Biroq akademiya (Afina yaqinidagi changalzor), vulkan (Tirren dengizidagi Vulkano oroli nomidan), jersi (Normandiyadagi shahar), kofe (Afrikadagi Kaffa o`lkasi nomidan), olimpiada (Gretsiyadagi eng baland Olimp tog`i nomidan), roman (Rim shahri nomidan olingan) kabi so`zlarning ham aslida toponimlar ekanini ko`pincha xayolimizga ham keltirmaymiz. quyida toponim nomlarga bir qancha maqollar keltiramiz. Kimyoviy elementlar. Ko`pgina kimyoviy elementlar joy nomlari bilan atalgan: ameritsiy (Amerika), galliy (Frantsiyaning lotincha nomi — Galliya), germaniy (Germaniya), gol’miy (SHvetsiyaning poytaxti Stokgol’mning lotincha nomi — Gol’miya), evropiy (Evropa), indiy (Hindiston), lyutetsiy (Parijning lotincha nomi — Lyutetsiya), poloniy (Pol’sha), ruteniy (Rossiya), ittriy (SHvetsiyadagi Itterbo qishlog`i) va hokazolar. Qit`alar (materiklar) va dengizlar nomlaridan hosil bo`lgan toponimlar. Avstraliya — grekcha «Janubiya quruqlik» degan so`z. Antik dunyo olimlarining faraz qilishicha, janubiy yarim sharda noma`lum quruqlik Terra australis inkognito bo`lishi kerak edi. XVII asr o`rtalarida bu quruqlik kashf etilgach, inkognito (noma`lum) so`zi tushib qoladi va janubiy erni Terra Australis deya boshlaydilar. Bir vaqtlar uni «YAngi Gollandiya» deb ham ataganlar. XIX asrdan e`tiboran qisqacha Avstraliya (Janubiya) shakli qaror topdi. Evropa — osuri tilida ereb — «kun botish», «qorong`ulik», «g`arb» demakdir. Osiyo — ruscha Aziya, xitoycha YAsiya, yaponcha Adziya. Bu nom dastlab Gomer dostonlarida tilga olingan. Miloddan oldingi V asrda Gerodot asarlarida Osiyo deb hozirgi Turkiyaning g`arbiy qismi anglashilgan. Xullas, Osiyo nomi

o`rta dengiz sohillariga xos atoqli otdir. Bora-bora bu nom sharqiy erlarga ham yoyilib, umumlashib ketadi va avvali quyi Osiyo, so`ngra Buyuk Osiyo nomlari, XVIII — XIX asrlarda Kichik Osiyo, O`rta Osiyo, Markaziy Osiyo singari ayrim qismlarni anglatuvchi nomlar paydo bo`ladi. Osiyo nomining ma`nosi turlicha manba va adabiyotlarda turlicha izohlangan: Aziya shahri nomidan, filosof Aziya ismidan, Aziya vodiysi nomidan kelib chiqqan deb faraz qilinadi, osuri tilida asu «kun chiqish tomon». «SHarq» ma`nosida qo`llanilgan. Qora dengiz — janubiy xalqlar tomonidan berilgan nom qora so`zining «shimol», «salqin» degan ma`nosi ham bor. Uning suvi qoramtir bo`lgani uchungina qora dengiz deyiladi deb izoxlash noto`g`ri. Milodimizdan avvalgi IX — VII asrlarda yunonlar qora dengizni yoki mamlakatimizning janubiga joylashgan bu dengizni «uzoq shimol» deb ham ataganlar. Qizil dengiz — arabcha «Bahri axmar, grekcha eritreya. Afsonaga ko`ra, eron shohi eritr (qizil qalpoq) bosib olgan va Nil tomon kanal qazitgan ekan. Boshqacha izohi ham bor: qirg`oqlarida qizg`ish suv o`tlari va chig`anoqlar ko`p bo`lganidan shunday nom olgan. O`rta dengiz — Evropa, Afrika va Osiyo o`rtalarida joylashgan dengiz. Grekcha Mediterrano — «O`rta er» so`zlaridan ruschaga aynan tarjima qilingan, o`zbekcha shakli shundan qisqartirib olingan. Tarixiy sharq manbalarida ko`pincha Rum dengizi, SHom dengizi nomlari bilan ham mashhur bo`lgan. O`lik dengiz — g`arbiy Osiyodagi ko`l. Suvi juda sho`r va unda hayot yo`qligidan «hayotsiz», «jonivorsiz», «o`lik dengiz» deb atalgan. Lotin Amerikasi — Markaziy va Janubiy Amerikada ispan va portugal tillari tarqalgan. Bu tillar lotin yoki roman tillar guruhiga kiradi. Bu erda yashovchi xalqlarning asosiy qismi lotin tilida so`zlashganligi uchun shunday nomni olgan. Bolqon — Evropadagi yarim orol. Turkiy tillarda balqon, balxan «tog`», «tog`li er» degan ma`noni anglatadi. Turkmanistondagi Balxan nomini turklar Evropaga ko`chirgan bo`lishi ham mumkin (V. F. Minorskiy). Bosfor — Qora dengizdan o`rta dengizga o`tadigan erda joylashgan bo`g`oz. Turkiyada ko`pincha Bo`g`oz, Istanbul bo`g`ozi, qora dengiz bo`g`ozi deb ataladi.

Bosfor xonancha «buqa» degan so`z. Afsonaga ko`ra, go`yo bu bo`g`ozdan buqalar sakrab o`tgan emish. Ammo yana boshqa haqiqatga yaqinroq izoh ham bor. Qadimda bu bo`g`ozdan suzib o`tadigan kema egalari boj haqini qoramol bilan to`laganlar, shu-shu «buqa to`lanadigan bo`g`oz» nomini olgan. Arabiston — G`arbiy Osiyodagi yarim orol. «Arab» aslida «cho`l» degan so`z, shundan «cho`lliklar», «ko`chmanchilar» arablar so`zi hosil bo`lgan, so`ngra «arablar eri» Arabiston paydo bo`lgan. Avstriya — aslida nemischa Osterreyx: ost — «sharq», reyx «o`lka», ya`ni «sharqiy o`lka» degan ma`noni bildiradi. Angliya — G`arbiy Evropadagi Buyuk Britaniya davlatining nomi; V — VI asrlarda kontinental Evropadan shu erga suzib o`tgan angl qabilalari nomidan olingan. O`simlik va xayvonlardan olingan nomlar. Apel’sin — gollandcha «xitoy olmasi» demakdir. Yorkshir — cho`chqa zoti (Angliyadagi Yorkshir grafligi nomidan). Kashtan — buklar oilasidan bo`lgan daraxt, Kichik Osiyodagi Kastan shahri nomidan olingan. Maxorka — Gollandiyadagi Amesofront shahri nomidan olingan bo`lib, dastlab amerfor, keyinchaliq amerforka, keyin maforka va nihoyat, maxorka deb atala boshlangan. Evropada maxorka chekish ayrim kishilarga zararli deb tushuntirilgach, kashandalar chekishini tashlay olmay burunlariga hidlay boshlaganlar va uni nosovoy tabak (burnaki) deb ataganlar. O`rta Osiyo xalqlari esa bu tamakini ishlash texnologiyasini ancha murakkablashtirib, uni endilikda burunga hidlab emas, balki til ostiga tashlaydigan bo`lganlar. Uning nomi tobora o`zgarib, hozirgi nos formasini olgan. Simmental — qoramol zoti (Germaniyadagi vodiy nomi). Sardina, «sardinka» — baliq (Sardiniya oroli nomidan olingan). Geologiya va geografiya atamalaridan olingan toponimlar. Toponimlar minerallar orasida ayniqsa ko`p uchraydi. Buni quyidagi misollardan ko`rish mumkin: avstolitmineral (Avstraliya), agat (o`zbek tilida aqiq deyiladi) — qimmatbaho tosh (Sitsiliyadagi Akaita daryosi nomidan), adulyar — mineral (Al’p

tog`larining Adul tizmasi nomidan), alebastr — oq gips (Misrdagi alebastr shahri va tog`i nomidan), al’mandin — qimmatbaho tosh (Kichik Osiyodagi Albanda shahri), alyaskit — granitga o`xshash qattiq tosh (Alyaska), aragonit (Ispaniyadagi Aragoniya pasttekisligi nomidan), baykalit (Baykal ko`lidan), birmit — kahraboning bir turi (Birja nomidan), inderit — mineral (qozog`is-tondagi Inder tog`lari nomidan), muskovit mineral (Moskva davlatining qadimgi nomidan, Moskoviya), surik bo`yoq (Suriya nomidan), tuyamuyunit — mineral (Farg`ona vodiysidagi Tuyamo`yin koni nomidan), ferganit (Farg`ona) va hokazolar. Xazorasp — ming ot, Sariosiyo — bosh tegirmon, Go`rlan — ko`r va lang so`zla- rining birikuvidan tashkil topgan. Hindikush — hind, kush — o`lim, degan ma`noni bildiradi. Gazlamalar. Boston — AQSHdagi shaharning nomidan, Jersi — Normandiya-Frantsiya qirg`og`i yaqinidagi orol nomidan, Sarpinka — Saratov oblastidagi Saropta degan nomdan kelib chiqqan. Antrotoponimika — Turkiy «Axmet», arabcha «Ahmad — maqtovli, maqtovga sazovor» degan ma`noni anglatadi, undan Ahmetov degan familiya vujudga kelgan; Baxmet — turkiy «boy» yoki Axmet arabcha Ahmad so`zlarining qo`shilishidan Baxmetov familiyasi vujudga kelgan. Sabur (Saburov) — turkiy «sabr», arabcha «sobir» (chidamli) so`zlaridan olingan. Mamon — turkiy mo`min (qobil, beozor, yuvvosh ma`nolarida) so`zidan olingan Mamonov familiyasi shundan kelib chiqqan. Polvonov — turkiy tillarda «polvon», forscha — «pahlavon» (botir, qahramon ma`nosida) so`zlaridan olingan, keyinchalik ruscha «ov» qo`shimchasi qo`shilib Polvonov familiyasi kelib chiqqan. Saymon turkiy «saymon» (abjir, chaqqon, dadil ma`nolarida) — Saymonov familiyasi shundan olingan. Dashikturkiy «dashuk» — «tashuk» (dimog`dor, kekkaygan ma`nolarida) so`zlaridan «Dashkov» familiyasi, kurdyuk — turkiy «kuduruk» — «kuzuruk» — «quyruq» so`zlaridan ruscha «Kurdyukov» familiyasi kelib chiqqan va hokazo. Oziq-ovqat nomlari. Lag`mon (xitoycha) — «lag`» — uzun, «man» — xamir, «uzun xamir» degan ma`nolarni bildiradi. Buterbrod (nemischa) — go`sht va non yoki non va yog` degan ma`nolarni bildiradi. Pirog — qoraqalpoqlarda «burek»,

tatarlarda esa «chiyburek», har ikkisida ham go`shtli pirog degan ma`no bor. Bu so`zning o`zagi «bur» o`ramoq, chulg`amoq ma`nolarini bildiruvchi fe`ldan yasalgan, ruscha «pirog» so`zi shundan kelib chiqqan. Ichimliklar nomlari. Toponimlarda ichimliklar nomlari ham ma`lum darajada o`z aksini topgan, masalan: borjomi — mineral suv (Gruziyadagi kurort shaharning nomi), esentuki — mineral suv (SHimoliy Kavkazdagi kurort shaharning nomi), Toshkent mineral suvi (Toshkent shaharining nomidan olingan) va hokazo. Bulardan tashqari, respublikamizning barcha ovul, qishloq, posyolka, vodiylari va vohalari hamda viloyatlari nomlari ham toponimlar bo`lib, ularning ko`pchiligi hali to`la o`rganilmagan. O`rganilganlaridan VII — X sinflarda O`zbekiston xalqlari tarixi darsida foydalanish katta ham ta`limiy, ham tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Bu usulda toponimikaga oid ma`lumotlardan foydalanish yoshlarni tarbiyaning ajralmas qismi bo`lgan estetik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning negizi bo`lib xizmat qiladi. Biz quyida O`zbekiston xalqlari tarixi kursini o`qitishda Toshkent vohasi toponimikasi va ulardan darsda foydalanish namunasini keltiramiz. Toshkent vohasi toponimikasi va ulardan darsda foydalanish Toponimikaga oid ma`lumotlardan foydalanib o`tiladigan bir soatlik aralash dars reja — konspekti. Darsni tashkil qilish: a) o`quvchilar bilan salomlashish va sinfning darsga hozirligini kuzatish; b) o`quvchilar diqqatini darsga jalb etish. O`tgan mavzu: «Reaktsiya yillarida O`zbekiston» mavzusi yuzasidan o`quvchilarga beriladigan savollar: 1) qaysi yillar reaktsiya yillari deyiladi? 2) YAngicha yuksalishga nima sabab bo`ladi? 3) O`zbekistonning qaysi joylarida xalq xarakatlari bo`lib o`tdi? Bu savollarga o`qituvchi o`quvchilardan javob olgach, o`zi qisqacha mavzuga yakun yasaydi va uni yangi mavzuga bog`laydi. YAngi mavzu: «Birinchi jahon urushi yillarida O`zbekiston».

Darsning maqsadi: o`quvchilarni O`zbekiston mehnatkashlarining 1916 yildagi milliy ozodlik harakati bilan tanishtirish, bu harakat Rossiyada etilgan tanglikning natijasi ekanligini tushuntirishdan iborat. Dars o`tish uslubi: o`qituvchi suhbat usulidan foydalangan holda materialni bayon qiladi: o`quvchilar mustaqil ish bajaradilar. Ko`rgazmali qurollar. «Birinchi jahon urushi», «O`zbekistonda 1916 yil qo`zg`oloni» va O`zbekistonning siyosiy xaritalaridan foydalaniladi. Rossiya davlati tarixi kursini bu mavzu bilan bog`lab olib borish uchun darsni quyidagi savollar asosida suhbat o`tkazishdan boshlash maqsadga muvofiqdir: 1. CHor Rossiyasining urushga tayyor emasligi nimada ko`rindi? 2. Urush Rossiyaning iqtisodiyotiga qanday ta`sir qildi? 3. Birinchi jahon urushi qanday oqibatlarga olib keldi? 4. Rossiya davlat to`ntarishi uchun vaziyat vujudga kelganligini dalillar bilan isbotlab bering. O`qituvchi suhbatning oxirida darsga xulosa qilib, 1917 yilning boshlariga kelganda Rossiyaning iqtisodiy ahvoli keskin og`irlashganligi, uzoqqa cho`zilib ketgan urush chor Rossiyasining iqtisodiyotini ancha izdan chiqarganligi, bu hol xalq ommasining ahvolini mushkullashtirib yuborganligi, Rossiyada tanglikning etilishini tezlashtirganligi, birinchi jahon urushi davrida O`zbekistonda keng quloch yoygan milliy ozodlik harakati ana shu tanglikning ko`rinishlaridan biri bo`lganligini darsni umumlashtirish jarayonida o`quvchilarga tushuntiradi. Birinchi jahon urushi va tanglikning etilishi. Bu mavzuni o`rganish vaqtida darslikdagi matn ustida o`quvchilarning mustaqil ishlashini uyushtirish zarur. O`quvchilarga quyidagi savollar beriladi: 1. Birinchi jahon urushi O`zbekiston mehnatkashlar ommasining ahvoliga qanday ta`sir qildi? 2. Birinchi jahon urushi davrida O`zbekistondagi tanglikning etilishi nimalarda ko`rindi? 3. O`zbekistonda 1916 yildagi xalq qo`zg`olonining boshlanishiga nima sabab bo`ldi? O`qituvchi o`quvchilarning javoblarini eshitib bo`lgach, birinchi jahon urushi yillarida O`zbekistonda ijtimoiy va milliy zulm ancha kuchayganligini tushuntiradi. O`sha davrda O`zbekistonning eng muhim sanoat xom ashyosi - paxta etkazib beruvchi o`lka sifatidagi o`rni yana ham o`sdi. Rus kapitalistlarining

manfaatlarini ko`zlab, paxtaga bozor narxidan 20 foiz kam majburiy narx belgilandi, vaholanki, sanoat mollarining, galla va boshqa oziq-ovqat maxsulotlarining narxi haddan tashqari ortib bormoqda edi. Bu hol mehnatkashlarning ahvolini yanada mushkullashtirib yubordi. 1916 yilda qaxatchilik bo`ldi. Birinchi jahon urushi yillarida avj olib ketgan feodal, kapitalistik va mustamlakachilik zulmi sinfiy ziddiyatlarni g`oyat keskinlashtirib yubordi. Ishchi va dehqonlar orasida chorizmning siyosatidan norozilik benihoya kuchaydi. 1915 yilning oxiri — 1916 yilning boshlarida mamlakatda vaziyat juda keskinlashdi. O`zbekistonda 1916 yilgi xalq qo`zg`oloni va uning ahamiyati. Bu masala darslikdagi doimiy ma`lumot asosida to`liq ochib beriladi. Qo`zg`olonning qanday davom etganligi «O`zbekistonda 1916 yil qo`zg`oloni» xaritasidan kuzatib boriladi. Materialni tushuntirish jarayonida o`quvchilarning e`tiborini quyidagi muhim holatlarga jalb etish kerak. O`rta Osiyo tarixida xalq harakati hali hech qachon 1916 yil qo`zg`oloni davridagidek keng quloch yoymagan edi. Qo`zg`olon chorizmning milliy-mustamlakachilik zulmiga qarshi qaratilgan bo`lib, fuqarolik huquqlari va siyosiy huquqlarni qo`lga kiritish uchun boshlangan harakat edi. Bu qo`zg`olon O`zbekiston xalqlari tarixidagi muhim voqealardan biri hisoblanadi Mustamlakachilikka qarshi, imperializmga qarshi harakat bo`lib boshlangan 1916 yil qo`zg`oloni ayni vaqtda antifeodal xarakterga ham ega edi; bu hol qo`zg`olonchilarning boylarning er-mulkiga, sudxo`rlar va savdogarlarning uylariga qilgan hujumlarida o`z ifodasini topdi. 1916 yilgi qo`zg`olon xalq qo`zg`oloni edi. Bu harakatda keng xalq ommasi, avvalo, dehqonlar va shaxar kambag`allari qatnashdi. SHahar va shahar atroflarida mahalliy hunarmandlar va ishchilar, qishloq joylarda esa kambag`allar va batraklar qo`zg`olonga boshchilik qildilar. Asrlar bo`yi asoratda yashagan ayollarning qo`zg`olonda ishtirok etishi — bu xarakatning muhim xususiyatlaridan biri edi.

Qo`zg`olon, umuman olganda, progressiv milliy ozod-lik harakati tusini oldi. Ayrim rayonlarda (masalan, Jizzax uezdida firibgar unsurlar bu qo`zg`olonning xarakterini o`zgartirishga va undan o`zlarining sinfiy manfaatlari yo`lida foydalanishga urindilar, ammo ular bunga muvaffaq bo`la olmadilar. Ularning milliy adovatni avj oldirish va umuman ruslarga qarshi qo`zg`olon ko`tarish yo`lidagi urinishlari ham tamomila barbod bo`ldi. Qo`zg`olonga qarshi chiqqan mahalliy feodallar va burjuaziyaning xalqqa qarshi qaratilgan firibgarona yo`li qo`zg`olon vaqtida batamom ayon bo`ldi. Qo`zg`olon kunlarida mahdlliy aholi mehnatkashlarining milliy burjuaziyadan yuz o`girishi haqiqatda nihoyasiga etdi. Bu jarayon 1905 —1907 yillardagi to`ntarish davridayoq boshlangan edi. Qo`zg`olon Rossiyada etilib kelayotgan tanglikning natijasi bo`ldi va, o`z navbatida, ana shu tanglikning yanada chuqurlashib ketishiga yordam berdi. Bu qo`zg`olon chorizmning O`rta Osiyo va Qozog`istondagi mustamlakachilik siyosatiga qattiq zarba berdi. Qo`zg`olon Ettisuv va Zakaspiy viloyatlariga hamda Qozog`istonning dasht viloyatlari — Akmolinsk, Semipalatinsk, Ural’sk va To`rg`ay viloyatlariga xam yoyildi. Bu viloyatlarda qo`zg`olonchilar soni necha o`n minglab kishiga etdi. Xalq ommasining tazyiqi natijasida chor hukumati 1916 yil 30 iyulda farmon chiqarib, mardikorlikka safarbarlik muddatini 15 sentyabrgacha kechiktirishga majbur bo`ldi. Bu — chorizmning qisman yon berganligidan dalolat berar edi. Hukmron doiralar Kavkazdagi safarbarlikni bekor qilganidek, Turkistonda ham bunday safarbarlikni bekor qilmoqchi edilar. Ammo chor ma`murlari mahalliy aholi chiqishidan, xususan qurolli qo`zg`olondan keyin bu yon berishni Rossiya hukumatining zaifligidan boshqa bir narsa emas, deb talqin etishdan qo`rqar edilar. CHor hukumati mardikorlikka odam olish ishlarini to`la miqdorda amalga oshira olmadi. 1917 yil 1 martgacha Turkistondan jami 123 ming kishi, ya`ni mo`ljallangan miqdordagi kishilarning yarmidan kamrog`i mardikorlikka olindi. SHu munosabat bilan boshlangan qo`zg`olon milliy ozodlik harakatining rivojlanishida, Turkiston xalqlarining sinfiy ongini uyg`otishda muhim bir bosqich

bo`ldi. O`qituvchi buning oqibatida Turkistonda ijtimoiy va milliy zulmning tobora zo`rayib borayotganligi, imperialistik urush yillarida kuchayib ketgan feodal, kapitalistik va mustamlakachilik zulmi xalq ommasining ahvolini toqat qilib bo`lmas darajada og`irlashtirganini, xalq ommasining ezuvchilarga qarshi kurashga otlantirganligini uqtirishi bilan birga joylarda ko`tarilgan milliy ozodlik harakatlari va g`alayonlar bo`lgan joylar haqida tushuncha bera boshlaydi. Bu qo`zg`olon va g`alayonlar milliy ozodlik harakatlaridan biri ekanligi ko`rsatiladi. Qo`zg`olon ko`tarilgan joylar va bu mavzuda uchraydigan nomlarning toponimikasi o`rganib boriladi. Demak, bu sohada uchraydigan nomlarning kelib chiqishi, ma`nosi shu sohada ilmiy tadqiqot olib borgan olimlarning asarlaridan foydalanilgan holda o`rganiladi. O`qituvchi «Birinchi jahon urushi yillarida O`zbekiston» mavzusini bayon qilish jarayonida ijtimoiy va milliy zulmga, kapitalistik va mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik uchun kurash olib borgan shahar va vohalar nomlarining kelib chiqish tarixi haqida qisqacha to`xtab o`tadi. Asosiy e`tiborni har bir joyning nomi va uning ma`nosi, o`z tarixi borligiga, birinchi eshitganda ma`nosizday tuyulgan nomlar chuqurroq qaralsa ko`pincha kutilmagan mazmun berishiga qaratadi. SHuni aytish kerakki, mazkur joyga nomi berilgan o`simlik yoki hayvon yo`q bo`lib ketgan, bu joylarda yashaydigan xalqlar esa boshqa bir erlarga ko`chib ketgan bo`lishi ham mumkin, biroq joy nomi deyarli o`z holicha qolaveradi. Boshqacha qilib aytganda, geografik nomlarning ma`nosiga qarab bu erlarda qadimda qanday hayvonlar yashagani yoki qanday o`simliklar o`sganini aytib berish mumkin. Mana sizga bir misol. Bir vaqtlar O`rta Osiyoda qulon deb atalgan yovvoyi otlar uyur-uyur bo`lib yurishgan. Qulonni ovlay berib, qirib yuborishgan. Hozirgi vaqtda qulon Turkmanistondagi Bodxiz qo`riqxonasida qolgan, xolos. Lekin Qulonsoy, Qulonboshi, Qulontepa kabi joy nomlari ana shu qimmatli jonivorning bir zamonlar ko`p bo`lganligidan dalolat beradi. Bulon degan ham hayvon bo`lgan. Qulon va bulon to`g`risida xalq og`zida mana shunday she`r bor:

Qulon yurmas erlardan. Quvib o`tib boradi, Bulon yurmas erlardan Qalqib o`tib boradi. Bulonni bundan 9 asr oldin Mahmud Koshg`ariy «Qipchiqlar mamlakatda bo`ladigan katta gavdali hayvon» deb ta`riflagan. Aslida bulon ruscha «los’» deb ataladigan katta bug`udir. Bulon, Bulonti kabi joy nomlari ana shu xdyvonlardan qolgan esdalikdir. Boshqa bir misol. So`kso`k — saksovul. Munis Xorazmiy Xorazmda to`xtovsiz urushlar natijasida el-yurt xarob bo`lganini tasvirlab, bunday deb yozgan edi: «Bu jihatdan Xorazm diyorida kaxat va gilo shoing` bo`ldi... Xivakning (ya`ni Xivaning) oliy imoratlari munhadim (vayron) bo`lib, o`rniga so`kso`k va yulg`un ko`kardi». Demak, bu o`simlik nomi Buxoro viloyatning Qorako`l rayonidagi So`kso`k degan qishloq nomiga ko`chgan. Respublikamizda o`zbekcha nomlardan tashqari arabcha, tojikcha, Mo`g`ulcha nomlar ham ko`p uchraydi. Qashqadaryo viloyatida Maymanak degan qishloq bor. Maymanak arabcha so`z bo`lib, «O`ng» tomon, «O`ng qo`l» degan ma`noni bildiradi. Farg`ona vodiysidagi Pochchaota soyidan chiqarilgan bir ariq Barangar deyiladi, bu nom esa Mo`g`ul tilida (barangdor) «O`ng qo`l, o`ng tomon» degan ma`noni bildiradi. Samarqand viloyatidagi Bulung`ur rayoni va kanalining nomi Mo`g`ulcha «loyqa suv» degan ma`noni anglatadi. Reg, Reginav, Registon, Regzor degan joylar nomi fors-tojik tilidagi reg, ya`ni «qum» so`zidan olingan. Registon shaxarning qum to`shab qilingan markaziy maydoni bo`lgan. SHuning uchun xam nomlarni er tili deyishadi. Joy nomlari yuzlab, hatto minglab yillar yashaydi. Bu nomlarning juda ko`pi hali o`rganilmagan. O`qituvchi o`quvchilarga siz bu joylarni nima uchun shunday atalar ekan deb o`ylab ko`rganmisiz? o`zingiz yashab turgan qishloq, shahar, kolxoz-sovxoz, yo bo`lmasa yonginangizda oqib o`tadigan ariq, anhor nomining ma`nosini bilasizmi? degan savollarni o`rtaga tashlaydi. Mana shunday savollarga javob toptirish yo`llari bilan ular toponimik materiallarni to`plash yo`lida mustaqil tadqiqot olib borish ishlariga jalb qilinadi.

O`qituvchi yangi mavzuni bayon qilish jarayonida uchragan barcha joylarning nomlari qanday kelib chiqqanligi va ularning ma`nolari ustida to`xtab o`tishi mumkin emas, shuning uchun u h,ar bir yangi mavzuni o`tayotganda katta-katta masalalar ustida batafsil to`xtalib, mikrotoponimlar bilan mustaqil ishlashni o`quvchilarning o`zlariga topshirsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Masalan, Toshkent shahrining nomi haqida o`qituvchi dars jarayonida batafsil tushuntirib beradi, lekin Toshkent shahrini, uning tarixiy joylari, rayon, ko`cha va mahallalari, dahalari, undan oqib o`tadigan anhor va ariqlari, xiyobonlari kabilarning nomlari haqida o`quvchilarga mustaqil o`rganib kelishlarini topshirishi ham mumkin. Bundan tashqari, toponimlarning talay qismi turli xalqlar, qabilalar, o`zbek urug`lari va ularning mayda shoxobchalarining nomlari bilan atalgan. Nukus, Qo`ng`irot, Kenagas, Metan kabi urug` nomlari bilan birga Asaka, Boyto`pi, Kal, Qul kabi mayda shoxobchalarning nomlari ham toponimlarda o`z aksini topgan. Bunday toponimlarni ilmiy asosda o`qituvchining o`zi aytib bergani ma`qul. O`zingiz bir o`ylab ko`ring, respublikamizda 17000 dan ortiq qishloq va aholi yashaydigan punktlar, 500 taga yaqin quduq borligi ma`lum. Odatda, O`rta Osiyoda suv havzalari, jumladan ko`llar kam deb kelinardi, holbuki birgina Tyanshan’ tog`larida 12000 soy va jilg`alar oqib tushishi, Sirdaryo yoqasida 2118 ko`l borligi hisobga olingan. Har bir qishloq atrofida yuzlab jarlar, tepaliklar, qirlar, buloqlar, quduqlar borki, ularni har qanday mukammal xaritadan ham topib bo`lmaydi. Masalan, Zomin rayonidagi birgina Tomtum qishlog`i atrofidan 300 dan ortiq mayda joy nomlari yozib olingan bo`lsa, Toshkentdek azim shahar va uning vohasidan qancha joylarning nomini yozib olish mumkin. Ana shu aytilganlarni nazarga olib, bu paragrafda Toshkent shahri tarixi va Toshkent voxasidagi joylar nomlarining kelib chiqish tarixi haqida (albatta o`rganilganlarinigina) manbalarga asoslangan holda izohlab o`tamiz. Toshkent — qadimiy va navqiron Toshkent shahri CHirchiq daryosining sohilida bundan 2000 yil muqaddam vujudga kelgan. Akademik YA. G`. G`ulomov rahbarligida Arxeologiya institutining bir guruh yirik ilmiy xodimlari

Toshkent vohasida olib borgan arxeologik tekshirishlar natijasida Toshkent shahrining «yoshi» ni aniqlash mumkin bo`ladi. Toshkent — O`zbekiston jumhuriyatining poytaxti va Toshkent viloyatining markazi bo`lib, o`lkamizning eng yirik shaharlaridan biri. U aholi soni jihatidan Moskva, Sankt-Peterburg va Kievdan keyin to`rtinchi o`rinda turadi. Toshkent — sanoati yuksak rivojlangan, fan va madaniyati ilg`or, juda ko`p xalqaro uchrashuvlar, konferentsiyalar, festyvallar o`tkaziladigan joy, o`rta Oeiyoning o`ziga xos janubiy darvozasi. U respublikaning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan’ tog`lari etaklarida, dengiz sathidan 440 — 480 metr balandlikda, CHirchiq daryosi vodiysida joylashgan. CHirchiq daryosidan bosh olgan va butun shahardan o`tadigan Bo`zsuv, Solor, Anhor, Qorasuv, Kaykovus, BO`rjar, Oqtepa, Qoraqamish va boshqa kanallar uning mikroiqlimiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Iqlimi kontinental, yillik o`rtacha temperaturasi 13,3°; yanvarning o`rtacha temperaturasi —1,1°; iyulning o`rtacha temperaturasi + 27,5°. Yiliga 360 — 390 mm yog`in yog`adi. Maydoni 250 km 2 . SHaharda 11 ta rayon: Ulug`bek, SHayxontohur, Mirobod, YUnusobod, YAkkasaroy, Bektemir, Sobir Raximov, Sirg`ali, Hamza, CHilonzor, Akmal Ikromov rayonlari bor. Qadimgi manbalarda hozirgi Toshkent o`rnida 2000 yil ilgari yirik obod shahar bo`lganligi qayd qilingan. Arxeologik qazish natijasida Toshkent hududidan 2000 yil ilgari yasalgan sopol idishlar, bronza, oyna va turli mamlakatlarning tangalari topilgan. Biroq hozirgacha Toshkentning o`sha davrdagi nomi aniqlanmagan. Toshkent V — VIII asrlarda CHoch, SHosh, SHoshkent, Binkent deb atalib kelgan va ayni vaqtda shu nomdagi feodal davlatning poytaxti bo`lgan. Buyuk ipak yo`lida joylashgan Toshkent Evropa mamlakatlarining Hindiston va Xitoy bilan olib borgan turli aloqalarida muhim rol’ o`ynagan. VI asrda turk xoqonligi tarkibiga qo`shib olingan. Turklar shaxarni zabt etgach, uning atrofini kuchli mudofaa devorlari bilan o`rab olganlar. Arxeologik qazish vaqtida topilgan ishlab chiqarish qurollari va ro`zg`or buyumlari bu erda yuksak madaniyat bo`lganligidan dalolat beradi.

Bundan tashqari Toshkent hududida VI —VIII asrlarga oid bir qancha qasrlar xarobasi (masalan, Toshkentning shimoli-sharqidagi Oqtepa tepaligida) saqlanib qolgan. VIII asr boshlarida Toshkent arablar bosib oladilar: shahar aholisi arablarga qattiq qarshilik ko`rsatganlar. Toshkent o`zaro urushlar, qo`zg`olonlar, ko`chmanchi qabilalar hujumlari natijasida bir necha marta vayron qilingan. IX asrda shahar oldingi o`rnidan shimoli-sharq tomonda — Bo`zsuv kanali etagida barpo bo`lgan. Abu Rayhon Beruniy va Mahmud Koshg`ariy ma`lumotlariga ko`ra, shahar XI asrdan Toshkent deb atala boshlagan. IX — X asrlarda Toshkent Somoniylar davlati, X asr oxirlaridan XIII asr boshigacha Qoraxoniylar va Qoraxitoylar davlatlari tarkibida bo`lgan. Qadimiy manbalardan bayon qilinishicha, Toshkent bu davrda qal`a, ichki va tashqi shahardan iborat bo`lib, atrofi bir necha qator mudofaa devori bilan o`ralgan. SHaharda kulolchilik, o`q-yoy, gazlama, gilam, chodir hamda charm mahsulotlari ishlab chiqarish rivojlangan. XIII asr boshida Toshkentni Muhammad Xorazmshoh bosib oladi va 1214 yili Mo`g`ul qo`shinlari yo`lini to`sish maqsadida aholini ko`chirib, shaharga o`t qo`ydiradi. SHahar bir necha vaqtgacha tiklanmaydi. Faqat Temuriylar davlati tarkibiga qo`shib olingandan keyingina qayta quriladi, 1404 yilda Ulug`bek ixtiyoriga mulk tarzida beriladi. Keyinchalik Temuriylar o`rtasida boshlangan taxt uchun kurashdan foydalangan Mo`g`ul xoni YUnusxon Toshkentni o`z qarorgohiga aylantiradi. 1501 yilda SHayboniyxon Mo`g`ullarni tor-mor etib Toshkentni idora qilishni o`z amakilari — Suyunchxo`jaxon va Ko`chkinjixonga topshiradi. Ularning davrida Toshkent O`rta Osiyoning hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniy hayot markazlaridan biriga aylanadi. XVI asrning birinchi yarmida Toshkentda katta qurilish ishlari olib boriladi. Bir qancha saroy va madrasalar quriladi. Masalan, Baroqxon va Ko`kaldosh madrasalari SHayboniyxonlar davrida qurilgan ko`rkam va hashamatli

binolardandir. Hunarmandchilikning rivojlanishi savdo-sotiq aloqalarining kengayishiga olib keladi. XVI asrning ikkinchi yarmida Qozon va Astraxan’ xonliklarining bosib olinishi va Rus davlatiga qo`shib olinishi natijasida Toshkent bilan Moskva o`rtasida savdo aloqalari rivojlanadi, har ikki tomon bir-biriga elchilar yuboradilar. 1576 yilda Toshkent SHayboniyxonlardan Abdullaxon qo`l ostiga o`tadi. Uning o`limidan keyin esa Toshkentni Qozon xoni Tavakkal bosib oladi (1599). 1613 yili Ashtarxoniylardan Imomqulixon qozoqlarni tor-mor keltirib, Toshkentni qaytarib oladi va Toshkentga o`z o`g`li Iskandarni noib qilib tayinlaydi. Biroq Iskandarni tez orada qo`zg`olon ko`targan toshkentliklar o`ldiradilar. Bundan g`azablangan Imomqulixon Toshkent aholisini qirg`in qiladi. XVIII asr boshida Toshkent uchun Jung`oriya xonligi bilan Qozoq xonligi o`rtasida ko`p urushlar bo`ladi. 1723 yilda qozoqlar engilib, Toshkent Jung`or xoni Galdan- TSiren qo`liga o`tadi. Bu davrda Toshkent aholisi uzumchilik hamda poliz ekinlari, bug`doy, tariq, arpa, suli, zig`ir, kunjut etishtirish bilan shug`ullangan. SHahar rastalarida ipak mato ip-gazlama, zarbof kiyimlar ko`p bo`lgan. Rus savdogarlari Toshkentga movut, qunduz terisi va turli bo`yoqlar keltirishgan. Toshkent bilan Balh Xiva , Buxoro, Samarqand, Qulob, SHahrisabz va boshqa shaharlar o`rtasida savdo-sotiq rivojlangan. Pul muomalasi u davrda hali yaxshi rivojlanmagan edi. Toshkent aholisiga xonlik g`alla va qoramol bilan to`lanadigan maxsus soliq (hosilning o`ndan bir qismi miqdorida) solgan. Jung`oriya xonligi barham topgandan keyin (1758 yil) Katta o`rda hujumlari natijasida Toshkent ko`p zarar ko`radi. XVIII asr o`rtalarida Toshkent to`rt daha (Sebzor, Ko`kcha, Beshyog`och, SHayxontahur) ga bo`lingan bo`lib, ularning har birini mustaqil hokim boshqargan. Bu davr tarixda «CHor hokim» (to`rt hokim) nomi bilan mashhur. SHaharning devori (uzunligi 14 km) va Labzak, Taxtapul, Qorasaroy, Sag`bon, CHig`atoy, Ko`kcha, Samar-qand, Kamolon, Beshyog`och, Qo`qon, Qashqar, Qo`ymas degan 12 ta darvozasi bo`lgan.

XVIII asrning oxirlarida SHayxontahur dahasining hokimi YUnusxo`ja qolgan uch daha hokimligini ham o`z tasarrufiga olib, Toshkentda feodal tarqoqlikka chek qo`yadi. Bir necha harbiy yurishdan so`ng u Katta o`rdadan Toshkent atrofidagi qishloqlarni qaytarib olishga, Toshkent aholisiga tinchlik bermayotgan ko`chmanchi qozoqlarni bo`ysundirishga muvaffaq bo`ladi. 1799 yili Qo`qon qo`shinlari Toshkentni qamal qildi, ammo toshkentliklarning kuchli zarbasiga uchrab, orqaga qaytadi. 1800 yili YUnusxo`ja Qo`qon xonligiga qarashli Quramani bosib oladi. Biroq 1807 yili Qo`qon qo`shinlari bilan bo`lgan jangda YUnusxo`ja engilib, Quramani qaytarib beradi. YUnusxo`ja vafot etgach (1810 yili), Toshkentga uning o`g`li Sultonxo`ja hokim bo`ladi. YUnusxo`janing o`limidan foydalangan Qo`qon xoni Olimxon o`z ukasi Umarxon qo`mondonligida qo`shin yuborib, Toshkentni egallaydi va unga Sultonxo`janing ukasi Hamidxo`jani hokim qilib tayinlaydi. Hamidxo`ja Qo`qonga bo`ysunmay qo`yadi. Natijada Olimxon shaxsan o`zi qo`shin tortib, Toshkentni Qo`qon xonligyga uzil-kesil qo`shyb oladi. SHundan boshlab Toshkent hokimi faqat Qo`qon xoni tomonidan tayinlanadigan bo`ldi. XIX asr o`rtalarida Toshkent O`rta Osiyoning Rossiya bilan savdo-sotiq qiluvchi eng yirik markaziga aylanadi. Rossiya bilan O`rta Osiyo shaharlari olib borayotgan savdo-sotiqning 40%i birgina Toshkentga to`g`ri kelar edi. Har yili Orenburg va Semipalatinsk shaharlariga Toshkentdan paxta, paxta mahsulotlari, ipak, guruch, quruq mevalar, jun va boshqa mahsulotlar ortilgan tuya karvonlari jo`natilar edi. U erdan esa Toshkentga ip-gazlamalar, temir metall buyumlar, mo`yna va boshqalar keltirilardi. 1865 yili Toshkent chor qo`shinlari tarafidan bosib olindi. 1867 yildan Turkiston general-gubernatorligi Sirdaryo viloyatining markaziga aylandi. Toshkent aholisi ikki yoqlama — podsho mustamlakachilar hamda mahalliy ekspluatatorlar zulmi ostida qoldi. Ijtimoiy va milliy mustamlaka zulmining avjga chiqishi natijasida Toshkent mehnatkash ommasi 1892 yilda qo`zg`olon ko`tardi.

1899 yili Zakaspiy temir yo`li bu ergacha etib keldi. 1905 yili esa Toshkentni markaziy Rossiya bilan bog`lovchi eng yaqin yo`l — Orenburg — Toshkent temir yo`li qurildi. Toshkent asosiy temir yo`l uzeli, savdo va tranzit punktiga, ko`p millatli Turkiston o`lkasining ma`muriy-siyosiy markaziga aylandi. SHaharda yangi sanoat korxonalari xamda savdo muassasalari vujudga keldi. 1813 yili Toshkentda III sanoat korxonasi, jumladan 15 ta paxta tozalash zavodi, 3,5 mingdan ortiq hunarmandchilik ustaxonasi, 22 rus va chet el savdo firmalarining bo`limlari, 186 ta katta-kichik magazin bor edi. Toshkent aholisi, asosan, xunarmandchilik, dehqonchilik, bog`dorchilik va savdo-sotiq bilan shug`ullanar edi. eski shaharning sharq tarafida yangi shahar barpo qilinib, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o`zgarishlar asosan Toshkentning shu qismida ro`y bergan. Trshkentda sanoat korxonalari rivojlanishi tufayli mahalliy kapitalistlar sinfi bilan bir qatorda mahalliy ishchilar sinfi ham etishib chiqa boshladi. Mahalliy ishchilar sinfi, asosan, paxta tozalash, yog`-moy, vino-aroq, g`isht, pillakashlik korxonalari va boshqa korxonalar ishchilaridan, temir yo`l, tramvay ishchilaridan shuningdek, hunarmandchilik ustaxonalaridan yollanib ishlayotgan ishchilardan iborat edi. Toshkentdagi Bosh temir yo`l ustaxonasi (hozirgi Toshkent teplovoz vagon remonti zavodi)ning 800 ishchisidan 120 tasi mahalliy millat vakili bo`lgan. Turkiston proletariatining ko`pchilik va ilg`or qismini tashkil etgan. Toshkent ishchilari Rossiyada sinfiy kurash maktabini o`tgan rus ishchilari ta`sirida asta-sekin siyosiy qurashga jalb etila boshlaydilar. 1903 yili Toshkentda sotsial-demokratik to`garak tuziladi. 1904 yili esa dastlabki mayovkalar o`tkaziladi, yashirin bosmaxonalar tashkil qilinadi va «Iskra» gazetasi tarqatila boshlaydi. Toshkent mehnatkashlari ham 1905—1907 yillardagi Turkiston mehnatkashlarining g`alayonlarida ishtirok etdilar. Butun Rossiya Oktyabr’ ish tashlashi podsho hukumatining eng «mustahkam» va so`nggi tayanchi bo`lgan armiyani ham qo`zg`atdi. Turkiston armiyasida g`alayon o`sib bordi. Natijada Toshkent Tuproq qo`rg`oni soldatlarining qurolli qo`zg`oloni bo`ldi. 1912 yili

Lena oltin konlari ishchilarining otilishiga javoban Toshkent yaqinida joylashgan Troitskiy harbiy lager’ sapyorlari qo`zg`olon ko`tardilar. 1916 yil 25 iyunda podsho Nikolay II «imperiyadagi begona aholi erkaklarini» mardikorlikka safarbar qilish to`g`risida farmon berdi. Turkistonning tub aholisi safarbarlikka qarshi norozilik namoyishlari o`tkazdi. Joylarda bu harakat qo`zg`olonga aylandi. Jumladan, Toshkent mehnatkash ommasi 4 iyulda qo`zg`olon ko`tardi. 1917 yil 25 oktyabrga o`tar kechasi Petrogradda qurolli qo`zg`olon boshlanib, muvaqqat hukumat ag`darib tashlandi, hokimiyat ishchi va soldat deputatlari Petrograd Soveti qo`liga o`tdi. G`alayonda qatnashgan ishchilarning g`alabalari to`g`risidagi xabar 27 oktyabrda Toshkentga ham etib keldi. Bu xabardan ruhlangan ishchilar burjua hokimiyatiga qarshi qurolli qo`zg`olon ko`tardilar. 28 oktyabrda qo`zg`olonchilar qo`mitasi tuzildi. Qo`mita Toshkent ishchilar va soldatlarining- qo`zg`olondan norozi bo`lgan kuchlarga qarshi kurashiga boshchilik qildi. O`sha kuni soat 6 da temir yo`l ustaxonasi gudok chalib, qurolli qo`zg`olon boshlashga signal berdi. Qo`zg`olon 31 oktyabrgacha davom etdi. Qo`zg`olon natijasida 1 noyabrda Toshkentda yangi hokimiyat o`rnatildi. Lekin bu hokimiyat Turkiston xalqlariga ozodlik keltirmadi. 2- jahon urushigacha besh yilliklar davrida Toshkentda bir qancha sanoat korxonalari — «Qizil tong» tikuvchilik fabrikasi, «O`rtoq» tamaki fabrikasi, poyabzal fabrikasi, mashinasozlik zavodi, Toshkent to`qimachilik kombinati, metallsozlik zavodi va boshqalar qurildi. O`zbekiston bo`yicha Toshkentda birinchi bo`lib GOELRO rejasini amalga oshirishga kirishildi. Bo`zsuv, Qodiriya va BO`rjar GES lari bunyod qilindi. 2- jahon urushi yillarida ko`pgina g`arbiy rayonlardan sanoat korxonalari, oliy o`quv yurtlari, madaniy-maishiy muassasalar Toshkentga ko`chirildi. Toshkent mamlakatning eng yirik sanoat markazlaridan biriga aylanib qoldi. Ikkinchi jahon urushi davrida O`zbekiston Qizil Armiyaning qudratli arsenaliga aylanib qoldi.

Sovet hukumati nemis bosqinchilariga qarshi umumiy harbiy safarbarlik o`tkazdi. O`zbekistonning harbiy xizmat yoshidagi minglarcha aholisi, shu jumladan o`zbek yoshlari xam Vatanni yovuz bosqinchilardan himoya qilish uchun urush maydonlariga jo`nab ketdilar. O`zbek jangchilari Vatan urush frontlarining hammasida kurash olib bordilar. Minglab jangchilarimiz Sankt-Peterburg, Moskva mudofaalarida ishtirok etdilar. O`zbek jangchilari Ukraina, Belorussiya, Qrim, Boltiq bo`yi respublikalarini ozod qilishda qatnashdilar. Urush davrida 118 ming o`zbek jangchilari xar xil davlat orden va medallari bilan mukofotlandi va 65 kishi «Qahramon» unvoniga sazovor bo`ldi. Ikkinchi jahon urushi maydonlarida minglarcha o`zbek yoshlari qo`rqmas razvedkachi, mohir snayper, dovyurak tankchi, to`pchi, ziyrak partizanlar sifatida dong chiqardilar. Urush yillarida o`zbek xalqi frontni qurol, oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan ta`minlashda katta xizmat ko`rsatdilar. O`zbek xalqi O`zbekistonga ko`chirib keltirilgan korxonalarni joylashtirish, front talabini qondirish uchun bir qancha yangi korxonalar, zavod-fabrikalarni ishga tushirdi. Bu korxona, zavod-fabrikalarni ishga solish uchun energetika bazasini kengaytirish uchun Toshkent vohasida 6 GES, Farg`ona vodiysida issiqlik elektrostantsiyasini qurish, CHirchiq va Bo`zsuvda 5 GES, Sirdaryoni bo`g`ib Farhod GES lari qurildi. SHunday qilib, urush yillarida O`zbekiston sanoatining barcha tarmoqlari kengaydi. Qishloq xo`jaligida ham xalqimiz fidokorlik namunalarini ko`rsatdi. Jamoa xo`jaligi mehnatkashlari tashabbusi bilan 40 — 42-yillarda SHimoliy Toshkent kanali «xashar» yo`li bilan qurilib, Moskva, Sankt-Peterburg va Toshkent aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta`minladilar. Urush o`zbek xalqini og`ir sinovdan o`tkazib, yuqori darajada chiniqtirdi. Toshkent sanoati 1943 yilda 1940 yildagiga nisbatan 3 baravar ko`p mahsulot berdi. Ukraina, Belarussiyaning g`arbiy rayonlaridan Toshkentga vaqtincha ko`chirilgan aholi boshpana va ish bilan ta`minlandi.

Ko`chirib keltirilgan bolalarga alohida g`amxo`rlik qilindi. Bir qancha bolalar uylari ochildi. Minglab Toshkentliklar bolalarni o`z qaramog`iga oldilar. Toshkentlik SHoahmad va Bahri SHomahmudovlar oylasi 15 ta turli millat bolalarini, Bahrixon Ashurxodieva 8 bolani olib parvarish qildilar. Urushdan keyingi yillarda Toshkendagi og`ir sanoat tarmoqlari tez sur`atlar bilan rivojlandi. Yirik sanoat korxonalari — «O`zbeksel’mash», «Ekskavator zavodi», «Tashtekstil’mash», «Tashxlopkomash», «Tashkentkabel’», Toshkent yog`-moy kombinati, Toshkent karborund zavodi, mashinasozlik, elektrolampa va elektromexanika zavodlari, yirik panelli uysozlik kombinati va boshqalar qurildi. eski sanoat korxonalari ta`mirlanib yangi asbob-uskunalar bilan jihozlandi. YAlpi sanoat mahsuloti 1917 yilga qadar ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbatan 150 marta o`sdi. 1966 yilgi zilziladan keyin Toshkent qardosh respublikalar yordamida, yangi bosh reja asosida qurildi. Toshkent birodarlashgan shaharlar jahon federatsiyasining a`zosi, birodarlashgan shaharlar birinchi konferentsiyasining qatnashchisidir. 8 ta chet el shahri — Qarochi (Pokiston), Patiala (Hindiston), Tunis, Tripoli (Liviya), Marokash, Bamako (Mali), Skople (YUgoslaviya) va Sietl (AQSH) bilan birodarlashdi. Hozirgi kunda Toshkent tanib bo`lmas darajada o`zgarib bormoqda. SHahar loyixasi me`morlar tomonidan qayta ishlanib, milliy uslubdagi turar joy dahalari qad ko`tarmoqda. Uning keng asfal’tlangan ko`chalari, osmono`par uylari, o`nlab madaniyat va istirohat bog`lari, yuzlab kinoteatrlari shahar mehnatkash ommasiga xizmat qilmoqda. Toshkent shahri va uning vohasi iqlimi mo``tadil, daryolari sersuv, tuprog`i kimyoviy elementlarga boy bo`lishi, bu vohada sug`orma dehqonchilikning qadimdan rivojlanishiga qulay sharoit yaratgan. Toshkent vohasi, shu jumladan shaharni CHirchiq daryosi ob-hayot bilan ta`minlaydi. CHirchiq daryosining o`ng sohilini 120 ta, chap sohilini esa katta- kichik 41 ta kanal va ariqlar o`z suvlari bilan ta`minlaydi. Demak, bu ariq va kanallarning gidrotoponimikasini batafsil bayon qilish, bu toponim, gidronim va

etnonimlarni ilmiy jixdtdan tahlil qilish kitob hajmini yanada kengaytirib yuboradi. SHuning uchun biz Toshkent shahrining asosiy suv arteriyasi bo`lgan, CHirchiq daryosidan bosh oladigan: Iskandar, Zahariq, Bo`zsuv, Anhor, Kaykovus, Solar, Qorasuv kabi kanallar, shaxdrdagi ayrim nomlarning toponimikasi haqida fikr yuritamiz, xolos. Bo`zsuv — Toshkent shahrini oralab o`tadigan kanal nomi. N. G. Mallitskiy Bo`zsuvni «buzoq suvi» deb izohlaydi. Orenburg oblastidagi Buzuluk daryosining nomini ham ba`zilar Buzoq suv deb atashadi. Aslida esa Bo`zsuv suv rangiga ko`ra shunday nom olgan. SHunisi qiziqki, CHirchiqning bosh irmoqlaridan biri Ko`ksuv deb ataladi, xdqiqatan xdm bu suv shishaday ko`m-ko`k. Solor so`zining kelib chiqishini ham xdr kim xar xil taxlil qiladi. Ayrimlar sipoh, solor, ya`ni «bosh qo`mondon» nomi bilan atalgan bo`lsa kerak, deb taxmin qilishsa, yana birlari solor ariqbosh ariq, davrlar o`tishi bilan ayrim so`zlari qisqarib solor bo`lib ketgan, deydilar. SHuni aytish kerakki, Solor arig`i vaqf hujjatlarida Rudak shaklida ham qayd qilingan fors-tojik tilida ariq, «ak» kichraytirish affiksi bo`lib, «cha» qo`shimchasiga to`g`ri keladi. Akademik YA. G`. G`ulomov bu ariq milodimizning boshlarida qazilgan. ammo Solor, Kaykovus nomlari haliga qadar ma`lum emasligi, Afrosiyob, Zolariq nomlari ham keyingi asrlarda «SHohnoma» kitobi ta`siri ostida maydonga kelgan bo`lsa kerak, degan fikrni aytadi. Qorasuv — Toshkent vohasini suv bilan ta`minlaydigan va CHirchiq daryosidan bosh oluvchi ikkita kanal — o`ng qirg`oq Qorasuv va chap qirg`oq Qorasuv kanallari. Bu so`z fors-tojik tilida siob yoki siyohob ham deyiladi. Bu nom bilan yuritiluvchi otlar respublikamizda juda ko`p uchraydi. Samarqand viloyatida bunday ariqlarni Siob deb yuritishadi. Siob so`zini xdm ba`zi olimlar o`zlaricha har xil tahlil qiladilar. Afrosiyob jarliklaridan oqib o`tadigan Qorasuv - Siobning nomini si — ob, ya`ni «O`ttiz suv» ham deyishadi. V. L. Vyatkin so`zi bilan aytganda, Oqsuv atamasi tog` daryolariga taalluqli bo`lib, Qorasuv esa fors- tojikcha Siob yoki siyohobqora suv degan ma`nolarni anglatadi.

Haqiqatan ham chashma suvlari turkiy tillarda Qorasuv deb yuritiladi. V. V. Bartol’dning ta`rificha, Siob turkcha qora suv demakdir. Bobur esa bu ariqni Obirahmat deb atagan. Hozirgi davrda ham Siobning boshlanishi Qorasuv deb yuritiladi. Ayrim vaqtlarda Qoradaryoni ham tojikchasiga Siobi kalon deb, ya`ni katta Qorasuv deb atashadi. Xadra — Toshkentdagi hozirgi Xadra maydoni. YA. G`. G`ulomov, H. T. Zaripov, H. Hasanovlarning fikricha, xadra — xaddi rox «chegara, chekka» degan ma`noda bo`lib xon o`rdasining chegarasi hisoblangan. F. Abdullaev esa xadra past-baland, tashlandiq, yaroqsiz, er ma`nosidagi adrang so`zini asta-sekin buzib talaffuz qilinishi natijasida xadra bo`lib qolgan, deydi. Fikrimizcha, oldingi olkmlarning so`zi haqiqatga ancha yaqin. Xadra chegara ma`nosini anglatadi. Beshyog`och so`zi masofani o`lchash uchun ishlatilgan tosh, farsang ma`nosini bildiradi. Bu o`lchov (bir yog`och 7 — 8 kilometrga teng bo`lgan) yog`och o`lchov so`zidan kelib chiqqan bo`lishi mumkin. Bo`rjar. Ilgarilari bu erda bo`ri yoki chiyabo`ri ko`p bo`lganligi uchun shu nom berilgan deyiladi. Ayrimlar esa bu er jarliklardan iborat bo`lib, unda faqat bo`rilar yashagan desalar, ba`zi birovlar bu nom «bo`z — oqish va jar» so`zlarining o`zgarishidan kelib chiqqan, deydilar. Jangob — Toshkent shahridagi hozirgi A. Qodiriy nomli madaniyat va istirohat bog`ining o`rni. To`g`risi, janggoh — «goh» toponim yasovchi affiks bo`lib, asl ma`nosi joy, o`rin, maydon demakdir; poytaxtimizdagi nomozgoh guzari — juma kunlari va hayitlarda jamoat bo`lib namoz o`qiladigan joy bo`lgan. Toshkent dahalari ana shu erda jang qilishgan, degan fikrlar mavjud, ammo bu joy faqat jang emas, xo`roz, qo`chqor urishtirib, hordiq chiqaradigan joy degan ta`riflar ham mavjud. Darxonariq — Mo`g`ulcha «darhon» so`zidan tarkib topgan bo`lib, ma`nosi «majburiyatlardan to`la ozod qilingan» demakdir. Bunday nomlar ko`p uchraydi. Masalan, Samarqand viloyatining Ishtixon rayonida Boshdarxon, Jo`raboydarxon, Ozoddarxon, Naymandar-xon, Po`latdarxon, Qirqdarxon degan qishloqlar bor. Bu so`z o`zbek tilida «tarxon» shaklida ishlatiladi. Tarxon — xohlagan narsasini qila

oladigan; harbiy xizmatdan butunlay ozod kishidir. Tarxonlar har qanday jinoyat qilsalar ham, to`qqiz nafargacha afv etilgan. Tarxonlik XV asrda ayniqsa avj olgan va feodallarga keng imtiyoz berishning bir vositasi hisoblangan. Temuriylar davlatida tarxonlar qo`lida yirik erlar va katta hokimiyat bo`lgan. Tarxonlik O`rta Osiyoda xdm saqlanib qolgan. Ba`zan ayrim kishilargina emas, balki butun bir shaxdr aholisiga tarxonlik huquqi berilgan. Arpapoya so`zi aslida arpaning poyasi yoki arpa ekiladigan joy bo`lmasa kerak. H. Hasanov ma`lumotiga ko`ra, Aropa deganda o`rda chetidagi xandaq tushunilgan. Aropa asta-sekin Arpapoya bo`lib o`zgarib ketgan bo`lishi mumkin. Aropa (Arofa) «balandlik» ma`nosidagi «arfa» so`zining ko`pligi bo`lishi ham mumkin. Anhor atamasi arabcha nahr (daryo, kanal) so`zining ko`pligi. Akademik YA. G`. G`ulomovning fikricha, Bo`zsuv kanali shahar ichkarisiga kirgan hozirgi Semashko nomli shifoxona yonida g`arbga — Kaykovus nomi bilan, janubga — Anhor nomi bilan ikkiga bo`linib ketgan. Har ikkala kanal milodning V — VI asrlari mobaynida qazilgan. Eski jo`va — Toshkentdagi xon arkining chekkasida, eski harbiy aslahdlar saqlanadigan omborxona — jevaxona bo`lgan. Haqiqatan ham jeba (jiba) deganda sovut yoki umuman harbiy qurol-aslaha tushunilgan. Bu o`rinda yana shuni ham aytish kerakki, tarixiy manbalarda, xususan vaqf hujjatlarida jo`ba «bozor» ma`nosida uchraydi. CHunonchi, X asr yodgorligi Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida Buxoro bozorlaridan biri Jubai baqqolon, ya`ni Baqqollar bozori deb atalganligi qayd qilingan. CHaqar deb shahar devorining tashqarisidagi qal`a istehkomga aytilgan. YAna shuni aytish kerakki, chahar degan Mo`g`ul urug`i bo`lgan, Mo`g`ulistonda chahar degan joy ham bor. Filologyya fanlari doktori S. D. Nominxonov O`zbekistonda CHaqar deb nomlangan qishloqlardan ettitasini sanab o`tadi va bu qishloqlar CHaqar degan urug` nomi bilan atalgan, deydi. Sag`bon atamasining ma`nosi «itboqar» demakdir. Ba`zi birovlar Toshkentning shimoliy chekkasida Xasti Imom (hazrat imom) atrofida non bozori

bo`lgan, ana shu erlarda chorva mahsulotlarini qayta ishlaydigan ko`nchilik kabi bar qancha hunarmandchilik korxonalari vujudga kelgan. SHu bilan bir qatorda, mol olib sotadigan jalloblarga xizmat qiladigan itboqarlar (sakbon) ham bo`lgan. Ko`cha va ariq nomi ana shundan kelib chiqqan, deyishadi. Sog`bon, Sohibon, ya`ni «Sohib»lar so`zidan kelib chiqqan degan fikr ham bor. Boshqa bir tarixchilarning fikricha, Sog`bon qadimgi otashparastlik e`tiqodi bilan bog`liqdir. Otashparastlar marhumni erga ko`mishmagan, chunki murda erni iflos qiladi, deb hisoblaganlar. SHuning uchun ular o`likni qush-quzg`unlar eb ketsin, deb uzoqroq joyga olib borib tashlaganlar, shahar ichida maxsus joylarda it boqilib, o`liklarni ana shu itlarga edirganlar, murda suyaklarini esa maxsus idishlarda — ossuari yoki ostadonlarga solib, ko`mishgan. Sog`bon mahallasida ana shu maqsadda it boqilgan. XVI asrning boshida Qumloq atrofida shayboniylardan Suyunchxojaxonning chorbog`i bo`lib, uni bog`i Kaykovus (Orig` nomi bilan) deb atashgan. Sog`bon ko`chasida uning itxonasi (ov itlari) bo`lgan. Itboqarlar ham o`sha erda turganlar, Sag`bon so`zi shun-dan kelib chiqqan degan rivoyat ham bor, — deydi B. A. Ahmedov. Qorasaroy — Toshkent shahar darvozalari ichida Qorasaroy darvozasi ham bo`lgan. Bu darvoza dastlab qopqa deb atalgan (darvoza so`zi forscha qopqa demakdir). Ana shu yo`lda zakotxona, zakot saroyi qurilganidan keyin darvoza Qorasaroy deb atalgan. Taxtapul — bu so`zning etimologiyasi taxta — yog`och, pul — fors tilida ko`prik, ya`ni taxta ko`prik degan ma`noni bildiradi. Bu ariq qazilgach undan o`tish uchun yog`och va taxtadan ko`prik qurilgan. SHundan so`ng ariqning va o`sha joyning nomi ham Taxtapul bo`lib qolgan. Damachchi — Toshkent shahridagi Taxtapul arig`idan va Bo`zsuvdan suv oluvchi ariqning nomi Dchchi ham deyiladi. Mahalliy xalq ariqning suvi sho`r bo`lganidan shu nomni berishgan. Xdqiqatan ham «j» lovchi o`zbek shevalarida «achchiq»ni «achchiy» deyishadi. Bu ariq suvni pastlikdan olganligi sababli dambalar yordamida dimlanib chiqadi. Keksa otaxonlarning so`zlariga qaraganda, bu ariqni Damariq deb xdm yuritishar ekanlar. Bu ariq suvini Damachchi kanaliga

va Achchisoyga quyadi. Achchisoyning suvi hdm sho`r bo`lganligidan shu nomni olganligi shubhasizdir. CHinoz — CHinoz tarixiy asarlarda ilk bor CHingizxon davrida, ya`ni O`rta Osiyoga Mo`g`ul-tatarlar bostirib kirgan yili tilga olingan. Ba`zi bir tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, Sirdaryo etaklaridagi chin xalqi boyonining bir go`zal qizi bo`lgan va bu go`zal qizga juda ko`p kishilar odam qo`ytan, lekin qiz ularni yoqtirmagan. Bir boyning o`g`li bu qizning xusnini ko`rib hushini yo`qotgan va bu qiz haqiqatan ham CHin nozlik qiz ekan deydi. Balki shu tufayli CHinoz deb atalgan bo`lsa kerak. Bundan tashqari, yana bir afsonada aytilishicha, CHingiz Sirdaryo etaklaridagi xalqlar bilan bosqinchilik urushi olib borayotganda bu erdagi chin qabilasidagi kishilar oz bo`lsa ham botir va qo`rqmas ekanligini aytgan. SHu tufayli CHinoz deb atalgandir. Rashididdinning «Jomi` ut-tavorix» asarida chinos degan Mo`g`ul qabilasi bo`lganligi eslatiladi, ehtimol Mo`g`ul-tatarlar bostirib kirib, shu erda chinos qabilasidan tarqagan qabila bu joyda yashab qolgandir. Lekin bu hozircha aniqlangan emas, ba`zi bir ma`lumotda chimi oz, dehqonchilik qilsa bo`ladi, ya`ni chim oz so`zidan olingan deyishadi. CHirchiq — Sirdaryoning o`ng irmog`i, Toshkent vohasini deyarli shu daryo sug`oradi. Park yoki Parak deb ham atalgan. Obi turk varianti ham bor. V. V. Bartol’d ma`lumotlariga ko`ra, CHir nomi birinchi marta Temur tarixida tilga olindi. «Boburnoma» da «CHir siyi» deyilgan. «Abdullanomada» esa «CHir daryosi CHirchiq nomi bilan ko`proq mashhur» deyiladi. e. Mirzaev (SMGT, 257- bet), H. Hasanov (UOJNT, 56-bet) «tezoqar», «shovullagan» deb izohlaydilar. CHirchiq vodiysida CHirchiqning Qolgan o`zani bor. «Qolgan» so`zi gidronimlar tarkibida (Masalan, Sirdaryo Sirdaryo viloyatida, Qolgandaryo Farg`ona viloyatida, CHirchiq shahri esa Toshkent viloyatida) ko`p uchraydi. Piskent — Toshkent vohasining qadimiy shaharlaridan biri. X asr geograflarining ma`lumotlariga qaraganda, Iloq davlati tarkibiga kirgan. Pushti Mahmud tepaligi Piskentning dastlabki qismi bo`lib, u VI-VII asrlarda shahar qiyofasini ola boshlagan. SHosh (Toshkent) dan Farg`onaga o`tgan savdo yo`lining qulay joylashganligi tufayli IX — X asrlarda bu erda qadimiy tarixchilar

tomonidan «Biskent» deb atalgan shaxarcha paydo bo`lgan, u «Yigirma xonadonli shahar» ma`nosini bildiradi. Piskent o`z nomini o`rta asrlarda olgan bo`lib, o`sha vaqtda shaharda yigirmata karvonsaroy bo`lgan va ular orqali Toshkentdan Qo`qon, Xo`jand kabi bir qancha shaharlarga savdo yo`li o`tgan. Parkent — bu qishloq Toshkentdan 50 — 60 kilometr uzoqlikda joylashgan. Qishloqning Parkent deb nomlanishi haqida xalq orasida turli fikrlar va afsonalar mavjud. Ayrim kishilar bu qishloq oldin bir necha qishloqlardan iborat bo`lib, Parkent ularning birlashishidan tashkil topgan, desalar, boshqalar qishloqning qoq o`rtasidan kesib o`tgan Parkent soyi sababli qishloq teng ikkiga bo`lingan va shuning uchun uning nomi Parkent, ya`ni juft deydilar. Lekin qishloq nomining asl ma`nosi haqida aniq ma`lumotlar yo`q. Iskandar — bu CHirchiqdan birinchi suv oluvchi kanalning nomi. 1889 yili bu kanal o`rnida kichik bir «sart» arig`i bo`lgan, bu ariqni podsho Aleksandrning qarindoshi Konstantin Romanov qayta qurdirib, unga «Oq podsho» Aleksandr nomini qo`ydiradi. U joy obo donlashtirilib, axoli yashaydigan joyga aylantiriladi va erli xalq odatiga ko`ra Aleksandrni Iskandar deb yurita boshlaydilar. Hozirgi kunga qadar ham shu nom bilan yuritilib kelinmoqda. Betagali — Toshkent viloyatida Betagalisoy, Betaga-li degan joylar mavjud. Betaga so`zi mayda o`t demakdir. Bu o`t buta-buta, ya`ni to`p-to`p bo`lib o`sadi. ehtimol, butaka so`zi vaqtlar o`tishi bilan «betaga» bo`lib ketgandir. Bobur aytgandek, betagani ayniqsa yilqi yaxshi ko`radi. Betaga egan yilqi yaxshi semiradi. Betagali yaylovda yurgan biyalarning qimizi yog`li va yoqimli bo`ladi. Betagalisoy va Betagali — Qo`ytosh degan joylarda hali ham yilqilar boqiladi. Sirdaryo va Farg`ona viloyatlarida ham Betagali — Qo`ytosh degan yaylov va yassi tog` bor. Bog`iston — Toshkent viloyati Bo`stonliq rayonidagi qishloq Hoja Ubaydulloh, Ahrorning qishlog`i, u shu qishloqda tavallud topgan (1404—1490) H. Hasanov Bug`uston, ya`ni «Bug`uli er» deb izohlaydi. V. V. Bartol’d «Eronning tarixiy-geografik ocherki” asarida Bog`iston degan joyni «Xudo vatani» deb tarjima qilgan. (Islom dinidan oldin bog` so`zi eron tillarida «xudo» ma`nosini

anglatgan, bu so`zning fog` (fug`) variantlari ham bo`lgan.) Bu toponim «bog`lar o`lkasi» degan ma`noda ham bo`lishi mumkin. Profes-sor I. P. Petrushevskiy bog`iston so`zini ana shunday izohlagan. Bog`iston qishlog`ida tashkil topgan birinchi jamoa xo`jaligiga rais bo`lgan hurmatli Sotiboldieva Zinnat opaning fikricha, Bog`iston «Bog`i bo`ston» degan so`zdan kelib chiqqan bo`lishi kerak. Burchmulla — Toshkent viloyati Bo`stonliq rayonidagi qishloq. Ba`zi birovlar Ko`ksuv bilan CHotqol suvlari qo`shilgan burchakda bir mulla o`tirgan ekan, shuning uchun ham Burchmulla, ya`ni mullaning burchi (burchagi) deb atalgan, deyishadi. Aslida bu nomning «mulla» so`ziga hech qanday aloqasi yo`q. Ikkala so`z —mulla, burch (burj) so`zlari ham minora degan ma`noni anglatadi. Gazarma — Toshkent viloyat Burchmulla yaqinidagi qishloq (joy). XX asr boshlarida bu erda mis koni ishga tushirilib, konda ishlaydigan rus soldatlari uchun Piskom tizmasi yonbag`irlarida Ko`ksuvdan ancha balandlikda kazarmalar qurilgan. Keyinchalik kon ishlatilmay qoladi, lekin kazarma so`zi Gazarma shaklida joy nomi sifatida saqlanib qolgan. Degrezlik — Toshkentning qadimgi mahallalaridan biri. Bozorga yaqin, Xadra maydonida joylashgan. Toshkent qayta qurilgandan keyin Degrez mahallasining ko`p qismi buzilib ketdi. Bu erda hozir fontan, tsirk va bir qancha imoratlar qurilib ketgan. Deg(dek) qozon, degrez — qozon quyuvchilar, cho`yan quyuvchi degan so`z. Mahalla aholisining asosiy kasbi cho`yan, jez, abjush — etti qotishma quyish bo`lgan. Oqtepa — bu so`z «dehqon» so`zi bilan bevosita aloqador. Dehqon atamasi V — VI asrlarda paydo bo`lgan. Dehqon ilk o`rta asrlarda yirik er egasi bo`lgan. Bu tabaqa to XI — XII asrlargacha mamlakatda hukmron sinf bo`lib kelgan. XII asrdan so`ng dehqon atamasi oddiy qishloq mehnatkashlari, degan ma`noni oladi. Odatda feodal dehqonlar to`g`on boshida, atrofi devor va handaqlar bilan to`silgan mustahkam qo`rg`onlarda yashaganlar. Bunday qo`rg`onlar davrlar o`tishi bilan vayron bo`lib, xarobalarga aylanib qolgan. Bu xarobalar hozirgi vaqtda «oqtepalar» deb yuritiladi. Masalan, Toshkent shaharida mana shunday 8 ta Oqtepa mavjud.

D o `rmon — D o `rmon, D o `rmoncha, YUqori DO`rmon degan nomlar Toshkent voxasida juda ko`p uchraydi. Bu so`z Mo`g`ul urug`laridan birining nomi bo`lib, ma`nosi Mo`g`ul tilida «to`rt» demakdir. Bu so`zni ba`zi kishilarning, olimlarning afsonaviy qahramon Durmon bahodir nomidan olingan deyishlari to`g`ri emasdir. Jahonobod — Toshkent viloyati Qibray rayonidagi bir qishloq.Ilgarigi nomi Nanay. 1966 yilda O`zbekistonda yangi hokimiyatni o`rnatish va mustahkamlash uchun kurashda faol ishtirok etgan Jahon Obidova nomiga qo`yilgan. No`g`ayqo`rg`on — Toshkent shahridan oqib o`tgan Solorning Jo`n ariqqa quyiladigan joy atrofida o`rnashgan qishloq. Hozir shahar hududiga qo`shilib ketgan. Bu erda dastlab no`g`aylar kelib o`rnashgani uchun shunday nom olgan. O`tgan asrning boshlarida Toshkent Qo`qon xonligi tarafidan bosib olingandan keyin Toshkentga ko`chib kelgan tatarlarga joy beriladi. Qo`qon xoni Madalixon yoki Muhammadalixon (1822 — 1842 yy.), g`arbda Jo`yi tarxon (hozirgi Darhon) arig`idan sharqda to Qorasuvgacha, undan janubda Sovuq-buloqqacha, shimolda Solor arig`igacha bo`lgan erlarni tatarlarga in`om etib, oliq-soliqlardan ozod qiladi. Obdon — Toshkent viloyati Pskent xududidagi tog`. Tojikcha — ob va don so`zlaridan olingan bo`lib, «suvxona», suv ko`p joy ma`nosini bildiradi. Suv inshooti, sardobaning kichikroq turi ham obdon (ovdan) deyiladi. O`rta Osiyo va Ozarbayjonda obdon inshootlari ko`p bo`lgan. Pasra — (fasra). Toshkentning SHayxontahur dahasidagi mahallalardan birining nomi (shahar tashqarisidagi ekin joyi). Solor arig`ining chap sohilida CHirchiqqa ketadigan temir yo`l yonida bo`lgan kichik ekin maydoni. Ozroq ekin ekib olish pasra deyilgan. Ba`zan tomorqani ham pasra deyishadi. Qashqadaryo viloyati, YAkkabog` rayonida hdm Pasra nomli qishloq bor. Rudak — Toshkent shahrining oltin kamari, deyarli shaharni oralab o`tuvchi Solor arig`ining eski nomi. Rud — fors-tojik tilida «katta ariq» degan so`z. Ba`zan daryo ham rud deyiladi. Bu atama eski asarlarda, jumladan «Boburnoma»da uchraydi. Rudxona so`zlari ham shu atamadan olingan. Rudxona — daryo o`zani. YA. G`. G`ulomovning ma`lumotlariga qaraganda, Xorazmda rudxona atamasi

ishlatilgan. SHunday qilib, Rudak nomining birinchi qismi, ya`ni Rud «ariq» suv degan so`z, «ak» esa toponim yasovchi affiksdir. Buyuk tojik shoiri Rudakiy tug`ilgan qishloq ham shu nom bilan ataladi. Sarog`och — (Sariog`och) — Toshkent yaqinidagi qishloq. Qozoqlar Sarmagash, ya`ni «sariq daraxt» ham deyishadi. Sariog`och toponimi qurib, sarg`ayib borayotgan daraxt (O`simlik) nomidan kelib chiqqan. Teyit — YUqori CHirchiq rayonidagi qishloq. Teyit so`zi qirg`iz — qipchoqlar urug`ining nomi. Andijon viloyati Xo`jaobod rayonidagi Qorateyit, Teyit, Sariteyit qishloqlarining nomi ham ana shu etnonimlar bilan bog`liqdir. Turkman — Toshkentdagi sobiq «turkman bozori». O`zbekistonda joy nomi bilan uchraydigan etnonim. Ba`zi birovlar (V. G. Mogakova) Samarqand va Buxoro viloyatidagi turkmanlarni turkman millatiga mansub etnik guruh deb hisoblaydilar. K. SHoniyozov esa bu turkmanlar o`zlaricha mustaqil etnik guruh bo`lib, o`zbek millati tarkibiga kiradi, deb hisoblaydi. Xonariq — Toshkent yaqinidagi To`ytepadan boshlanadigan ariq (kanal). Bu ariq o`tgan asrning 40- yillarida Qo`qon xoni Madalixon (Muhammadalixon) davrida qazilgan va xon sharafiga shunday nom berilgan. CHotqol — CHirchiq daryosining bosh irmoqlaridan biri. Talas Olatovlaridan boshlanadi. CHotqol qadimgi fors-tojik tilida «qayin» demakdir. CHotqol daryosi bo`yida tojiklar yashaydi, shuning uchun shu nom bilan ataladi. O`simlik va hayvonlarning eski nomlari hech qanday qo`shimchasiz ham toponim shaklida uchraydi (So`kso`k, Do`lta, Qo`lon va hokazolar). Paxta mahallasi — Toshkent shahridagi mahallaning nomi. Paxta mahallasi deyilishiga sabab, hozirgi mahalla o`rnida paxta zavodi bo`lgan. Bu joylar allaqachon Toshkent shahriga qo`shilib ketgan va yangi imoratlar qurilib, katta bir mahalla tashkil topgan. Mahalla hozir ham Paxta mahallasi deb yuritiladi. Qashqar — Toshkent shahar mahallalaridan biri. Bu joyni o`tgan asrning 40- yillarida SHarqiy Turkistondan qochib kelgan qashqarliklar obod qilgan. Manjurlardan engilib qaytgan Qo`qon xoni Madalixon bilan birga kelishgan. Ular Qo`qon xonligining Toshkentdagi tayanchi hisoblangan. Keyinchalik Oqqo`rg`on

darvozasi ham Qashqar darvozasi nomini olgan. Qashqar mahallasi 1966 yilgi Toshkent zilzilasidan eng ko`p zarar ko`rgan joylardan biri bo`ldi. Hozir bu erda ko`p qavatli zamonaviy binolar qad ko`targan. Qurama — Toshkent viloyatidagi tog` va qishloqning nomi. Qurama so`zi va quramalarning kelib chiqishi masalasini professor V. V. Reshetov ancha batafsil yoritib bergan. Qurama haqiqatan ham «aralash — quralash» degan so`zdir. V. V. Reshetov bir qancha lingvistik, tarixiy dalillardan, vaqf hujjatlaridan foydalanadi. Xo`ja Ahrorning vaqf hujjatlarida (hijriy 860 y.) qurama degan joy nomlari tilga olinadi. Demak, qurama degan so`z va qurama xalqi XV asrdayoq mavjud bo`lgan. V. V. Reshetov quramalar Ohangaroi vohasiga kelib o`rnashgan davrda tarkib topgan, ular turkiy, Mo`g`ul va boshqa elatlarning` chatishib ketishidan vujudga kelgan, XV — XVI asrlarda esa quramalarga so`nggi marta ko`chmanchi o`zbeklar, undan keyin esa qozoqlar kelib qo`shilgan, degan xulosa chiqaradi. Ohangaron vohasidan boshqa erlarda ham quramalar bo`lgan. V. V. Reshetovning yozishicha, Toshkent bilan Xo`jand orasidagi xalqlar qurama deb atalgan. Karki shahri xalqi ham qurama deyilgan. Arkin urug`ining ma`nosi ham aslida qurama degan so`zni anglatadi. Samarqand viloyatining Xatirchi rayonida, Andijon viloyatining Jalolquduq rayonida Qurama degan qishloqlar bor. Qurbaqaobod - Toshkentning shimoli-g`arbidagi guzar-mahalla. N. G. Mallitskiyning ma`lumotlariga ko`ra, bu joy zah sizot bo`lganligidan qurbaqalar ko`p bo`lib, Qurbaqaobod degan kulgili nom olgan. Hozir bu joyga eng zamonaviy binolar qurilib, Birlik dahasi deb nom berilgan. Baytqo`rg`on — Qibray rayonidagi qishloq. CHirchiq daryosining o`ng qirg`og`iga joylashgan. Keksalarning so`zlariga qaraganda, qishloq atrofi qamishzor va to`qayzorlardan iborat bo`lib, faqat bu erda Baytiboy degan bir qozoq boyning qo`rg`oni bo`lgan. Keyinchalik Qibray va Toshkentdan dehqonlar ko`chib kelishib, uylar solishib, u erni obod qilishgan va Baytiboy nomi bilan Baytiqo`rg`on bo`lib qolgan deyishadi. Ayrimlari Baytiqo`rg`onga shahardan olimlar kelib, g`azalxonlik, ya`ni baytxonlik qilishgan, shuning uchun shunday nom berishgan deyishadi.

YUnusobod — Toshkent shahrining yangi dahalaridan biri. Bu joy 1917 yildan keyin tashkil topgan. Usha qishloqni barpo qilishda ishtirok etgan keksa kosib Abdulla ota Nu`monov va o`tkir ota Hoshimovlar 1919 yilda taxtapullik kosib YUnus ismli kishi o`sha joyda chayla qurib, atrofidagi bo`sh yotgan erlarni o`zlashtirib olgan. Keyinchalik ko`pgina taxtapullik kishilar qatori biz ham ko`chib kelganmiz va yangi er ochib dehqonchilik qilganmiz, deydilar. O`shalarning aytishlaricha, birinchi bo`lib qo`riq er ochgan YUnus akaning nomi bilan YUnusobod bo`lib qolgan. B. A. Ahmedovning fikricha 1784 yili Toshkent hokimi YUnusxo`ja bu joylarni obod qilganligi sababli, uning nomi bilan YUnus obod deb atalgan. YAlang`och — Toshkent shahridagi qishloqlardan biri. Hozir bu erlar Toshkent agrar dorilfununi va bir qator zamonaviy binolar qurilgan obod joylardan biri. Bu nomning kelib chiqishi haqida keksalar shunday deydilar: «Ilgarilari bu erda na daraxt, na bir odam yashagan, shuning uchun bu erni yalang`och, ya`ni hech narsa yo`q» ma`nosida ishlatganlar, ba`zilari bu erda bir odam yashagan, u kiyimsiz, yalang`och yurgan, hatto yoz oylarida ham o`t (olov) yoqib isinib o`tirgan, uni odamlar yalang`och devona yoki yalang`och eshon ham deyishar edilar, asta-sekin devona so`zi tushirib qoldirilib, yalang`och bo`lib qolgan deyishadi. Qonqus — Toshkent shaxrini oralab o`tuvchi Anhor o`z suvini hozirgi kunda ham ikkiga, ya`ni «Qonqus» va «CHala» ariqlariga bo`lib beradi. Qonqus arig`ining nomi bilan ataluvchi qishloq hozirgi Zangiota rayonidagi kolxozning idorasi joylashgan hududni o`z ichiga oladi. Qishloq tarixi shunday hikoya bilan boshlanadi: «Qadim zamonlarda shu qishloqda yalang oyoq, yozin-qishin bir xil qiyinchilikda yashaydigan bir kambag`al bi-rovlarning erida ketmon chopib, tirikchilik qilgan. Kunlardan bir kuni qishloq oqsoqollari kel, shu bechora kambag`al h.am bir parcha eriga ega bo`lsin, umid bilan oramizda katta bo`ldi-ku deydilarda, qishloqning bir chetidan qo`riq er beradilar. Bundan yigitning boshi osmonga etadi. Biroq erni ishlashga hech narsasi yo`q, hamyoni quruq bu yigit shaharga tushib ikki yil mardikorlik qiladi, choyxonada choy tashiydi, Nihoyat, 5

— 10 tanga pul topib beliga tugib, ikki qop qattiq nonni elkasiga ortib, qishlog`iga keladi va erga mehr bilan qaraydi, qish va yoz demay ishlaydi, ariq qaziydi, lekin yigitning eriga suv bermaydilar, har kim kambag`alning suvini yo`ldan to`sib, o`z erlarini sug`oraveradi. Baxor o`tib yoz keladi, hamma erlar ko`m-ko`k, lekin yigitning eri qaqrab yotadi. Yigit eriga zo`rg`a suv olib keladi, yil bo`yi ariq qazib, bir ho`plam suv uchun yurak bag`ri ezilgan yigitning eriga tasodifan silqindi paynak suv etib borib qoladi. Fig`oni falakka ko`tarilgan yigit: «xudoga shukur, erimga suv keldi, mehnat suvimdan bir ho`play» deb qorni bilan erga yotadi. Issiq kunda entikib, lablari qaqragan yigitning chanqoqligidan lablari loy suvga tegadi- yu, yigit og`zidan laxta-laxta qon ketib, shu ondayoq jon beradi». SHu suv uchun qon qusib, jon bergan yigitning voqeasidan so`ng bu qishloqning nomi Qonqus bo`lib qolgan ham deyishadi. Faqat bugina emas butun Qonqus arig`idan suv ichuvchi mehnatkashlarning 1917 yilga qadar umumiy suv va sug`orish uchun tortgan azob-uqubatlari yigit tortgan azob-uqubatlardan qolishmas edi. Qonqus qishlog`ida istiqomat qiluvchi 1903 yilda tug`ilgan Xolmat ota Rahimovning hikoyasi ham diqqatga sazovor. «Rahmatli otam vafot etganda men 12 yoshli bola edim. Bu voqea 1915 yilning ko`klamida sodir bo`ldi. Otam Rahim CHO`ng`aev degan boyning erida korandachilik qilib, tirikchilik o`tkazar edi. Otam ekin ekadigan boyning eri ham shu Qonqus arig`idan suv ichar edi. Erni sug`orish maqsadida otam uydan ertalab chiqib ketadilar. U endigina Qonqus arig`idan o`z ekiniga suv ochadigan ariq boshiga borib, suvga tushib ariqqa suv ochayotganida Zangi ota volostining mingboshisi Burxonboy kelib qolib, ha nega so`roqsiz suv ochding yalangoyoq, deb haqorat qila boshlaydi. Otam indamaydi. Nega indamaysan, karquloq, deb otdan tushib, otamni qamchi bilan qattiq savalaydi. Mingboshi qo`lidan otamni ajratib ololmaydilar, mingboshi ketgach, otam kaltak zarbidan bir necha kun o`tgach vafot etadi» deydi. Xulosa qilib aytganda, bu ariqdan erlarni sug`orish shunchalik qiyin bo`lganki, undan suv olib kelib mehnatkash dehqonlar o`z ekinlarini sug`orguncha qon qusib yuborganlar. SHu boisdan ham mehnat ahli bu ariqqa Qonqus deb nom berganlar. Aslida qonqus so`zi qishloq arig`i degan ma`noni bildiradi. Masalan: Ugom, CHotqol, Pskom

so`zlaridagi gom, qol, kom — qo`shimchasi suv degan ma`noni ifodalaydi. Demak, Qonqusdagi qon so`zi — suv, qus — so`zi esa qishloq degan ma`noni bildiradi. CHalaariq — bu ariq ham Anhordan suv oladi. CHalaariq tarixi ham Qonqus tarixiga o`xshaydi. Bu ariqdan suv ichuvchi dehqonlar to 1917 yilgacha o`z ekinlarini to`liq sug`organlarini bilmaydilar. CHunki ariq boshi shaxarga yaqin edi. Ariq boshida boylar va amaldorlarning eri bor edi. Ular o`zlari turgan joyning atrofidagi qo`riq erlarni ham o`zlashtirib olganlarida ariqdagi barcha suvni o`zlariniki qilib olganlar va ariq oxiridagilar bilan hisoblashmaganlar. Natijada bu ariqdan suv ichuvchi boshqa dehqonlarga suv etmas edi. Suv boshida Do`simboy hoji degan boyning eri bo`lib, hamma suvni o`z eriga ochib oladi. Natijada bu ariqdan suv ichuvchilarning eri chala sug`orilar edi. SHuning uchun bu ariqqa CHalaariq deb nom berilgan. Qoraqalpoq arig`i — YOllanma qishlog`i va CHinoz xududlarini suv bilan ta`minlovchi ariqning nomi. Bu nomning kelib chiqishi haqida qiziq rivoyatlar bor. Biz ulardan eng e`tiborlisini keltiramiz. SHu qishloqda o`sib ulg`aygan 1880 yilda tug`ilgan Muhammad ota Xidirov shunday hikoya qiladi: «Utmishda deyarli CHinoz, YOllanma qishloq hududida Bo`zsuvning o`ng va chap sohillariga suv chiqarish juda qiyin bo`lgan. SHu sababdan qishloq ahli ariq qazib suv chiqarishni orzu qilib yurgan. Bo`zsuv arig`i er sathidan ancha pastda bo`lganligi sababli erli xalq qancha urinsa ham Bo`zsuvdan yuqoriga suv chiqara olmaganlar. YUrt kattalari endi qanday qilib suv chiqaramiz, deb o`ylanib turganlarida oralarida paydo bo`lib qolgan bir cho`qqi qora telpak kiygan qoraqalpoq yigit ot minib olib, qalin yoqqan qor tepasidan iz solib beribdi. Ariq qazishga kelgan dehqonlar uning oti izidan ariq qaziy boshlabdilar. Nihoyat, suv ariq bo`ylab oqibdi va ariqqa iz solib bergan yigit qoraqalpoq bo`lganligi uchun shu yigitning millatini ulug`lab, ariqqa Qoraqalpoq deb nom qo`yishgan deyishadi. Boshqa birovlar bu ariqni qazishda juda ko`p qoraqalpoqliklar qatnashgan, ariq qazib tugatilgach, ularni qaygadir olib ketishgan, shu sababli ariqni qoraqalpoqliklar qazigan deb shu nom berilgan deyishadi. B. A. Ahmedovning

ta`kidlashicha XVI asrda Sirdaryoda istiqomat qilayotgan Qoraqalpoqlarga ma`lum miqdorda taalluqli bo`lganligi sababli Qoraqalpoq nomini olgan bo`lsa kerak. Qo`riq — YAngiyo`l rayonidagi Tursunqulov nomli kolxoz hududida joylashgan qishloqning eski nomi. U qishloqda qozoqlar yashagan. Ularning erlari juda hosildor bo`lgan. «Tosh eksang qo`karaman, deydi, biroq euv yo`q. Suv bo`lsa, qishloqlar guliston bo`ladi». el urug`lari shu haqda o`ylab, Bo`zsuvdan suv olib chiqish fikriga tushadilar. Ular to`planishib pul yig`adilar va 1904 yilda Toshkent general-gubernatori nomiga ariza yozadilar: «Podsholiq shu ishga 2000 so`mlik qarz bersin, ikki yilda to`laymiz» — deydilar. Arizadan darak bo`lmaydi, 1905 yilda yana katta pul to`lab Oqpodsho Nikolay nomiga ariza yozadilar. Oylar, yillar o`tadi, undan ham javob kelmaydi. SHundan so`ng qishloq yigitlari to`planishib, «ko`kragimizda yolimiz, bilagimizda kuchimiz bor. Ularning yordamisiz ham o`zimiz ariqni qaziymiz» — deydilar. YUrt boshliqlari bu tashabbusni olqishlaydilar. Pastdan yuqoriga suv chiqarmoqchi bo`ladilar. Oqsoqollar maslaxati bilan er ostidan suv olib kelmoqchi bo`lib, har 15 — 20 metr joydan quduq qaziydilar. Er ostida bu quduqlarni bir-biriga bog`laydilar. Oylar, yillar va og`ir azobli kunlar birin-ketin o`tadi, azamatlar o`z ishlarida oxiriga qadar izchil turadilar. Biroq ochlik kuchayadi, qishloq xalqi bor bisotini, ko`rpa- to`shagini, hatto bo`yrasigacha sotadilar. Ketmon chopgan azamatlar, er bag`rini tilib turgan qahramon yigitlarning ancha qismi ochlikdan qirilib keta boshlaydi, qolganlarini esa quduq bosib o`ldiradi. Xay attang mehnatimiz shamolga sovirildi, bir tomchi suv deb, ming qatra qonimiz qurbon bo`ldi, azamat yigitlardan ayrildik, deb nadomat chekishadi chollar.Qo`riq qishlog`i suvsizlikdan xarob bo`ladi, xalqi bitadi, lekin ular qazigan quduqlari o`tmishdan alamli bir yodgorlik bo`lib, ayrimlarining izi hozirgacha saqlanib kelmoqda. Bo`stonliq — Toshkent viloyatidagi qishloq. Bo`stonliq «bog`-rog`» ma`nosidagi bo`ston so`zidan ko`ra bo`ston (bo`zto`nli) degan urug` nomi bilan atalgan deyish to`g`riroqdir. SHu rayonda CHimboylik degan qishloq ham bor (CHimboy — urug` nomi) — lik, — lig affiksi kishilarning qaysi qabila-urug`dan

ekanini ham ko`rsatadi: masalan, ming qabilasidan bo`lgan kishilar minglik deb atalgan. Zarkent — Toshkent viloyatidagi qishloqlardan biri. V. V. Bartol’d arab geograflaridan Muqaddasiy asarlarida SHosh viloyatida qayd qilingan Zarankatu qishlog`ini hozirgi Zarkent bo`lsa kerak, deb taxmin qiladi. Zar «oltin» bo`lsa, zer, zerin «quyi», «etak» demakdir. Zerinkat bo`lganda «Pastdagi qishloq», «Tog` etagidagi qishloq» deyish mumkin edi. Qo`yliq — Toshkent shahrining chekkasidagi joy. Professor H. H. Hasanov Qo`yliqni «Quyilik», «pastlik»deb izohlaydi. YAna shuni aytish kerakki, DO`rmon urug`ining bir shoxobchasi «qo`yli» deb atalgan Qo`yli Qo`yliq bo`lib ketgan bo`lishi mumkin. Bundan tashqari, Mo`g`ul sarkardalaridan birining ismi Qo`yliq bo`lgan. Mo`g`ul sarkardalarining nomlari O`rta Osiyo toponimiya-sida anchagina saqlanib qolgan. Bundan tashqari, o`sha sarkarda Qo`yliq Toshkentga ham kelgan. Ohangaron daryosi — Sirdaryoning o`ng irmog`i. Mo`g`ullar kelmasdan oldingi manbalarda Iloq daryosi deb atalgan. Daryo vodiysida temirchilik rivojlangani uchun daryoni Ohangaron, ya`ni «Temirchylar daryosi» deb ataganlar. To`ytepa — bu nomning negizida to`y ma`nosi yotishi munozara qilinishi mumkin. Turgan gapki, bu nomning to`y (svad’ba), to`yko`l so`zlariga dahli yo`q Dori o`t va kulollar ishlatadigan sopol idishlar yasash uchun ishlatadigan loy ham to`y deyiladi. Sopol yasaydigan tuproqni «gil» deb izoxlashga bir qadar asos bor. Ammo Mahmud Koshg`ariyning asarida boshqacha izoh beriladi: «To`y — askarlarning turar joyi. Xon to`yixon askargohi». SHunga asoslanib, To`ytepa — «qal`atepa», «qo`rg`ontepa», «lashkartepa» ma`nosida bo`lishi ham ehtimol. Toshkent shahrida bir qator qadimgi me`morchilik obidalari mavjud. Bulardan biri — Abdulqosim shayx madrasasidir. Bu madrasa Abdulqosim eshon, Qoraxon eshon, Ma`dixon qozi madrasasi ham deb atalgan.. O`rta Osiyo me`morchiligi asosida XIX asrda o`sha davr an`analari bilan qurilgan tarixiy yodgorlikdir. O`ziga tutashgan masjid va hammom bilan birga qadimgi Beshyog`och dahasidagi mahalla guzarini tashkil qilgan. Dastlab madrasa bir

qavatli bo`lgan. 1864 yili hovli qismida ikkinchi qavati qurilgan. Binoni bezashda asosiy e`tibor bosh fasadga qaratilgan. U chorsi pishiq g`ishtdan ikki qavatli qilib, sharqqa qaratib qurilgan. Bosh fasadni bezash maqsadida uning ikki yoniga bir xil ravoqlar ishlangan. Bosh fasadning o`rta qismida madrasa devori sirtidan 1,82 m. bo`rttirib chiqarib, balandligi 16 m. li peshtoq ishlangan. Uning ikki yonida guldasta minora qad ko`tarib, ularning tepa qismida XVI — XVII asrga xos mezana bor. Peshtoqning old va yon tomonlari to daxana asosigacha va devorning kungurador qismi chorsi pishiq g`ishtdan tekis qilib ishlab chiqilgan, uning yuqori qismi esa sharafa hamda kitoba bilan bezatilgan. Ko`kaldosh madrasasi singari bunda ham darvozadan kiraverishdagi chap tomonda darsxona, o`ngda masjid, to`rida xonaqoh «Mo`yi muborak» — deb ataladi. Bu bino madrasadan ilgari 1820 yili qurilgan. Darsxona va masjid tomlari o`zaro kesishadigan ravoqlar ustiga gumbaz qilib qurilgan. Hovlining tarxi — chorsi 28X22 m. Kompleksga kirgan masjid keyinchalik buzilib ketgan. Madrasa 1983 yili ta`mir qilingan. Uning binosidan qadimgi yodgorliklarni targ`ib qilish uyi sifatida foydalaniladi. Anbar bibi maqbarasi Bu maqbara Zangiota qabristonida joylashgan bo`lib XIV asr oxiri — XV asr boshlarida qurilgan noyob me`morchilik yodgorligidir. Rivoyatlarga qaraganda Zangiotaning xotini Anbar bibi (Qambar ona) qabri ustiga qurilgan. Zangiota maqbarasining janubi-g`arbida joylashgan. Anbar bibi maqbarasi peshtoq, ziyoratxona hamda go`rxonadan iborat. Ziyoratxona va Go`rxonaning usti qo`sh gumbazli. Go`rxonaga oq marmardan qabr toshi qo`yilgan. Uning tevarak sirtiga arabiy xatlar va nafis girix naqshlar o`yilgan. Maqbara dastlab 2 xonali bo`lgan, keyinchalik uning oldiga peshtoq qurilib, koshinlar bilan bezatilgan. Baroqxon madrasasi (XVI asr) Bu yodgorlik Zarqaynar ko`chasida qurilgan bo`lib, bir necha imoratlardan iborat. Dastlab binoning sharqiy burchagidagi mo``jaz maqbara (kimga mansub ekanligi noma`lum) qurilgan. SO`ng 1530 yili shayboniylar sulolasining Toshkentdagi hokimi Suyunchxo`jaxon (1525 yili vafet etgan) maqbarasi qad ko`targan. Bu maqbara hovli to`ridagi peshtoqli xonaqoxdan iborat. Qo`shqavat

gumbazi bo`lgan. Tashqi — ko`k gumbaz (moviy rang koshin bilan qoplanganligi uchun shunday atalgan) 1868 yilgi zilzila natijasida buzilib ketgan. Baroqxon madrasasi memorial kompleksining 3- bosqichini XVI asr o`rtalarida Baroqxon qurdirgan. Jome` masjidi Bu bino Uyg`ur ko`chasi Haqiqat tor ko`chasi 22- uyda joylashgan. Bu arxitektura yodgorligi XV — XIX asrlarda bunyod etilgan. Jome masjidini 1451 yilda Xo`ja Axror Vale qurdirgan. CHorsuda shakllashgan Registon ansambli tarkibiga kirgan. Unda juma va hayit nomozlari, hutbalar o`qilgan. SHarq tomonidagi bezaksiz darvozadan kirilgan. Hovlining ikki yoni bir qavatli, old tomoni rovoqsimon ayvonlardan iborat, XVIII asrda hovli atrofidagi ayvonlar buzilib ketgan, keyin hujralarga aylantirilib, qayta tiklangan, 1886 — 88 yillarda asosiy bino (xonakoh) ham qayta tiklangan. Zangiota kompleksi Toshkentdan 16 km janubda XIV asr oxiri va XX asr boshlarigacha qurilgan bu noyob kompleks o`z nomi bilan mashhur. So`fiylik targ`ibotchisi shayx Oyxo`ja ibn Tojxo`ja sharafiga shunday atalgan. Bu maqbarani Amir Temur qurdirganligi haqida bir qator rivoyat va afsonalar bor. XVI asrning 60- yillarida qurilgan yodgorlikdir. SHaharning eng yirik qadimiy inshootlaridan biri bo`lib, uni Toshkent xonlaridan birining vaziri Ko`kaldosh qurdirgan. Madrasa o`rta asr shahristonining janubiy chekkasida qurilgan. Hozirgi ko`cha o`rni esa xandak bo`lgan. Binoni qurishda an`anaviy kompozitsiyaga rioya qilingan: chorsi hovlisi keng, xujralar va ochiq ayvonlar bilan o`ralgan. Hovlining P — simon yo`llari hujra (darsxona) larni masjid bilan ulaydi. Hujralar soni 38 ta bo`lgan. Madrasa dastlab uch qavatli bo`lgan. Bosh fasadi janubga qaragan. Darvozadan kiraverishda chapda masjid, o`ngda darsxonalar joylashgan. Masjid va darsxonalarning usti o`zaro kesishgan ravoqlar ustiga o`rnatilgan gumbazlardan iborat. Miyonsaroy (vestibyul’) etti gumbazli. Me`morlar madrasani bezashda asosan binoning old tomoniga e`tibor berishgan. Sirkor parchin va girix naqshlar bilan bezatilgan hashamatli peshtoqning ikki

yoniga ikki qavatli ravoq ishlangan. Ikkinchi qavatdagi hujralar faqat peshtoq ikki yonidagina saqlangan. Old tomonining chekka burchaklari baland guldastalar bilan tugallangan. Guldastalar ustida minorachalar bo`lgan. XVIII asr oxirida madrasa qarovsiz holga kelib qolgan va karvonsaroy sifatida foydalanilgan. Ko`kaldosh madrasasining 1866 va 1886 yilgi zilzilalardan zararlangan peshtog`i qayta tiklangan. 1946 yilgi zilziladan ham qattiq shikastlangan. Madrasa so`nggi marta 1930—1960 yillarda butunlay qayta ta`mirlangan. Minoralarning balandligi 2- qavat bilan deyarli baravarlashtirilgan. Zamonlar o`tib bir necha bor ta`mirlanishi natijasida madrasaning tashqi ko`rinishi o`zgarib ketgan. Madrasaning old tomoniga an`anaviy usulda, zinapoya ishlangan. Ko`kaldosh madrasasi 1991 yildan Movarounnahr musulmonlari Diniy idorasi tasarrufida bo`lib ta`mirlash ishlari olib borilmoqda. SHayx Zayniddin bobo maqbarasi 1214 yili SHayx Zayniddinga atab solingan yodgorlik Arxeologik tekshirishlarga ko`ra, yodgorlik yonida joy-lashgan chillaxona XII — XIII asrlarga, maqbara o`rnida bo`lgan xonakoh, XIV asrga oid. Maqbara devorlari asosi XVI asrda qurilgan, tepasi va peshtoqi XIX asr oxiri va XX asr boshlaridata`mir qilingan. YOdgorlik peshtoq — gumbazli cho`zinchoq maqbara — xonakohlar tipiga mansub. CHortoq xonakohning to`rt tomonida eshiklar ochilgan. Tashqi gumbaz baland asosga o`rnatilgan. YOg`och darvozaga ustaning nomi — «Mirshaxob Abdumo`min o`gli» o`yib yozilgan. Darvoza tepasidagi deraza o`rnida yog`och panjara saqlanib qolgan. XIII — XIV asrlarda maqbara atrofida qabriston vujudga kelgan. SHayx Xovand Tohur maqbarasi Bu nodir maqbara Navoiy shoh ko`chasida joylashgan me`moriy yodgorliklardan biri. Maqbara shayx Umar Bog`istoniyning o`g`li — SHayx Xovand Taxurga atab solingan. XV asrda yashagan nufuzli ruhoniy Xo`ja Axror SHayx Xovond Tahurning avlodi bo`lgan. Mavjud yodgorlik XV asrga oid ko`hna maqbara poydevori ustiga XVIII — XIX asrlarda qurilgan; bunda Movarounnahrda XIV asr oxiridan rivojlangan ikki xonali bo`ylama maqbara —

kompleks tarxlari saqlab qolingan. G`arbdan sharqqa yo`nalgan o`q bo`ylab bino yuzasidan sal chiqib turuvchi kichik peshtoq, ziyoratxona, so`ng go`rxona joylashgan. Xonalar gumbazlar bilan yopilgan; go`rxona gumbazi qo`shqavat bo`lib, 12 qirrali asosga o`rnatilgan; ziyoratxona me`morchiligi o`ziga xos xonakoh bo`lib, sakkiz ravoqdan iborat. Darchalardagi koshinkor panjaralar saqlanib qolgan. Maqbara yupqa chorsi pishiq g`ishtdan terilgan. Qaldirg`ochbiy maqbarasi BO` maqbara XV asrning 1- yarmida qurilgan me`morchilik yodgorligi bo`lib, SHayx Xovandi Taxur maqbarasidan shimolroqda. Maqbarani kim qurganligi va unga kim dafn qilinganligi noma`lum. Rivoyatga ko`ra, bu erga Qaldirg`ochbiy ismli nufuzli a`yon, boshqa bir rivoyatda Qaldirg`ochbibi ismli kifchoq malikasi dafn etilgan. Maqbaraga janubiy tomondagi peshtoqsiz taxmonsimon ravoqdan kiriladi. Xona chortoq bo`lib, to`rt tomonidagi taxmonlar orasida kichik hujralar va g`ishtdan ishlangan aylanma zina joylashgan. Beshta ravoq gajaklari pastak, bu uslub Toshkent maqbaralariga xos. Maqbara devorlari to`rtburchak pishiq g`ishtdan terilgan. Maqbaraning 12 qirrali tashqi gumbazi 1970 yilita`mir qilingan. Kaffoli SHoshiy maqbarasi Bu me`moriy obyda Zarqaynar ko`chasida Hazrati Imom (Xastimom) nomi bilan mashhur bo`lgan imom Abu Bakir Muxdmmad ibn Ali ibn Ismoil al-Kaffol ash-SHoshiyga atab qurilgan. Dastlabki maqbara saqlanmagan. Kaffol SHoshiy maqbarasi me`mor G`ulom Husayn tomonidan 1541 — 1542 yillarda qurilgan. eshik tepasidagi kitoba va gumbazning pastki qismidagi yozuvlar saqlangan. Maqbara tarxi chortoq bo`lib, o`rtadagi katta xona qo`sh qavat gumbaz bilan yopilgan. Maqbara burchaklarida ikki va uch qavatli sakkiz yoqli va to`rtburchak hujralar bor. Katta xonaning uch tomoni peshtoqli Maqbaraning janubiy tomonidan qadimgi qabrli hovliga chiqiladi. Maqbaraning tashqi tomonlari bezaksiz. Maqbara 1960 yilda ta`mirlangan.

Статья IV. Hazrat imom kompleksi O`z davrining o`qimishli kishilaridan biri bo`lgan imom, Abu Bakr Muhdmmad ibn Ali ibn Ismoil al-Kaffol al-SHoshiy (904 —976)ning qabri asos qilinib bunyod etilgan obida. Qabr va uning atrofida vujudga kelgan qabriston hamda me`morchilik yodgorliklari kompleksi (Kaykovus bog`i bilan birga) Hazrati imom nomi bilan ataladi. Dastlab, XVI asrning 30- yillarida ikkita maqbara qurilgan, kattasi Toshkentning shayboniylar sulolasidan bo`lgan Xoni Suyunchxo`jaxon maqbarasi, deb taxmin qilinadi. XVI asrning 50- yillarida bu binolar Barakxon madrasasi me`morchilik yodgorliklari tarkibiga qo`shilgan. O`sha davrda Hazrati imom qabri ustida Kaffol SHoshiy maqbarasi buntyod etilgan. XVI asr oxirlarida uning qarshisida «Qo`sh» uslubida Kaffol SHoshiyning` avlodi, Boboxoji maqbarasi qurilgan (bu bino 1939 yili buzib tashlangan). XVI asrda Xastimom kompleksida sayrg`oh bog` bo`lgan (asriy chynorlar, qayrag`och va boshqa daraxtlar, hovuz va ayvonlar mavjud edi), xalq sayillari o`tkazilgan. XIX asr o`rtalarida Barakxon madrasasi ro`parasida Namozgoh, (tillashayx), Mo`yi muborak madrasasi, Jome masjidi (saqlanmagan) qurilgan. XX asr boshlarida 6 ustunli 12 gumbazli Tillashayx masjidi qayta qurilgan. Hazrati imom kompleksida Movarounnahr musulmonlari idorasi joylashgan. SHunday qilib, biz Toshkent shahri va vohasidagi toponimlarni ilmiy asosda, tarixiy hujjatlar, manbalarga suyanib, turli-tuman nomlarning bir guruhininggina tarixini o`rganib chiqishga muvaffaq bo`ldik. Agar sizlar ham o`z jonajon maktabingiz, kolxoz, sovxozingiz, qishloq va rayoningiz hududidagi nomlarning kelib chiqishi bilan qiziqsangiz mana shunday toponimik ma`lumotlarga ega bo`lasiz. Bu esa jonajon o`lka tarixini o`rganishda, uni sevishda, olgan bilimla- ringizni chuqurlashtirish va rivojlantirishda, ijodiy izlanishingizda sizga yaqindan yordam beradi.

3. Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari toponimikasini o`rganish Darsning maqsadi: o`quvchilarga arablar hukmronligining oxiri va IX asrda Somoniylar davlatining tashkil topishi va bu davlatni boshqarish hamda xo`jaligining yuksalishi, feodal shaharlarning ravnaqi, savdo aloqalarining kengayishi haqida tushuncha beriladi. Ko`rgazmali qurollar: «IX — XI asrlarda O`rta Osiyo kartasi»dan, Muhammad Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari hamda «Buxoro shahri arxitektura yodgorliklari» ni namoyish qiluvchi rangli rasmlardan foydalaniladi. YAngi mavzuning rejasi: a) arablar hukmronligining ag`darib tashlanishi; b) somoniylar davlatining tashkil topishi; v) qishloq xo`jaligining yuksalishi; g) feodal shaharlarning ravnaq topishi; d) savdo aloqalarining kengayishi. Dars o`tish uslubi: o` qituvchi materialni bayon qilishda suhbat usulidan foydalanadi, o`quvchilarni ijodiy izlanishga undaydi, toponimik materallarni topib, ularning ma`nosini mustaqil echishga o`rgatadi. Suhbat uchun savollar: 1. Arablar hukmronligining qulashiga asosiy sabab nima? 2. Somoniylar davlati qachon tashkil topdi va unga kim asos soldi? 3. Xo`jalikning yuksalishiga nima sabab bo`ldi? Qanday feodal sha^arlarni bilasiz? YAngi mavzuning konspekti. VIII asr oxiri — IX asr boshlarida xalifalik og`ir siyosiy tanglikka uchradi. Bo`ysundirilgan xalqlarni itoatda tutish arab xalifalari uchun tobora qiyin bo`lib qoldi. O`rta Osiyo xalqlarining tez-tez qo`zg`olon ko`tarib turishi, xalfalikning o`z ichidagi feodal urushlar arab xalifaligini zaiflashtirib qo`ydi va mustaqil mahalliy davlatlarning paydo bo`lishiga olib keldi. Xalifaning Xurosondagi noibi Tohir ibn Husayn (u mahalliy oqsuyak er egalari orasidan chiqqan) 821 yilda o`zini mustaqil hokim deb e`lon qildi. SHu tariqa Tohiriylar sulolasi (821 —873) ga asos solindi va bu sulola Xurosonda yarim asrdan ko`proq hukm surdi. Tohiriylar davrida O`rta Osiyoning ayrim

viloyatlarini 819 yildan boshlab Somon xonadonining avlodlari — Somoniylar idora qila boshladi. Bir vaqtlar Somoniylar xalifalikka qarshi ko`tarilgan xavfli qo`zg`olonni bartaraf etishda xalifaga yordam bergan edilar, o`sha qo`zg`olon Samarqandda boshlanib, butun O`rta Osiyoga yoyilgan edi. Tohiriylar sulolasining xalqqa qilgan jabr-zulmi mehnatkashlarni qo`zg`olon ko`tarishga majbur etdi. Qo`zg`olonga shahar hunarmandlaridan misgarlar (safforiylar) boshchilik qildi. 837 yilda Tohiriylar ag`darilib, Xurosonda Safforiylar davlati barpo qilindi. Buxoro Safforiylarga tobe bo`lishni istamadi. U somoniylarga murojaat etib, Buxoroni o`z qo`l ostiga olishni iltimos qildi. Nasr Somoniy 875 yilda ukasi Ismoilni Buxoroga hokim qilib yubordi. «Ismoil Somoniy butun Movarounnahrni o`z qo`l ostida kuchli davlat qilib birlashtirdi. Xurosondagi Safforiylar davlatiga barham berdi va bu o`lkani o`z davlatiga qo`shib oldi. Ismoil Somoniy zamonida bu davlat har tomonlama kuchaydi. SHunday qilib, IX asr oxirlarida O`rta Osiyo arablar istibdodidan tamoman xalos bo`ldi. Poytaxti Buxoro bo`lgan mustaqil feodal davlat tashkil topdi va bu davlatni Somoniylar sulolasidan bo`lgan amirlar X asrning oxirlariga qadar idora qilib keldi. Arablar hukmronligi davrida mehnatkash kadovarlarni arablar va mahalliy feodallar talab keldilar. Aholidan turli soliq va jarimalar undirib olish uchun xalq ommasi xonavayron qilindi. SHahdrlar vayron bo`lib, huvillab qoldi. Mamlakat xo`jaligi orqaga ketdi. Xonavayron bo`lgan ming-minglab kadovarlar shaharlarda ish qidirib yurardilar. Lekin mamlakat arab istilochilari hukmronligidan xalos bo`lgandan keyin har holda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi uchun imkon tug`ildi. YAngi-yangi kanallar, to`g`onlar, suv omborlari qurilib, minglab gektar erlar o`zlashtirildi, mamlakat chegaralari mustahkamlandi, dehqonchilik va hunarmandchilik: degrezlik, miskarlik, temirchilik, kulolchilik, to`qimachilik, shuningdek, konchilik ancha rivojlandi. YAqin SHarq mamlakatlari, Rus davlati, xazarlar, Volgabo`yi bulg`orlari hamda Xitoy bilan savdo-sotiq ishlari olib borildi. Bu davrda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Urganch, Kesh (SHahrisabz), Marv va boshqa shaharlar xo`jalik va madaniyatning yirik markazlariga aylandi. SHahar

mahdllalarining markaziy qismida hukmdorlar xonadoni a`zolari xamda boy savdogarlar, ruhoniylar va boshqa oqsuyaklar xashamatli hovli-joylar qurdilar, podsholikning qurol-yarog`, asbob, egar-jabduq ishlab chiqaradigan maxsus ustaxonalari tashkil topdi. SHaharlarning qiyofasi o`zgarib bordi: yangi imoratlar, hukumat idoralari, katta ustaxonalar, karvonsaroylar, machit, madrasa va boshqa binolar qurildi. Hunarmandchilik do`konlari, savdo rastalari ko`paya boshladi. SHaharlarga atrof qishloqlardan kosiblar, savdogarlar va boshqalar kelib joylashdi. O`rta asr shaharlari uch qismdan iborat edi: shaxar markazidagi o`rda (ark), uning tevaragini o`rab olgan ichki shahar (shahriston) xamda tashqi shahar (rabotlar)dan tashkil topgan edi. Bir qancha rabotlar tez orada kattalashib, obod joyga aylandi. Rabotlarda katta-katta imoratlar qad ko`tardi, bozorlar va hunarmand-kosiblar mahallalari paydo bo`ldi. Bu erda zargarlar, sarroflar, to`quvchilar, kulollar, shishagarlar va boshqa shu singari kosib-hunarmandlarning uylari va do`konlari joylashgan edi. SHaharlar bilan bir qatorda qishloqlar ham mamlakatning iqtisodiy hayotida katta rol’ o`ynaydigan bo`lib qoldi. Movarounnaxr va Xorazm vohalaridagi ko`pgina qishloqlar to`qimachilik, kulolchilik miskarlik, duradgorlik va boshqa xil hunarmandchilikda muhim o`rin egalladilar. CHunonchi, Buxoro viloyatidagi hozirgi Zandona qishlog`i Somoniylar zamonida «zandonacha» deb atalgan ip gazlamasi bilan O`rta Osiyoda va ko`pgina xorijiy mamlakatlarda nom chiqargan edi. Har ikki o`lkaning, ya`ni Movarounnahr bilan Xorazmning qishloq va shaharlarida sirlangan sopol idishlar, chiroyli va nozik qilib ishlangan shisha idishlar yasaldi. Mamlakatning iqtisodiy jihatdan rivojlanishi ichki va tashqi savdoning kengayishiga olib keldi. Paxtadan yigirilgan ip va to`qilgan gazlamalar, kunjut va chigit moyi, mayiz, o`rik va boshqa quruq mevalar uzoq mamlakatlarga olib ketilar edi. Dashti qipchoq, Janubiy Sibir’ va Mo`g`ulistondagi ko`chmanchi chorvadorlarga egar-jabduq, kiyim-kechak, o`q-yoy, qilich, bo`yoq zargarlik buyumlari, dori-darmon, idish-asbob va boshqa narsalarni etkazib berishda Movarounnahr asosiy rol’ o`ynaydigan bo`ldi.

Farg`onaning hunarmandchilik mahsulotlari — egar-jabduq, kiyim-kechak, shisha va sopoldan yasalgan nozik buyumlar, mevalar va G`arb mamlakatlaridan keltiriladigan zeb-ziynat buyumlari, qurol-yarog`lar o`sh va o`zgan shaharlari va tog` dovonlari orqali Koshg`arga, undan Xitoyga olib borilardi. Movarounnahr bozorlari orqali YAqin va o`rta mamlakatlariga ipak, kumush, teri, jun, qo`y, qoramol, tuya kigiz, asal, turli xil mo`ynalar olib borilardi. Xorazmdan Ustyurt va Dashti qipchoqning g`arbiy rayonlari orqali Volga bo`yiga, undan Novgorodga boriladigan karvon yo`lida quduqlar qazilib, har bir bekatda rabotlar bino qilingan edi. Volganing yuqori oqimidagi Bulg`or va quyi oqimidagi Hazar davlatlariga hamda Rusga Xorazm orqali O`rta Osiyodan guruch, quruq meva, paxta va jundan to`qilgan kiyimlar, shirinliklar, gilam va shu kabi narsalar, Xitoy, Hindiston, eron, Turkiya, Iroq, Afg`oniston va boshqa mamlakatlardan olib kelinadigan mollar chiqarilar edi. Bulg`or va Xozar davlatlaridan esa O`rta Osiyoga po`stinbop qimmatbaho terilar, mum, o`q-yoy, baliq elimi, kastorka moyi, bulg`ori charm, qarchig`ay, qo`y, sigir, asal, baliq va boshqa mollar olib kelinar edi. O`rta Osiyoda ishlangan va chet davlatlardan keltirilgan hunarmandchilik mollarining ko`p qismi O`rta Osiyo shaharlaridagi bozorlarda sotilardi. Savdo muomalasida Tohiriylar va Somoniylarning kumush dirhamlari yuritilar edi. Somoniylar davrida ariq ochish, suv omborlari va to`g`onlar qurish, qal`alar va mudofaa inshootlari qurish kabi katta qurilishlar avj oldirilishi munosabati bilan mexnatkash aholining ahvoli yanada og`irlashdi. Bunday qurilishlarda har xonadondan bir kishi yiliga bir necha oy hasharchi sifatida safarbar etilib, tekinga ishlab berishga majbur edi. Masalan, Buxoro vohasini ko`chmanchi qabilalarning talonchilik xurujlaridan mudofaa etish uchun shu voha atrofi 783 — 831 yillarda baland devor bilan o`rab olindi. Bu inshoot «Devori kampirak» nomi bilan mashhur bo`lib, qariyb 400 km uzunlikda bo`lgan va uni qurishda ko`p ming hasharchi 49 yil mehnat qilgan. Uning qoldiqlari hozirgi kunga qadar saqlanib qolgan. SHunga o`xshash uzun mudofaa devorlari VIII asrda Samarqand va Toshkent vohalarining atrofida ham bino qilingan.

Mehnatkash xalqni shafqatsiz ezish va jabr-zulm o`tkazish pirovardida xalqning sabr kosasini to`ldirgan. Xalq milliy zulmga chiday olmay g`alayon ko`tara boshlagan. Masalan, 961 yilda Buxoroda novvoy Abubakir rahbarligida xalq qo`zg`oloni bo`ladi. Bu qo`zg`olonda shaxar kambag`allari bilan birga dehqonlar ham ishtirok etadi. Qo`zg`olonchilar Somoniylar hukmdori amir Abdulmalikning saroyini talab, unga o`t qo`yib ketadilar. Xalq qo`zg`olonlari garchi engilgan bo`lsa xam, lekin mazlum xalqning mustabidlarga qarshi kurashida muhim o`rin tutdi. Bu qo`zg`olonlar feodal tuzum negiziga bolta urdi. Feodal zulmning kuchayishi, shahar va qishloqlardagi mehnatkash omma turmushining nihoyatda yomonlashuvi mamlakatning iqtisodiy va siyosiy qudratiga putur etkazdi. Davlatning mustahkam emasligi, feodallarning markaziy hokimiyatga qarshi kurash olib borishi natijasida Somoniylar davlati ancha zaiflashdi. Bu davlat Qoraxoniylar qo`li ostida birlashgan ko`chmanchi turkiy qabilalarning zarbasiga bardosh bera olmadi. Mavzu batafsil bayon qilingach, yangi mavzu bo`yicha o`quvchilarning javoblari umumlashtirilgandan so`ng o`qituvchi ularning diqqatini feodal shaharlar va ular nomlarining kelib chiqish tarixiga jalb etadi. Masalan, «Buxoro shahrining arxitektura yodgorliklari» tarixini quyidagicha bayon etish mumkin: Buxoro — qadimiy, tarixiy, yodgorliklarga boy shahar. Narshaxiy Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madinat us — Sufriya, ya`ni «Mis shahar», Madinat o`t — tujjor, ya`ni «Savdogarlar shahri» degan nomlari borligini aytadi: «Buxoro, — deb davom etadi tarixchi,— degan nom u nomlarning hdmmasidan ma`qulroqdir. Xuroson shaharlaridan birontasi ham bunchalik ko`p nomga ega emas. Bir xddisda Buxoro nomi Foxira bo`lib qolgan. CHunki «Qiyomat» kuni Buxoro shahri o`zida shahidlarning ko`pligi bilan faxr qiladi» (BT, 28-bet). Buxoroning Foxira deyilishi dinga qorilgan afsona, albatta, ikkinchidan, arab grafikasi oqibatidir. Buxoro nomi «Abdullanoma» va boshqa bir qator asarlarda «Vixara» tarzida keltirilib, otashparastlar ibodat qiladigan joy ta`riflanadi. Uning etimologiyasi xam bor.

Xalqda Buxoro — Bog`ora degan rivoyat ham bor. Buxoro so`zining etimologiyasi aniq emas. Buxoro — sanskritcha vixara so`zidan olingan bo`lib, «ibodatxona» ma`nosini bildiradi, degan fikr bor. V. A. Livshitsning fikricha, vixara so`zi so`g`d tilida parxar shaklida kirgan. Hofizi Tanish Buxoriyning yozishicha, «Buxoro» so`zi buxor so`zidan kelib chiqqan bo`lib,O`tparastlar tilida «ilm makoni» demakdir. Bu talaffuz uyg`ur va xitoy butparastlarining tiliga yaqindir, chunki (ularda) sig`inish joylari bo`lgan ma`budalarni «buxor» deb ataydilar. Buxoro shaxrining nomi aslida Lumijkat bo`lgan (Hofizi Tanish Buxoriy, «Abdullanoma», 1-jild. T., 1966, 273- bet). Buxorotoponimi yolg`iz emas. XI — XII asrlarda Balx shahri atrofida Navbahor ibodatxonasi bo`lgan. Navbaxor «erta bahor» emas, balki «YAngi ibodatxona» demakdir. Buxoro shahri etimologiyasi bilan Hindistondagi Bixar shtatining etimologiyasi birdir (V. A. Nikonov). V. V. SHostakovich Sibirdagi Buxoro nomli daryoni tilga oladi. Buxoro yaqinida dul Buxoro (Jul Buxoro) nomli qishloq bo`lgan. Buxoro viloyatlaridan biri Buxorxitfar (Najar — xatfar) deb atalgan. (Buxoro hokimlari «buxorxudot» deyilar edi.) Bekobod yaqinida Buxorolik, Janubiy Uralda Buxorocha degan soy, Qashqadaryo viloyatida (Kitob, G`uzor) Buxor —go`por, Buxori, Xo`jaburxori nomli mahalla, joylar bor. SHunday qilib, Buxoro komponentli toponimlar bir qanchadir. Qadimgi turkiy runik yozuvida (Kulteginga bag`ishlangan yodgorlikda) Vuqarak degan joy nomi uchraydi (Buqaraq so`zi ulis — Buxoro edi). Bu joy nomiga S. E. Malov bemalol Buxoro deb izoh bergan. Akademik B. YA. Vladimirtsov o`sha yodgorlikda So`g`d nomi ham uchrashini aytadi va Buqaraq haqiqatan Buxoro degan so`z bo`lsa, o`yrat (oltoy) qahramonlik eposlarida buxarin cherik, ya`ni «Buxoro qo`shinlari» degan so`zlar uchraydi, deb yozadi (B. YA. Vladimirtsov, «Geograficheskie imena orxonskix nadpisey, soxranivshiesya v mongol’skom», Dokladn Akademii Nauk SSSR, Leningrad, 1929, Dokladn AN SSSR, № 10, 171-bet). Ba`zi bir tadqiqotchilar Buxoro so`zi sanskritcha emas, balki eftalitcha bo`lsa kerak, deb hisoblaydilar. Bunda ular

so`g`diy yozma hujjatida Buxoro so`zining bosh harfi «P» bilan yozilganini dalil qilib keltiradilar (V. A. Livshits, K. V. Kaufman, I. M. D’yakonov. «O drevney sogdiyskoy pis’mennosti Buxarn». Vestnik drevney istorii, §- 1, 1954, 150-163- betlar). Buxoro o`zining ko`p asrlik tarixi mobaynida bir necha bor yuksalish va inqiroz davrlarini boshidan kechirdi, chet el istilochilarining qurboni bo`ldi. Moddiy madaniyat va san`atning shunchalik xilma-xil va turli davrga oid yodgorliklari to`plangan bunday shaharlar juda oz. SHahar SHarq me`morlari yaratgan nodir arxitektura yodgorliklari bilan butun dunyoga ma`lumdir. Buxoroning birinchi tarixchilari yozib qoldirgan afsonalardan birida Buxoro qal`asi Siyovush tomonidan qurilgan deb aytiladi. Siyovush qadim zamonlarda ilohiy shaxs sifatida hurmatlangan, keyingi davrlarda yaratilgan she`riy afsonaga ko`ra, eron shohi va turk malikasining farzandi bo`lgan Siyovush Turon shohi Afrosiyob tomonidan o`ldirilgan. VI asrda shahar, yuqorida ta`kidlanganidek, so`g`dcha nom bilan Numijkat deb atalgan bo`lsa, VII — VIII asrlarda Puxo, Buxo, Buge deb ham nomlangan. VII asrning ikkinchi yarmida arab istilochilari O`rta Osiyoga, shu jumladan, Buxoroga bostirib kira boshlaydilar. Amudaryoni birinchi bo`lib kechib o`tgan Ubaydulla ibn Ziyod 674 yilda Toshkentni egallab, Buxoroga bostirib kirady. 709 yilda Qutayba ibn Muslimning katta lashkari boy va yaxshi mustahkamlangan Buxoroni egallaydi. O`sha paytgacha shaharning to`rt, keyinchalik ettita darvozasi bo`lgan. VIII — IX asrlarda Buxoroda katta o`zgarishlar yuz berdi. 849 — 850 yillarda shahar atrofi II darvozali devor bilan o`raldi. IX asrda mahalliy Buxoro boyonlari Ismoil Somoniy (892 — 907) boshchiligida tashabbusni o`z qo`llariga oldilar. Ular nisbatan markazlashgan, amalda xalifalikdan mustaqil bo`lgan feodal davlat tuzdilar. IX — X asrlarda u iqtisodiy va madaniy jihatdan o`rta va YAqin SHarqning asosiy shaharlaridan biriga aylandi. Bu davrlarda ijod qilgan 30 ga yaqin shoirning nomi tarixda saqlanib qolgan. Abu Abdullo Rudakiy o`sha davrning eng ulug` shoiri bo`lgan. Rudakiyning bizga

ma`lum bo`lgan eng ajoyib asarlaridan «SHarob onasi», «Qarilikka qasida» larni tilga olish, qayd etish lozim. O`rta asrning buyuk entsiklopedist olimlaridan biri buxorolik Abu Ali ibn Sino (980—1037 yillar) edi. Ibn Sinoning asosiy asarlari bo`lgan «Tib qonunlari», «SHifo kitobi», «Donishnoma» va b. q. asarlarida uning tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlari ifoda etilgan. 1220 yilning fevralida Buxoro CHingizxon qo`shinlari tomonidan zabt etildi. 1370 yilda esa Temur imperiyasi tarkibiga kirdi. XIV — XV asrlar mobaynida Buxoro diniy markaz vazifasini bajardi. Ulug`bek tomonidan Buxoroda (1417 yil) va G`ijduvonda (1433 yil) qurilgan madrasalar feodal hukmdorning ruhoniylarga e`tiqodi bilangina emas, balki uning olim sifatyda madaniy-ma`rifiy faoliyati bilan ham bog`liqdir. XVI — XVII asrlarda Buxoro sezilarli darajada gullab-yashnadi. SHahar tubdan qayta qurildi, me`morchilik ansambllari paydo bo`ldi. Bu inshootlarning ko`plari bizning zamonimizgacha saqlanib qolgan. Noyob inshootlar shaharda o`ziga xos me`morchilik maktabi vujudga kelganligidan dalolat beradi. Qoraxoniylar davrida qurilgan Jome` masjidi xarobalari o`rnida Kalon masjidi (1514), uning qarshisida esa Mir Arab madrasasi (1530—1536 yillar). Baland Masjidi va Xo`ja Zayniddin masjidlari barpo etildi. KO`hna Buxoroning eskirib qolgan ko`plab monumental binolari qayta tiklandi va qisman ta`mirlandi. CHSHahar chekkalarida ulkan CHor Bakr ansambli, xovuzlar, sardobalar, ko`priklar, karvonsaroylar va Bahovuddin qishlog`ida maqbaralar qurildi. Qad`a devoridan tashqaridagi Fayzobodda ajoyib xonaqoh (1598—1599 yillar) qurildi. U chiroyli gumbazga, ichki tomoni esa ikki qavat, ganchga o`yilgan go`zal naqshlar bilan bezatilgan. Buxoro jahondagi eng ko`hna shaharlardan biri. Olimlar taxminida, ayrim yozma manbalarda shaharning «yoshi» har xil ko`rsatilgan edi, ammo O`zbekiston Fanlar akademiyasining Arxeologiya instituti tomonidan tarix fanlari doktori A. R. Muhdmmadjonov boshchiligida olib borilgan arxeologik tekshirishlar natijasida Buxoroning «yoshi» 2300 yil ekanligi aniqlanmoqda.

Buxoro arki — hukumat markazi bo`lib, uning hokimi buxor-xudot deb atalar edi. Narshaxiy o`zidan ancha oldinroq yozilgan manbaga, ya`ni Abdulhasan Nishopuriyning «Xazoyin ul-ulum» («Ilmlar xazinasi») degan asariga asoslanib yozishicha, Buxoro qal`asi juda qadimiy bo`lgan va u tillarda doston bo`lib qolgan Siyovush hamda Afrosiyob zamonlarida qurilgan. Narshaxiy Siyovush hamda Afrosiyob zamonlarida qurilgan. Narshaxiy Siyovush qo`handizning ichida, uning sharqidagi darvoza yonida ko`milgan, degan afsonani keltiradi. Qo`handiz (qal`a) ning ikkita darvozasi bo`lgan. SHarqdagi darvoza G`o`ryon darvozasi deb, g`arbdagi darvoza Registon maydoniga ochilganligi sababli Registon darvozasi deb atalgan. Buxoroning rejasiga qaraganda, bizning zamonamizgacha etib kelgan maydoni 34675 kv. metr, aylanasi 780 metr bo`lgan. U 20 metr baland tepalik ustiga qurilgan. Hozir Ark maydoni 4,2 gektar keladi. Uning tik devori pishiq g`isht bilan qoplangan. Ark hdmma tomondan qo`rg`on devor bilan gir aylantirib o`rab olingan. Bu devor so`nggi II — III asrda qurilgan. Arablar istilosiga qadar arkda shahar hokimlari — buxor-xudotlar yashaganlar. Somoniylar davrida (IX — X asrlar) Ark qaytadan qurildi hamda devor va mezonlar bilan mustahkamlandi. SHimoli-g`arbiy tomondagi mezonining o`rni hozirgacha saqlangan. Qoraxoniylar davrida (XI — XII asrlar) va Mo`g`ullar bosqinchiligi vaqtida (XIII asr) Ark bir necha bor vayron qilingan. Arkning hozirgi qiyofasi XVI asrda SHayboniylar sulolasi davrida shakllangan. Hozir Ark viloyat o`lkashunoslik muzeyidir. Arkka kiraverishdagi yo`l asta-sekin ko`tarila borib, uzun yo`lakdan Jome` masjidiga olib chiqadi. Arkdagi binolar XVII — XX asrlarga, ya`ni Ashtarxoniylar va Mang`itlar sulolalari davriga doirdir. O`sha vaqtlarda Ark shahar hokimlari, keyinchalik xonlar, amirlar mansabdorlar va harbiy boshliqlar yashaydigan joy bo`lgan. XX asr boshlarida Ark aholisi taxminan 3000 kishiga etgan. Arkdan shaxdr va uning tevarak-atrof manzaralari va tepaliklar ko`rinib turadi.

Ismoil Somoniy maqbarasi (IX — X asrlar) — O`rta Osiyo me`morchiligining o`ziga xos aniq va muayyan xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu me`morchilik o`z xalqi va uning g`oyasi, did-farosati bilan ifodalangan xalq ustalarining ijodidan iborat. Birinchidan, IX — X asrlarda qurilgan Somoniylar maqbarasi o`sha davrdagi binokorlarning mahorati va yuksak badiiy dididan dalolat beradi. Bu yodgorlik 892 — 907 yillarda qurilgan, deb taxmin qilinadi. Maqbara shaxardagi madaniyat va istirohat bog`i ichida joylashgan. U kub shaklida bo`lib, yarimsharsimon qubba bilan yopilgan. Unga xusn bo`lsin uchun burchaklariga to`rtta kichkina qubba o`rnatilgan. Devori qalin (1,8 metrgacha) bo`lganligi tufayli bu yodgorlik 1000 yildan beri yaxshi saqlanib turibdi. Maqbaraning fasadi yo`q, to`rt tomoni ham bir xil. Bunday inshootlar tsentrik kompozitsiya deb ataladi. Maqbara kvadrat shaklida bo`lib, pishiq g`ishtdan qurilgan. Rivoyatlarga ko`ra, bu maqbara Ismoil Somoniy tomonidan otasi Ahmad ibn Asad uchun qurilgan. Keyinroq bu maqbara Somoniylar xonadonining daxdsi bo`lib qoldi. Unga 907 yilda vafot etgan Ismoil, keyinroq maqbaraga kiraverishdagi yozuvga ko`ra, Ismoilning nabirasi — 914 yildan 943 yilgacha xukmron bo`lgan Nasr II ibn Ahmad dafn qilingan. Bino hozirga qadar saqlanib turibdi. Bu yodgorlikni xorijiy davlatlar ham yaxshi biladilar. Somoniylar maqbarasi sodda, ajoyib ziynati va asrlar davomida sinovdan o`tgan murakkab gumbaz tomli konstruktsiyani qo`llagan binokorlarning muhdndislik mahorati jihatidan jahon me`morchiligining eng mukammal asarlaridan biri hisoblanadi. CHashmai Ayyub mozori (XII asr). SHahardagi madaniyat va istiroxat bog`i shu mozor o`rnida joylashgan. Bu yodgorlik g`arbdan sharq tomon yonma-yon joylashgan to`rtburchakli murakkab to`rtta binodan iborat. Bu binolar turli davrlarda qurilgan. Ulardan eng qadimiysi konussimon baland gumbaz bilan qoplangandir. Rivoyatlarga qaraganda, imoratning bu qismini Qoraxoniylardan Arslonxon Vobkentdagi Minorai Kalon bilan bir vaqtda qurdirgan. Mozor ichidagi sovuq

suvli chashma hozirgacha bor. YOdgorlik chuqur soylikda bo`lib, yaqin vaqtgacha unda katta buloq suvi oqib turar edi. Bu buloq mozordagi quduq bilan birlashtirilgan. Qadimgi g`arbiy bino yoniga XVI asrda yana ikkita bino qurilgan. Qadimii binoning eshigi tepasiga osib qo`yilgan guldor koshinga «bu binoni Temurning shaxsan o`zi qurdirdi», deb yozilgan. XVI asrning ikkinchi yarmida binoning pastak peshtoedan iborat ikki qubbali so`nggi to`rtinchi qismi qurilgan. To`rt binoning har qaysisida bir-biriga o`xshamagan qubbalar bor. Ular tashqi ko`rinishlari yoki janub tomondan qaraganda original va o`ziga xosdir. Mag`oki Attori masjidi (XII — XVI asrlar). Bu masjid shahar markazida joylashgan bo`lib, ilgarigi attorlar rastasi o`rniga qurilganligi tufayli Mag`oki Attori deb atalgan. Masjid qariyb 6 metr erga kirib turadi, aslida ko`p asrlar davomida asta-sekin tuproq qatlamlari uyulib, u ko`milib qolgan. Mag`oki Attori masjidi yopiq tipdagi masjidlardan bo`lib, tomini 6 tosh ustun ko`tarib turadi. Masjidning xiyobon tomondagi janubiy peshtoqi arxitekturaning noyob asari xisoblanadi. Peshtoq va uning ravog`i har xil, chunonchi, o`ymakor ganch, sayqal berilgan g`isht, koshin o`yib naqshlangan sopol g`ishtchalar bilan bezatilgan. Binoning sharqiy tomonidan ko`tariladigan qismida keng tosh zina bor. Zina janubiy peshtoq, qurilgandan keyin qurilgan. Bu zina uchungina emas, balki namoz o`qiladigan joy, ham bo`lgan. Namozgoh masjidi (XII, XIV, XVI asrlar). Buxoroning janub tomonida, shahar tashqarisidadir. Bunday masjidlar hayit kunlari shahar masjidlari namoz o`quvchilarni sig`dira olmaganligidan shaxar tashqarisiga qurilgan. Namozgoh masjidi ana shunday masjidlardan hisoblanadi. Namozgohning peshayvon, galereya shaklida gumbazli binosi bo`lgan (XVI asr), unga nafis qoplama bezakli pevdtoq qurilgan. G`arb tomondan binoning monumental qismi mehrobli qadimiy devorga taqalgan. Masjid nozik o`yma gulli sopol g`ishtlar va mayda g`isht parchalar bilan bezatilgan. Hozirgi namozgoh masjidi o`rnida bir vaqtlar ajoyib bog` va hayvonotxona bo`lgan. Bu er

SHamsiobod deb atalgan. Bu joyni tarixchi Narshaxiy o`z asarida to`la tasvirlab o`tgan. Poi kalon ansambli — Minorai kalon (1127) yoki Katta Buxoro minorasi. Qoraxoniylardan Arslonxon hukmronlik qilgan davrda qurilgan. Bu minora shahardagi eng baland inshootdir. Uning balandligi 46,5 metr, uning qurilgan vaqtini (1127 yil) ko`rsatadigan yozuv korpusning o`rta belidagi koshinlardan birida qisman saqlanib qolgan. Minora baland, dumaloq ustunsimon bo`lib, tepasida ravoqli «fonusiy» tomi bor. Uning ichida 104 pillapoyali aylanma zinasi bor. Minoraning yuqori tomoni bir oz ingichkaroq bo`lib, tsilindr shaklli gumbazida 16 ta darcha bor. Minoradan azon aytilgan. Minorada dushman paydo bo`lishini kuzatadigan maxsus punkt ham bo`lgan. Minoraning qorovulxonasi xali ham bor, uning sirti jimjimador qilib terilgan pishiq g`isht bilan qoplangan. Buxoro shahrining tashqi ko`rinishida bu minora badiiy jixatdan katta ahamiyatga ega. Gumbazning zangori belbog`i XVI asrda ishlangan koshinlardan iborat. Naqsh bilan yozilgan eeki qismi XII asrda yasalgan och moviy tusdagi koshinlardan iborat bo`lib, Buxoro muzeyining Sitorai — Mohi xosa filialida saqlanmoqda. Minora korpusining pastki qismi ta`mirlandi. U o`nburchak shaklida bo`lib, ustiga minora qurilgan. Masjidi kalon (Katta masjid) — juma namozi o`qiladigan bu masjid 1514 yilda qurilgan bo`lib, kattaligi jihatdan Samarqanddagi Bibixonim masjididan keyin ikkinchi o`rinda turadi. U XII asrdagi eski masjid o`rniga qurilgan. Masjid XV asrda qurila boshlanib, XVI asr boshlarida (1514 yilda) bitgan. Masjid to`g`ri to`rtburchak shaklida hovlisi bo`lgan ochiq masjidlar turkumiga kiradi. Masjidi kalonning ettita eshigi bor. Asosiy sharqiy eshigi oldida va ichida keng ayvonlar bor. Masjidning umumiy maydoni bir gektar keladi (127X78). Hovli galereyasi 288 qubba bilan qoplangan, ularni 200 ta ustun ko`tarib turadi. Bu ham noyob me`morchilik yodgorliklaridan biridir. Mir Arab madrasasi — shaxdrning markaziy qismida ikkita gumbaz atrofidagi imoratlardan ajralib turadi (1530 yil). Ulardan biri — SHimoliy gumbaz

tiklanib, unga yarim moviy koshin bilan qoplangan bezak berilgan, Janubiy gumbaz esa bezatilmay qolib ketgan. Madrasaga hashamatli baland peshtoqdan kiriladi. Madrasadagi binolar xuddi Ulug`bek madrasasidek joylashtirilgan. Faqat darsxona o`rnida go`rxona bor. Bu erda yamanlik shayx Abdulla (Mir Arab) va uning qarindoshlari dafn qilingan. YOdgorlik shuning uchun hdm Mir Arab nomi bilan atalgan. Madrasa hovlisining chor atrofini ikki qavatli hujralar o`rab turadi. Hujralar qatorini to`rtta peshtoq ajratib turibdi. Bir vaqtlar peshtoqlar juda baland bo`lgan. Ulug`bek madrasasi (1417 yil). Bu madrasa Temurning nabirasi: buyuk astronom Ulug`bek qurdirgan uch madrasa-ning eng avvalgisidir. To`g`ri to`rtburchak shaklida qurilgan bu binoning hovlisi va bezatilgan baland peshtoqi bor. Madrasaning old tomoni ikki qavat qilib qurilgan, kiraverishdagi miyonxonaning bir tomonida darsxona, ikkinchi tomonida masjid, ikkinchi qavatida kutubxona bo`lgan. Madrasaning ustki qismini Ismoil ibn Tohir Isfahoniy qurgan. 1585 yilda bu bino qayta tiklangan. Keyingi yillarda ham u tez-tez ta`mir qylinib turgan. Naqshlarning tarkibida yulduzsimon elementlar ko`pchilikni tashkil etadi. Buni astronom Ulug`bekning kasbi-koriga bog`lash mumkin. Ulug`bek madrasasi darvoza tavaqalariga «Bilim olish har bir muslim va muslimaning burchidir» degan ibora o`yib yozilgan. MadrasaO`z chiroyi va naqshlarining juda go`zalligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Bu bino O`rta Osiyo me`morchiligining ravnaq topganligini ko`rsatadigan yodgorlikdir. Abdulazizxon madrasasi (1652 yil). Bu madrasa badiiy bezaqlarga juda boy bo`lib, o`z ahamiyati jihatidan O`rta Osiyo me`morchiligida alohida o`rin tutadi. Bu bino Ulug`bek madrasasi ro`parasida qurilgan bo`lib, nafis me`morchiligi va bezatilishi jihatidan go`yo Ulug`bek madrasasi bilan raqobat qilayotgandek tuyuladi. Holbuki, har ikki yodgorlik qurilishi o`rtasida ikki asrdan ortiq vaqt o`tgan. Abdulazizxon madrasasi oddiy geometrik, yulduzsimon va o`simliklarni tasvirlaydigan bezaklar o`rniga ancha murakkab va xilma-xil naqshlar bilan

ishlangan. Bu erda ajdar va semurg` qushning surati bor. Madrasada ikki masjid bor, yozgisi hovlida; darvoza yo`lagining g`arbiy burchagida esa qishki masjid bor. Ikkala masjidning ham devor va shiplari juda serhasham qilib bezatilgan. Madrasa xalq me`mori usta SHirin Murodov ishtirokida ta`mirlangan (1930 yil). Bolohovuz masjidi ,(1712 yil). U Ark qarshisida qurilgan. Masjidning hujralari va 20 ta baland yog`och ustunli ayvoni bor. U bir vaqtlar shaharning juma namozi o`qiladigan masjidi bo`lgan va amir Buxoroga kelgan paytlarida shu masjidda namoz o`qigan. Amir kelganda Arkdan masjidgacha gilamlar to`shalgan. Bolohovuz masjidiga Registon maydoni tomonidan qaralsa, uning peshayvoni, maydon yon boshidagi minorasi va o`rtasidagi chuqur hovuz kishida ajoyib taassurot qoldiradi. CHor Minor. Uni xalifa Niyozqul madrasasi deb ham atashadi. Bu yodgorlik so`nggi vaqtlarda qurilgan obidalar qatoriga kiradi. U XIX asr boshlari (1807) da qurilgan va shaxarning shimoli-g`arbiy qismida joylashgan. YOdgorlik murakkab me`morchilik namunasi bo`lib, peshayvon turidagi masjid, bir qavatli madrasa, hovuz va ajoyib peshtoqdan iborat. To`rtta baland mezanasi bor. Ular minoraga o`xshaydi, shuning uchun ham CHor Minor madrasasi deb ataladi. Aslida esa bular shunchaki mezanalar bo`lmay, faqat binoning badiiy bezagidir. Ular Hindiston masjidlari me`morchiligining ta`siri borligini ko`rsatib turibdi. Labihovuz (XVII asr). Qadimgi Buxoroda savdo maydonlari ko`p bo`lgan. Ulardan biri Labihovuz hozirgacha saqlanib qolgan. Bu maydon shu erdagi katta (uzunligi 42 metr, eni 36 metr, chuqurligi 5 metr chamasi) hovuz tufayli Labihovuz deb atalgan. Bu hovuz katta maydonning o`rtasidadir. U 1620 yili qazilgan. Hozirgi vaqtda hovuz ta`mirlangan. Maydonning to`rt tomoni hashamatli me`morchilik inshootlari bilan o`rab olingan, uni g`arbiy tomondan Devonbegi xonaqasi, Labihovuz masjidi, sharqiy tomondan Devonbegi madrasasi o`rab turibdi. SHimoliy tomonda esa 1578 yilda qurilgan Ko`kaldosh madrasasi bor. XVII asrning yigirmanchi yillarida qurilgan dastlabki ikki

yodgorlik ayniqsa sernaqsh va serhashamdir. Bu erda shahardagi toqilarning hammasini bir-biri bilan bog`lovchi savdo ko`chasi boshlanadi. Tim va toqlar (XVI asr). Buxoroda eng yirik savdo inshootlaridan to`rttasi: Toqi zargaron, Toqi telpakfurushon, Toqi sarrofon va Abdullaxon timi saqlanib qolgan. Toqlar shahristonning Labihovuz maydonidan Registon maydonigacha boradigan asosiy savdo ko`chasidagi chorrahalarda qurilgan. Muntazam sakkiz burchakli ichki xonaga mahobatli gumbaz yopilgan. 16 darchali bu gumbazning meridianal qovurg`alari bor. Toqi zargaronda o`ttizdan ortiq zargarlik do`koni va ustaxonalar bo`lgan. Bu erda har xil zeb-ziynat buyumlari yasab sotilgan. Toqi telpakfurushon ko`chalar chorrahasiga qurilgan. U oltiburchak shaklida bo`lib, markaziy gumbazda darchalari bor. Toqi telpakfurushon ilgari Toqi kitobfurushon deb atalgan, chunki bu erda kitoblar sotilgan. Toqi sarrofon ikki ko`cha chorrahasida bo`lib, ulardan biri Registon tomonga qarab ketgan. U shuning uchun Toqi sarrofon deb atalganki, unda ko`pincha sarroflar o`tirib, chet el pullarini almashtirganlar va pul maydalaganlar. Buxoronning Abdullaxon timi va toqlari qadimiy shaxar qurilishining obod, yirik ko`chalarida saqlanib qolgan elementlarigina, xolos. O`rta Osiyo va SHarq mamlakatlaridagi birorta shaharda bunchalik mahobatli (ulug`vor) me`morchilik inshootlari yo`q, desa bo`ladi. Devonbegi xonaqosining old tomoni Labihoiul suvida oynadek aks etib turadi. SHuning uchui bu yodgorlikni Labihovuz deb ham ataydilar. SHarq tomonda, masjid ro`parasida Nodir devonbegi madrasasi (1622 yil) qad ko`targan. U karvonsaroy sifatida qurila boshlagan bo`lsada, keyin qurilish davomida madrasaga aylantirilgan. SHuning uchun uning rejasi oddiy va madrasalar rejasiga o`xshamaydi. Ko`kaldosh madrasasi (1578 yil) — Labihovuz maydonida joylashgan binolar jumlasiga kiradi. Bu yodgorlik Abdullaxon hukmronlik qilgan davrda (1557 1558) qurilgan bo`lib, O`rta Osiyodagi eng katta madrasalardan biri hisoblanadi. Madrasaning 160 xujrasi bor. Madrasaning eshigi alohida e`tiborga sazovordir. eshik tabaqalari yog`och pilakchalardan yig`ilib, elim va mixsiz cho`p pona bilan biriktirilgan, taxta pilakchalarga nozik va mayda o`ymakor gul solingan.

Madrasalarning devori odatda yaxlit bo`ladi. Bu madrasaning esa ochiq ayvonchali boloxonalari bo`lgan va ular durustgina bezatilgan. Hozir bu erda viloyat davlat arxivi joylashgan. SHaharning g`arbiy qismida, shahar madaniyat va istirohat bog`i darvozasining chap tomonida bir-biriga ro`para turgan ikkita katta madrasa bor. Ular Qo`sh madrasa nomi bilan mashhur Qo`sh madrasa Buxorodagi xdshamatli me`morchilik komplekslaridan biridir. SHarqiy tomondagi Madori xon madrasasi (1566) g`arbiy tomondagi Abdullaxon madrasasidan 22 yil ilgari qurilgan. Madori xon madrasasining hajmi kichikroq, bezaklari soddaroqdir. Abdullaxon madrasasi kattaroq, ayniqsa uning sal qiyshaygan baland old peshtoqi serhashamdir. Hovli to`rt peshtoqdan iborat. Uning eshik tabaqalari Ko`kaldosh madrasasining eshigiga o`xshatib taxta pilakchalaridan yasalgan. SHaharning sharqiy qismida, vokzalga yaqin joyda ikki maqbara: Sayfuddin Boharziy va Buyonqulixon maqbalari bor. Sayfuddin Boharziy maqbarasi din aqidalari to`g`risida asarlar yozgan va 1262 yilda vafot etgan shayxning nomi bilan bog`liqdir. Bu yodgorlik ikki binodan, ya`ni ziyoratxona va go`rxonadan iborat. Ilgari ikkinchi xonada badiiy o`ymakorlik va sirli bezaklarning noyob namunasi bo`lgan yog`och sag`ana bo`lgan (XIV asr). Maqbaraning ichiga baland minoralar gumbazidagi darchalardan yorug`lik tushib turadi. Buyonqulixon maqbarasi (XIV asr). Bu maqbara 1358 yilda Samarqandda o`ldirilgan Mo`g`ul xoni chingiziy Buyonqulixon qabri ustiga qurilgan. Maqbara katta va kichik xonaga bo`lingan. Maqbaraning to`rt tomonida naqshinkor ustunlar bor. Devor ichidan qorong`i va tor yo`lak o`tadi. Maqbaraning ichki va tashqi tomoni rang-barang bo`yoq bilan bezatilgan. Bu erda zangori, ko`k, binafsha rang va oq bo`yoqlargina ishlatilgan. Bo`yoqlar g`oyat toza va tiniq. O`sha zamonda peshtoq xam qurilgan. Faqat u binodan alohida qurilgan. Maqbara peshtoqi ham koshin bilan bezatilgan. 1926 yilda maqbara ta`mir etildi. Uning baland supa ustiga qurilganligi yaqinda aniqlandi.

Zindon — XVII asr oxirlarida SHaxristonning shimoli-g`arbiy burchagidagi tepalikda (hozirgi kolxoz o`rnida) qurilgan. Bino ko`rimsiz bo`lib, baland g`isht devor bilan gir aylantirib o`rab olingan. Zindonga janubiy devordagi pastak peshtoqdan kirilgan. Kichkina hovli ikki qanotli tosh binoga olib boradi. O`ng qanotning boshidagi xonaga qarzini uzolmagan kishilar qamalgan. Binoning chap qanotidagi to`rtinchi xona kishida og`ir taassurot qoldiradi. U qorovulxona orqasidagi 5 metrli chuqur erto`ladir. Er ustidagi qismi darchali qubba, erto`laga katta teshikdan tushiladi. Zindon hovlisidan mahbuslar «pirining» qabri hamda zindonning sharqiy va shimoliy tomonlaridan o`tadigan baland tor yo`lak bor. Hozirgi vaqtda zindonga Buxoro o`lkashunoslik muzeyining eksponatlari qo`yilgan. Sitorai mohi xosa saroylari — shahardan 4 kilometr narida, shaharning shimol tomonida ikki saroy bor. Ulardan biri Buxoroning eng oxirgi amiri Said Olimxonning saroyidir. Bu saroy bir qavatli bo`lib «G» harfi shaklida qurilgan. Bunda garchi xalq ustalari o`yma ganchkorlikda va devorlarga surat solishda ajoyib mahorat namunalarini ko`rsatgan bo`lsalarda, amirlarning meshchanlik did- farosatlari, ularning bir-biriga zid dabdabali, hashamatli suratlarga o`chligi o`z aksini topgan. Amir saroyni bezattirishda Evropa me`morchiligiga taqlid qilgan. Butun shu dabdaba-yu hashamatlarga taqlid qilib ishlangan surat va naqshlar orasida Sitorai mohi xosadagi «Oq saroy» («Oq zal») ga berilgan pardozlar xalq san`atkorlari hunarini ko`z-ko`z qilib turadi. Bu zalni iste`dodli san`atkor usta SHirin Murodov bir guruh Buxoro ustalari bilan qurgan. Hozirgi vaqtda Sitorai mohi xosaga Buxoro viloyati o`lkashunoslik muzeyi bo`limining ekspozitsiyalari joylashtirilgan. Saroy hududida sanatoriy ochilgan. Sitorai mohi xosada amirning otasi Ahmad qurdirgan ikkinchi saroy ham bor. Bu bino saroy hayotining yodgorligi bo`lib, tamoman boshqacha rejalashtirilgan va bezatilgan. Hozir bu ikkinchi saroyga bolalar sanatoriysi joylashgan. Qo`sh madrasadan janubda, zamonaviy binolar qurilishi olib borilayotgan joyda unchalik katta bo`lmagan Baland masjid (XVI asr) qad ko`tarib turibdi.

Masjidning qishki binosi bilan yog`och ustunli ayvoni joylashgan poydevori baland bo`lganligi uchun Baland masjid deb nom olgan. Imoratning barcha me`morchilik boyligi hozirgi paytda uning ichki tomoni hisoblanadi. Oltin suv yugurtirilgan nafis gulli yaltiroq katakcha tosh taxtachalardan iborat baland och-yashil panel’ kishini zavqlantiradi. Peshtoqchalardagi serhasham o`simlik suratidagi bezak IV asrning «guldor» gilamlariga juda o`xshaydi. Xoja Zaynuddin masjidi. Xoja Zaynuddin masjidi 1555 yilda qurilgan. Biz bu erda birinchi bo`lib masjid qurilishi bilan shahar qurilishi o`rtasidagi hamkorlikni ko`ramiz. Masjid asosiy fasadining ikki tomoni uning oldidan o`tadigan, tor yo`lakni hisobga. olib qurilgan, ikki tomoni esa turar joy uylari bilan bir qatorda turibdi. Ikki old tomoni ayvonli, uning oldida esa katta tosh plitalari terilgan katta hovuz bor. Masjidning ichi juda chiroyli qilib bezatilgan. Uning peshtoqlari shunday mahorat bilan bezatilganki, u o`sha paytdagi odamlarning shunday yuksak didi bo`lganligidan dalolat beradi va uni ko`rgan kishi hayratda qoladi. Buxoroda katta qiziqish tug`diradigan yana bir qancha yodgorliklar bo`lib, biz eng asosiylarinigina ko`rsatib o`tdik. O`qituvchi Buxoro shahridagi qadimii edgorliklarni tushuntirib, shaharda katta qiziqish tug`diradigan yana bir qancha me`morchilik yodgorliklari borligini, bu erda eng asosiylarigina ko`rsatib o`tilganligini qayd qilib, suhbatni yakunlagach, «mana endi biz Buxoro viloyatidagi qishloq va rayonlar toponimikasi ustida to`xtalamiz», deb o`quvchilar diqqatini quyidagilarga tortadi: Askarcha — Buxoro viloyatidagi qishloq. Askarcha — «qo`shin — lashkar qishlog`i» ma`nosini bildiradi. SHu rayondagi Dovud qishlog`ida qurol-aslaha tayyorlangan. Band — Navoiy rayonidagi qishloq. Bu so`z — to`g`on, suv ombori degan ma`noni bildiradi. YAngi bozor — Buxoro viloyati Buxoro rayonidagi qishloq. Bu nomni o`rganishda o`sha joyda yashab xizmat qilayotgan o`qituvchilarta, keksalarga va

arxiv hujjatlariga murojaat qilindi. Qishloqni nima uchun YAngi bozor deb atashgan? Bunga sabab, YAngi bozor qishlog`idan bir oz naridagi qishloqda boshqa kichik bir bozor bo`lgan, bu bozorga turli tomondan kishilar kelib savdo sotiq qilganlar. Bozor kengayib borgan, eski bozor bilan birgalikda yangi bozor ham rivojlangan. SHundan boshlab qishloq YAngi bozor deb atala boshlagan. Sari kunda — Romiton rayonidan 15 kilometr naridagi qishloq. Urganch cho`li etaklarida joylashgan. Keksalarning aytishlaricha, o`rta asrlarda qishloq nihoyatda obod bo`lgan. Maydoni keng, bog`-chorbog`i ko`p bo`lgan. SHu erda kunda boshi, ya`ni suv boshi bo`lgani uchun xam qishloqning nomini shunday deb ataganlar. «Sari» — tojikcha (bosh), «kunda» — suv, suv taqsimlanadigan to`g`on boshi demakdir. Vaqt o`tishi bilan xususiy boylik uchun olib borilgan kurashlar natijasida qishloq xarobaga aylangan. 1920 yilda qishloqda jami 6 xo`jalik istiqomat qilgan. Qishloq axolisining ko`pchiligi tojiklar. Keyingi yillarda qishloq tanib bo`lmas darajada o`zgardi. Dastlab 10 gektar maydonda omoch bilan dehqonchilik qilgan sarikundaliklar bugungi kunda 300 gektardan ortiq erga ekin ekib, farovon hayot kechirmokdalar. CHor rabot — Buxoro viloyati G`ijduvon rayonidagi qishloqning nomi. CHor rabot, ya`ni to`rtta rabotdan iborat degan ma`noni anglatadi. Hozir xam qishloq to`rt qismdan iborat bo`lib, ular xalq shevasi bilan quyidagicha nomlar bilan ataladi: Sho`ro xo`rxo (sho`r ovqat iste`mol qiladiganlar) — yoki tuzlik ovqat eydiganlar mahallasi; «Markaziy ko`cha» yoki mahalla; Poy luchho (oyoq yalanglar), yoki kambag`allar mahallasi; Oshpazho (oshpazlar mahallasi). Hozir ham CHor rabot qishlog`i va uning 4 mahallasi yuqoridagi nom bilan atalib kelinadi. Buxoro viloyati G`ijduvon rayonidagi kolxozda quyidagi qishloqlar bo`lib, ular CHor rabot (to`rt rabot), Qo`rg`on (qal`a), Arrabon (suvi ravon ketadigan ariq; suvi tez oqadigan ariq) deb nomlangan (arablar yashaydigan qishloq bo`lishi ham mumkin). Keskin terak — Karmananing nomi, hozir Navoiy deb ataladi. Bu qishloqning ham o`ziga xos tarixi bor. Uning Keskin terak deb atalishi to`g`risida shunday rivoyat bor: bu erda juda ko`p terak o`sgan. Teraklarni bir kishi kelib

kesib olib ketgan. SHundan beri bu joy Kesgan terak deb atalib kelar ekan. Erli xalq tilida «Keskin terak» deyiladi. Dabboki — Buxoro viloyati Qorako`l rayonidagi qishloq nomi. Tojikcha dabbog — teri ishlovchi, charmgar, dabbogi — terini oshlovchi kosib. Etimak — Buxoro viloyati SHofirkon rayonidagi qishloq. Etimak (YAtimak) — «etimcha», «etim bola»; «Etimak» (yatimak) degan og`irlik o`lchovi bo`lgan; etim (yatim) so`zining «qashshoq», «batrak» ma`nosi ham bor. YObi ariq — Buxoro viloyati Konimex rayonidagi qishloq. YObi (yobu) o`zbek xalqi tarkibiga kirgan qadimiy elat, qabila. YObilarning ko`pchiligi asosan Zarafshon vodiysida istiqomat qilgan. YObi qabilasi tomonidan qazilgan ariq YObi arig`i bo`lgan, so`ng qishloqqa ham «YObi ariq» nomi berilgan. Hozirda shu nom bilan ataladi. Obduzd — Buxoro viloyatidagi ariq. Obduzd — «suv o`g`risi» yoki «O`g`irlangan suv» demakdir. Navbatini kutmasdan o`g`rincha suv oladigan kishi obduzd deyilgan. Ba`zan biron yoriqqa yoki o`pqonga kirib ketib, yana er yuziga chiqadigan jilg`a suvi ham obduzd deb atalgan. Oxshix — Buxoro viloyatidagi qishloq nomi. To`g`risi, Oqshix bo`lsa kerak. Turkman urug`laridan biri shix (shiyx) deb atalgan. Bir qancha urug`lar qora, oq, ba`zan ko`k, sariq kabi turlarga bo`linadi. Buxoro viloyatida turkmanlar ko`p. Bu urug` ba`zan o`zbeklar orasida ham uchraydi. Oqshix so`zi buzilib, Oxshix bo`lib qolgan. Oqtaqir — Buxoro viloyati Tomdi rayonidagi ovul. Taqir cho`lda qish- bahorda suv to`lib, yozda qaqrab yotadigan, yorilib-yorilib yotadigan yaydoq maydonga aytiladi. Peshku — Buxoro viloyati Romiton rayonidagi qishloq nomi. Pesh «old», «old tomon», kuy — «ko`cha», «guzar», ya`ni ko`cha tomon degan ma`noni anglatadi. Hozir shu nomli rayon markazi. Pozagari — Buxoro viloyati G`ijduvon rayonidagi qishloq. Poza tojikcha omochning uchiga kiydiriladigan cho`yan tish, pozagar (pozarez) omoch tishi quyuvchi usta degan ma`noni bildiradi.

Pattachi — ma`nosi ma`lum emas, lekin patta degan o`simlik (buta) bor. Termiz shahri yaqinida (Amudaryo bo`yida) Pattakesar qishlog`i ham bor. Bu qishloq ham ana shu o`simlik nomi bilan atalgan. Sepatta — «uch patta», ayrim mutaxassislarning izohiga ko`ra, «Patta» so`zi ayrim kishilarga beriladigan hujjatlarni ham bildiradi. SHuning uchun bozorda va guzarlarda boj oluvchi odamni «pattachi» deyishgan. Tallicha — Buxoro viloyati Buxoro rayonidagi qishloq nomi. Tall arabcha so`z bo`lib, «tepalik» degan ma`noni bildiradi. Buxoro viloyatining ko`p joylarida tepalikni tall deyishadi. Tallicha «kichkina tepalik» degan ma`noni bildiradi. Tarob — Buxoro viloyati hududida joylashgan. Tarixiy manbalarda Torob qishlog`i Buxorodan ham oldin paydo bo`lgan deyiladi. Bu qishloq dastlab Narshaxiyning «Buxoro tarixi»da tilgan olingan. Bu qishloq ahli 1238 yilda Mo`g`ullarga, keyinroq esa mahalliy boylarga, ruhoniylarga qarshi ko`targan qo`zg`olonlari bilan mashhurdir. Torob so`zining etimologiyasi ma`lum emas. , Maxmud Torobiy ham shu qishloqdan chiqqan. Toshkent — Buxoro viloyati Qorako`l tumanidagi qishloq nomi. Qishloqqa toshkentliklar ko`chib kelib o`rnashgandan shunday nom olgan. Toqi sarrofon — Buxoro shahridagi bozor. Toq so`zi qadimiy me`morchilik atamalaridan biri bo`lib, «arkli bino» ma`nosini anglatadi. Buxoro xonligida usti yopilgan bozor toq deyilgan. Masalan, Toqi telpakfurushon Telpak sotuvchilar toqi, Toqi sarrofon ham shunday bozor (rasta)lardan biridir. Sarrof — «pul maydalovchi» demakdir. O`rta asrlarda Buxoroning Kesh (SHahrisabz) darvozasi yaqinidagi bir mahalla Rasattoq (arabcha «ark boshi») deb atalgan. Bu maxdlla qadimda ana shu erda bo`lgan gumbazli bozor nrmi bilan atalgan bo`lsa kerak, deydi tarixchi O. I. Smirnova. Xumdonak — Buxoro viloyatidagi qishloq nomi. G`isht, sopol buyumlar pishiriladigan xumdon so`ziga kichraytirish affiksi «ak» qo`shilib yasalgan toponim. Xumdonak «xumdoncha qishloq» ma`nosini bildiradi. Xoja Tabband — Buxoro guzarlaridan biri. Ma`nosi bezgakni bog`lovchi, yo`q qilib tashlovchi (davolovchi) demakdir. Jonli tilda Tabbat bo`lib ketgan.

Guzarda xoja Tabband mozori bor. Rivoyatlarga ko`ra, xoja Tabband bezgakni davolagan. Guzar ana shu xoja Tabband nomi bilan atalib kelinmoqda. SHoxrud — shahar arig`i, Buxoro shahrini suv bilan ta`minlaydigan ariq. Dastlab Rudi zar deb atalgan: Arab geograflari asarlarida Nauri zar shaklida qayd qilingan. SHayx Boxarziyning vaqf hujjatlarida (XIV asr) Rudi shaO`ri Buxoro deb atalgan. Keyingi asarlarda SHohrud bo`lib ketgan. eronda hdm SHohrud degan ariq bor. Sho`riston — Buxoro viloyati SHofirkon rayonidagi Qishloqning nomi. Sho`riston — «sho`r bosgan joy», «sho`rxok» ma`nolarini bildiradi. Qulonxona — Buxoro viloyati Buxoro rayonidagi qishloq Bir zamonlar qulon ko`p bo`lganligidan shuiday nom olgan bo`lishi mumkin. Lekin qulon (qulontik) urug`i vakillari yashaydigan qishloq ham Qulonxona deb atalgan bo`lsa ajab emas. Qo`tir buloq — Vobkent rayonidagi qishloq. Qishloq qo`tir kasalligiga davo bo`ladigan buloq yonida joylashganligidan shunday nom olgan. G`ijduvon — Buxoro viloyatidagi shaxdr. Dastlab Narshaxiy asarida tilga olingan. Boshqa tarixiy manbalarda G`ijduvon shaklida ham qayd qilingan. Xalq og`zida Gijduvon so`zini G`uji devon — devlar, ins-jinslar ko`p ma`nosida deyilsa, ayrimlar G`uji dehkon — «Bir to`p qishloq» demakdir, deb taxmin qiladilar. To`p qishloq degani to`g`ri bo`lsa kerak. Har holda etimologiyasi aniq emas. Baxovuddin Naqshbandning ustozi Abdulxoliq G`ijduvoniy nomiga qo`yilgan degan fikrlar xam bor. Havzak dorisozlar — Buxoro viloyati G`ijduvon tumanidagi qishloq. Bu toponim tojikcha va o`zbekcha til qoidalari asosida yasalgan; hovuzni tojiklar havz deyishadi («ak» esa kichraytiruvchi affiks), dori-darmon tayyorlab kun ko`rgan kishi dorisoz deyilgan. Hdvzak dorisozlar «dorisozlar hovuzchasi» demakdir, ikki so`z orasidagi izafet esa tushib qolgan, tojikcha Havzaki dorusozon bo`lishi kerak. O`qituvchi o`quvchilarni Buxoro viloyatining qishloq va rayonlar tarixi toponimikasi bilan tanishtirib chiqqach, Qashqadaryo va Surxondaryo

viloyatlarining qishloq, rayonlari tarixi etimologiyasini o`rganishga kirishsa, maqsadga muvofiq bo`ladi. Bu o`rinda o`qituvchi Qashqadaryo viloyatidagi Gubalak, Qarshi, Kitob, YAkkabog`, Olaqarg`a, Varg`anza, CHimqo`rg`on kabi qishdoq, shahar nomining kelib chiqish tarixini o`sha joylarda yashab, ijod etgan atoqli olimlar shoirlar, mashhur kishilar, Mehnat Qahramonlari, urush faxriylari, shuningdek tariximizda muhim rol’ o`ynagan kishilar nomlari bilan bog`lab o`rganishi kerak. SHuningdek, o`qituvchining nima uchun bu viloyat Qashqadaryo deb nomlangan va bu so`zning ma`nosini bilasizmi? kabi savollariga o`quvchilar ilmiy ijodiy javob topishda ota-onalari, mahalliy qariyalar, shu sohaga qiziquvchilar bilan hamkorlikda ish olib borishi zarur. Masalan, Qashqadaryo so`zi qanday ma`noga ega? degan savolga quyidagicha javob olish mumkin; Qashqadaryo — daryoning nomidan olingan. U Qarshi vohasini suv bilan ta`minlaydi. Daryo qadimgi vaqtda Koshkirud deb atalgan. Ayrim tadqiqotchilarning (masalan, V. V. Bartol’dning) fikricha, Qashqadaryo Keshkirudning fonetik o`zgargan variantidir. Ba`zi olimlar toponimning asosini «qashqa» so`zi tashkil etadi, qashqa «qaqshamoq, qurib qolmoq» degan ma`noni bildirishini aytadi (A. Ishaev). H. Hasanov daryoning tabiiy xususiyatida ham qashqalik bor, Qarshidan keyin daryoning suvi kamayib o`zani olachalpoq «qashqa holiga keladi», deb yozadi. S. Qoraev «qashqa» so`zining bir necha ma`nosini keltiradi. etnik nom: tiniq, tez oqar, yoqasida o`simlik o`smaydigan yalang, yolg`iz tepa va hokazo. Daryo nomidan viloyat nomi vujudga kelgan, hozir ham shu nom bilan yuritiladi. Qarshi — shahar nomi. Qashqadaryo viloyatining ma`muriy markazi. Qarshi O`zbekistonning eng ko`hna shaharlaridan biri. U Grek — Baqtriya davlati davridan beri mavjud. SHahar XIV asrgacha Naxshab deb atalgan. Arablar bu maxdlliy nomni buzib Nasaf deb ishlatgan bo`lsa kerak. Hozirgi Qarshi XIV asrning birinchi yarmida voha o`rtasida Samarqand, Buxoro, Afg`oniston,

Hindiston va SHarqdagi boshqa qo`shni mamlakatlardan keladigan yo`llar ustida qurilgan. CHig`atoy naslidan bo`lgan Kepakxon (1309 —1326) Qashqadaryo vodiysiga o`rnashgan eski Naxshabdan ikki farsax narida o`ziga saroy qurgan. Saroy Mo`g`ul tilida Qarshi deb ataladi. Qarshi «SHoh qal`asi» degan ma`noni ham bildiradi, deyishadi. Gubalak — bu qishloq Qashqadaryo viloyati Koson rayonidagi kolxoz hududida joylashgan. Qishloq viloyat markazi Qarshi shahridan 18 km shimoli- g`arbda, rayon markazidan esa 10 km janubi-sharq tomonda joylashgan. Qishloqda 200 dan ko`proq xo`jalik istiqomat qiladi. Aholining milliy tarkibi ham xilma-xil bo`lib, uning asosiy qismini o`zbeklar tashkil etadi. Aytishlaricha, qishloqning o`rni bundan bir necha yil muqaddam cho`l bo`lgan. Ko`chmanchilik bilan shug`ullangan odamlar asta-sekinlik bilan shu erga kelib o`troqlashib qola boshlaganlar. Qishloq yonida ko`chmanchi «arab» qabilalari kelib o`rnashgan. Ular avvallari kapa va erto`lalarda yashaganlar, so`ng guvala quyib, undan uy qurib olganlar. SHundan keyin bu qishloq nomi «Guvalak» bo`lib qolgan, keyinchalik Guvalak so`zi «Gubalak» bo`lib ketgan. Bu nom O`zbekistonning boshqa viloyatlarida ham uchraydi. Masalan, Farg`ona vodiysida guvalak nomli bir necha joylar bor. Mahmud tepa — Qashqadaryo viloyati Koson rayonidagi qishloq. Qishloqning oldingi nomi «Qoratelpak» bo`lgan. Qishloq axlining aksariyati qoratelpak kiyib yurganidan shunday nom olgan, deyishadi. Keyinchalik odamlar chakalakzor va tepalarni o`zlashtirib, yangi qishloq barpo qilganlar. Ishboshi Mahmud ismli oqsoqol bo`lgan ekan. O`sha vaqtdan boshlab Mahmud ota o`zlashtirgan tepa, keyinchalik Mahmud tepa deb atala boshlagan, qishloq nomi esa o`z holicha qolavergan. Kitob — Qashqadaryo viloyatidagi shahar. SHaxdrni uch tomondan tog`lar, ya`ni Ziyovuddin tog`ining davomi, Qo`rg`on tog`, orqa tarafidan esa Taxta qoracha tog`i va shu tog`ning davomi o`rab olgan. Kitob nomining kelib chiqishi o`qiydigan «kitob» so`zidan emas, balki tojik tilidan olingan «kift» — elka, «ob» — suv, ya`ni «elkadagi suv» degan ma`noni bildiruVchi «kiftob» so`zidan kelib

chiqqan bo`lishi mumkin. Haqiqatan ham bu nom to`g`ri qo`yilgan, chunki Kitob rayonining ikki tomonidan ikkita daryo — Qashqadaryo va Oqdaryo oqib o`tadi. Kitob rayoni janubdan SHahrisabz rayoni, shimol va g`arbdan Samarqand viloyatiga qarashli Jom deb atalgan qishloq bilan, sharqdan esa Tojikiston tog`lari bilan chegaralangan. Kitob rayoni kundan-kunga rivojlanib bormoqda. Kitob posyolkasida qurilgan to`rt qavatli ma`muriy binolar va qishloq xo`jalik idorasi, zamonaviy oziq-ovqat, kiyim-kechak, poyabzal, bosh kiyimlar, atir-upa, uy- anjomlar, attorlik, «Bolalar dunyosi» do`konlari binolari shahar ko`rkiga ko`rk qo`shib turibdi. SHuningdek, 500 o`rinli «O`zbekiston 50 yilligi» kinoteatri, mehmonxona binolari, «Paxtakor» sport jamiyati va shu kabilar kitobliklar xizmatida. Kitob rayonida sakkizta kolxoz, to`rtta sovxoz bor. Bularning xammasi don etishtirish, chorvachilik bilan shug`ullanadi. Ikki sovxoz, ya`ni «Qishlik» hamda «Palandara» sovxozlari uzumchilik, chorvachilik, sabzavot va poliz ekinlari, tamaki xom ashyosi etishtiradi. «Qishlik» sovxozi Kitob rayonining shimol tomonidan joylashgan. Sovxozni «Qaynar» deb ham atashadi. Bunday atalishining boisi shuki, qishloqda katta chashma joylashgan. Bu chashma «Qaynar buloq» deb ataladi. Qaynar buloq sovxozning eng yuqorisida joylashgan. CHashmadan butun sovxoz suv ichadi. Qishloq qariyalari chashma haqida ko`pgina rivoyatlar to`qishgan. CHashmaning o`rtasida ikki tup daraxt o`sadi. Qariyalarning aytishicha, agar shu daraxtni birov sindirsa yoki uning yonida biron nojo`ya ish qilib qo`ysa, uning ko`zi ko`r, qo`li yoki oyog`i shol, ya`ni jonsiz bo`lib qolar ekan. SHuning uchun ham bu joyda hech kim nojo`ya ish qilmaydi. Faqatgina sovxoz ishchilari buloq suvi toza bo`lishi uchun gir atrofini betondan devor qilib ustini yopib qo`yishgan. Sovxoz hududida bir necha sayrgoh joylar bor. SHulardan biri «Etti qiz g`ori», «Ahmad g`ori», «Qirq qiz» degan joylar bo`lib, bu joylar ayniqsa bahorda kishining bahri-dilini ochadi. Varg`anza — Kitob rayonidagi qishloq nomi. Maxalliy aholining ko`pchiligi anorchilik bilan shug`ullanadi. Aytishlaricha, bu erga boshqa erlardan kelishib anor o`g`irlab ketishgan. Bu voqea muntazam takrorlanib turgan. SHuning uchun bu

qishloqqa «varg`anza», ya`ni anor o`g`irlanadigan joy, deb nom bergan ekanlar. B. Ahmedov ta`rificha «var» so`zi so`g`diycha bo`lib, «shamol», «g`anza» — koni, ya`ni shamol koni degan ma`noni bildiradi. Hozir hdm bu qishloq shu nom bilan ataladi. SHahrisabz — Qashqadaryo viloyatiga qarashli shahar. Bu nom XVI asrda tilga olinadi. SHaharning qadimgi nomi Kesh. XV — XVI asrlardagi tarixiy manbalarda, chunonchi, xoja Axrorning vaqf hujjatlarida va «Boburnoma» da Kesh va SHahrisabz nomlari parallel’ ishlatiladi. SHahrisabz — «Ko`kalamzor shaxdr», ya`ni «YAshil shahar» demakdir. XIV — XV asrlarda Amir Temur va Ulug`bek davrlarida SHahrisabzda qator monumental binolar — sarof, masjidlar, maqbara va boshqalar qurildi. Bu inshootlarning xarobalari hozirgi vaqtda noyob me`morchilik yodgorligi sifatida saqlanib qolgan. YAkkabog` — Qashqadaryo viloyati YAkkabog` rayonidagi shu nomdagi aholi yashaydigan joy nomi. Aytishlaricha, dastlabki vaqtlarda hozirgi YAkkabog` rayoni o`rnida axoli kam bo`lgan. Bularning ham ko`pchiligi ko`chmanchi xalq bo`lib, chorvachilik bilan shug`ullangan. YAkkabog` hududi ekin ekishga qulay bo`lgan. U Hisor tog`iga yaqin bo`lib, chashma va mayda soy suvlari YAkkabog`dan o`tadi. Suvning bu jixdtdan qulayligi bog`-rog` barpo etishga olib kelgan. Bu joyda oldyn yakka bog` barpo qilingan. YAkkabog` rayoni hududida bir necha qishloq mavjud. Bulardan biri No`g`aylidir. No`g`aylar haqida aytilgan ayrim gaplar hozir ham xalq o`rtasida mavjud. Ikkinchi qishloq — Qatag`on (quvilganlar), uchinchi qishloq — Uchtepa. CHimqo`rg`on — Qashqadaryo viloyatidagi qishloq. CHimqo`rg`on — chim devor bilan o`rab olingan joy demakdir. Bu qishloq aholisi talonchilardan saqlanish maqsadida o`z qishloqlarini atrofini devor bilan o`rab olishgan. Bu devor atrofida chuqur xdndaqlar qazib, suv bilan to`latib qo`yishgan. Qo`rg`onga kirib chiqadigan to`rtta darvoza bo`lib, ularga ko`tarma ko`priklar orqaligina kirilgan. Aholisi qo`rg`on tashqarisida dehqonchilik qilgan. Ular o`zlariga to`q va mard kishilar bo`lgan. Qo`rg`onni yov olish mushkul bo`lgan. Qishloq aholisi

qo`rg`onga suvni tog`dan sopoldan yasalgan quvurlar orqali keltirishgan. Bunaqa quvur yot kishilar uchun sir saqlangan, Quvur erga ko`milib, bir uchi tog`dagi buloqlarga bog`langan. Rivoyatda aytilishicha, bu qishloqqa yov bostirib keladi, lekin qo`rg`onga bostirib kirish imkoniyatini topolmay to`xtab qolishadi. SHu vaqtda CHimqo`rg`on hokimining chiroyli qizi bosqinchilarning lashkarboshisiga xufiyona oshiq bo`lib qoladi. U muhabbat deb dushman tomonga qochib o`tadi va sir saqlangan suv yo`lini aytib beradi. Bu yovga qo`l kelib, buloq og`zini bekitishadi. Suvsiz qolgan xalq sotqinlik natijasida engiladi. CHimqo`rg`on bosib olinib, devorlari buzib tashlanadi. Sopol quvurlar esa er tagida qolaveradi. Ularning qoldiqlari hozir ham o`sha ko`milgan erdan topilmoqda. CHimqo`rg`on qishlog`i devorlari buzilib ketsa ham o`z nomini saqlab qolgan. Olaqarg`a — shu nomli qishloqning kelib chiqish tarixini bevosita shayx Aqliqiron ota nomi bilan bog`lashadi. Aslida qishloq nomi Olaqarg`a emas, Aqliqiron otadir. Uning tarixi XVIII asrdan boshlangan. Qishloqning ikki tomonidan ikkita ariq oqib o`tadi. Bularning birini — Past ariq, ikkinchisini — Katta ariq deyishadi. Ariqlarning bo`yida 2 ta tepalik bor. Bu tepaliklardan biri yassi, ikkinchisi baland. Ikkala tepalik hozir ham bor. YAssi tepalik katta ariq bilan birlashgan. Aslida avvallari bu tepalik o`rnida odamlar uy qurib yashaganlar. SHu tepalikdan 1961 yili katta xum topildi. Xumning ichida eski tangalar, kamon o`qining uchlari topildi. Aqliqiron ota vafotidan keyin qishloq shu shayx nomi bilan Aqliqiron ota deb atala boshlagan. XVIII asrda shayxga atab masjid qurilgan. Qishloq nomi oldin Aqliqiron, so`ng Alaqar, keyinchalik Olaqarg`a bo`lib, o`zgarib ketgan. Masjid esa Aqliqiron otaligicha qolavergan. Bu masjid hozir ham bor. Hozirgi vaqtda ham qishloq Olaqarg`a nomi bilan atalib kelinmoqda. Boybichakon — Qashqadaryo viloyati Dehqonobod rayonidagi osh tuzi koni. Boybicha — boyning katta xotini, ba`zan boy xotin degan ma`noni ham anglatadi. Boybichakon nomi bilan atalgan qishloq yonidagi tuz koniga ham shu nom berilgan.

SHagarak — Qashqadaryo viloyati CHiroqchi rayonidagi qishloq. Qashqadaryo viloyatida istiqomat qilib turgan saroy qabilasi tarkibiga kiradigan qipchoq saroy urug`ining bir qismini shagarak deyishadi. Zarafshon vodiysida ham bu urug` shagarak deb atalgan. Uqituvchi Surxondaryo viloyati hududidagi toponimlar tarixini o`rganishdan avval Surxondaryo so`zining etimologiyasiga ham qisqacha to`xtalib o`tishi lozim. Viloyat nomining kelib chiqish tarixi haqida tushuncha berilgandan so`ng o`quvchilar diqqati uning rayonlari, qishloq, ovullari nomlari tarixiga jalb qilinadi. Surxondaryo — tojik tilidan olingan bo`lib, «surx» — qizil, ya`ni Qizil daryo demakdir. Surxondaryo bosh oladigan tog` tizmalari, daralar, tog` jinslarida qizil ranglar mavjud. Suv bu jinslarni o`zi bilan oqizib kelganligi sababli qizil tusli tuyuladi. SHuning uchun erli xalq — qizil daryoni tojik tilida «Surxondaryo» deb atashgan. Termiz — Grek — Baqtriya davlati davrida Termiz «Tarimita» nomi bilan, Makedonskiyning istilochilik davrida «Aleksandriya» deb atalgan. Somoniylar davrida «SHaxri somoniy» deb ham atalgan. X asrning oxirida shaxar yana Termiz deb ataladi. Termiz nomi «Avesto» yozuvlarida tilga olinadi. Termiz shahri tarixi xaqida ayrim afsonalar mavjud. Aytishlariga qaraganda, grek askarlari shaharni bir necha kun qamal qilib turgan. SHaxar mustaxkam baland devor bilan o`ralganligi tufayli shaharni ololmay, oxiri hiyla ishlatganlar — shahar boshliqlarini qo`lga olib, qarshilik ko`rsatganlarni esa katta bir masjidga qamab, o`t qo`yib yuborganlar. SHaxar dushmanlar qo`liga o`tgach, aholi masjiddagilarga achinishib, biror kishi yoki tirik jon qoldimi? — deb chaqirganlar. SHunda masjid ichidan «biz tirikmiz», degan sado chiqqan. «Biz tirikmiz» degan so`z bora-bora «termiz» bo`lib ketgan deyishadi. Albatta, bu afsona haqiqatdan uzoq. SHahar dastlab Tarmita, Tarmeta deb talaffuz etilgan. SHunday qilib, Termiz Balx shahrining yarmi, daryoning narigi tomonidagi qismi, deb hisoblangan. Termiz rayonidagi Namuna kolxozi hududida milodimizning VI — VII asrlarida g`ishtdan qurilgan juda katta Qariqiz binosining

xarobalari bor. SHahar Mo`g`ullar tomonidan vayron qilingan bir qancha vaqt o`tgandan keyin qaytadan qurilgan. Hakim at-Termiziy dahmasi — o`rta asrda Termiz atrofi mustahkam devor bilan o`ralgan bo`lib, saroylar va masjidlar qurilgan. Hunarmandlar va savdogarlar guzarlari barpo etilib, obodonlashtirilgan. Qal`aning etak tomonida Hakim at- Termiziy ansambli bunyod etilgan. XIII asrda CHingizxon qo`shinlari bostirib kirib, shaxarni vayron etganda shu ansambl’ omon qolgan. SHayx Abu Abdulloh ibn Ali ibn Muhammad Hakim at-Termiziy IX asrning oxirida Termizda yashagan. U bir qancha ilmiy asarlar yaratgan (lekin ular bizgacha etib kelmagan). Arab tarixchilari va geograflarining ba`zi asarlarini ham tarjima qilgan. Hakim at-Termiziy 869 yilda vafot etgan. X — XI asrlarga kelib uning qabri ustiga uncha katta bo`lmagan dahma qurilgan. Dahmaga turli xil rangda jilo berilgan. XII asrda dahma tamoman qaytadan qurilib, murakkab bezaklar bilan bezatilgan. Qabr ustiga oq marmartosh yotqizilib unga Qur`on oyatlari va biografik ma`lumotlar yozib qo`yilgan. Sulton Saodat ansambli — o`rta asr me`moriy yodgorliklaridan biri, Surxon daryosiga yaqin erda qad ko`tarib turibdi. X asrdan boshlab bu ansambl’ sayidlar qabristoniga aylanib qolgan. Tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, Termiz sayidlarining boshlig`i amir Husayn shu erda dafn etilgan. Ma`lumki, sayidlar o`zlarini Muhammad payg`ambarning bevosita avlodlari deb hisoblab, SHarq mamlakatlarining ijtimoiy-siyosiy hayotida katta rol’ o`ynaganlar. Temur ham sayidlarni o`ziga yaqin tutgan. XVI asrda Abdullaxon Pularni o`zi tarafiga og`dirib olish maqsadida sayidlar avlodlarining maqbaralarini ziyorat qilgan va ayrimlarini qayta tiklatgan. Sayidlarni dastlabki vaqtlarda ochiq erlarga dafn etganlar. X asr oxirlaridan boshlab mozor tepasida maqbara qura boshlaganlar. Maqbaralar har xil katta- kichiklikdagi pishiq g`ishtdan ishlangan bo`lib, ularni ishlagan ustalarning xdr biri o`ziga xos yangi elementlar bilan boyitishga harakat qilganlar. Maqbaralarning old tomoni sharqqa qaratilgan bo`lib, turli shakldagi g`ishtlar bilan chiroyli qilib ishlangan. Amir Husayn maqbarasi bu jihatdan boshqalardan ajralib turadi.

Umuman, Sulton Saodat ansambli SHarq me`morchiligi taraqqiyotining 700 yillik davrini o`z ichiga oladi. Zurmala minorasi Hozirgi Termiz shahridan 10 kilometr chamasi narida, Amudaryo shimolga tomon keskin buriladigan erda eski Termiz xarobasi saqlanib qolgan. Ana shu erda Zup^ala nomi bilan ataladigan 12 metrli minora qad ko`tarib turibdi. Garchi minora xarob bo`lib ketgan bo`lsada, u mahobatlidir. A`lo sifatli g`ishtdan tiklangan minoraning poydevori nihoyatda mustahkam ishlangan. Minoraning tashqi tomoniga aylanma zinapoya ishlangan bo`lib, ichki tomonida qop-qorong`i yo`lak bor. Zurmala minorasi eski Termiz bilan deyarli tengdosh milodimizning dastlabki asrlarida bunyod etilgan. Zurmala minorasi budda diniga topinganlar tomonidan qurilgan bo`lib, uni balog`at uyi deb atashgan. Termiz milodimizning dastlabki asrlarida asosiy yadrosi Baqtriya hisoblangan Kushon podsholigi tarkibiga kirgan. Ana shu vaqtda shahar obod bo`lgan. Kushon davridan boshlab Surxondaryoning hozirgi hududiga buddizm kirib kela boshlagan. Bu erga buddiy missionerlari kelib saroylar, butxonalar qurganlar. Qirqqiz qasri Termiz shahridan olti kilometr naridagi «Namuna» kolxozi hududida joylashgan qadi-miy Qirqqiz qasri xarobalari haybatli ko`rinishi bilan kishi e`tiborini o`ziga tortadi. Bu yodgorlik XVIII asr o`zbek xalq eposi bilan bog`langan. «Qirqqiz» — bu podshoh Guloyim va uning qirqta kanizagi haqidagi ertakdir. Qirqqiz qasri qal`ani eslatsada, lekin aslida yirik feodalning qasri bo`lgan. Ikki qavatli qasr IX asrda bunyod etilgan bo`lib, karvonlar o`ta turib, bu erda dam olganlar, yozning jazirama issig`ida shu joyda jon saqlaganlar. Qasr an`anaviy SHarq me`morchiligi uslubida qurilgan. Bu yodgorlikda arablargacha bo`lgan o`rta Osiyoga xos me`morchilik maktabining uslubi ko`zga yaqqol tashlanib turadi. Kasr dushmanning har qanday hujumidan, ayniqsa feodallarning o`zaro urushlaridan himoya qilishga moslab qurilgan. Qirqqiz qasri inson hunarmandchiligi san`ati namunasi bo`lib, oddiy tuproq — loydan yaratilgan bu koshona ijodkorlarining, me`morlarining nomi ma`lum emas. Oradan ko`p yillar o`tdi. Qasr xarobaga aylandi. Ammo Qirqqiz qasri IX asrning noyob inshooti sifatida savlat to`kib turibdi.

Jarqo`rg`on minorasi — hozirgi Jarqo`rg`on rayoni markaziga yaqin erda bundan 860 yil burun bunyod etilgan ajoyib minora qad ko`tarib turibdi. Bir vaqtlar bu minora masjid bo`lib xizmat qilgan. Bizgacha minoraning xarobasigina etib kelgan. Hozir minora ta`mirlanib asl holiga keltirildi. Minora o`rta asrga xos SHarq me`morchiligida munosib o`rin egallaydi. Baland minoraning qubbasi shaxdrga fayz baxsh etadi. O`sha vaqtlarda so`filar shu minora tepasidan turib azon aytganlar. Minoradan atrofga har xil voqealar to`g`risida darak berishda ham foydalanganlar. Minora XII asrda qayta tiklangan. Minora bezaklari g`ishtdan ishlangan. U pastdan yuqoriga tomon ingichkalantirib qurilganki, bu osmono`par minorani tomosha qilish kishiga zavq baxsh etadi. Minora ichiga sakkiz qirrali qilib supacha o`rnatilgan. Minora tashqarisiga ishlangan o`n olti dumaloq kolonna esa xuddi minoraga o`ralgan lentaga o`xshab turibdi. Minoraning pastki qismidagi ettita qirrasiga g`ishtni o`yib yozuv yozilgan bo`lib, sakkizinchi qirra bilan to`qqizinchi qirra oralig`idagi yo`l orqali minoraning ichidagi aylanma zinapoyalariga chiqiladi. Minoraning saqlanib qolgan yozuvlaridan birida shu minorani yaratgan me`morning ismi va bunyod etilgan yo`li ko`rsatilgan. Me`morning ismi Ali bo`lib, hozirgi Turkmanistonning Seraxs shahrida istiqomat qilgan Muhammadning o`g`li ekan. Minora hijriy 502 yilda, ya`ni 1108—1109 yillarda bunyod etilgan. Minoraning yuqori qismi vayron bo`lib ketgan. Qolgan qismining balandligi 30 metr chamasi keladi. Tadqiqotchilarning taxminiga qaraganda, minoraning balandligi 40 metrdan ortiq bo`lgan. Uning aylanasi 17 metrcha keladi. Zarautsoy qo`riqxonasi — Termizdan yuz kilometr narida KO`hitog` oralig`ida Zarautsoy nomli manzarali joy bor. Er osti suvlari, yomg`ir va shamol natijasida qoyalarda juda ko`p shalolalar, g`orlar paydo bo`lgan. 1932 yilda ovchi va o`lkashunos I. F. Lomaev tog`li qishloq aholisidan zaraut — kamar nomi bilan mashhur bo`lgan «Qizil suratli g`orlar» to`g`risidagi afsonani eshitib qoladi va bu sirli rasmlar hiqidagi ma`lumotni Surxondaryo viloyati o`lkashunoslik muzeyiga ma`lum qiladi. Toshlarga tushirilgan rasmlar olimlar e`tiborini o`ziga tortadi. Arxeologlar va rassomlar barcha g`orlarni o`rganishadi. Tekshirishlar natijasida

toshlarga solingan 200 dan ortiq rasm aniqlandi. Lekin ulardan faqat o`ttiztasigina yaxshi saqlanib qolgan bo`lib, ibtidoiy jamiyat kishilari ovchilik bilan shug`ullanganliklaridan dalolat beradi. Zarautsoy toshlaridagi rasmlarning nusxasi olingan bo`lib, ular viloyat o`lkashunoslik muzeyi fondida saqlanmoqda. Zarautsoydagi rasmlar tosh davriga, ya`ni paleolit, mezolit, neolit davrlariga mansubdir. Ba`zi rasmlar mezolit davrining oxirlarida yaratilgan bo`lsa, ba`zilari milodimizdan oldingi III — II asrlarda kashf etilgan, ayrimlari milodimizning boshlanishiga yaqin bunyod etilgan bo`lsa ajab emas. Ming yillar o`tishi bilan rasmlar o`z rangi va sayqalini yo`qotgan bo`lsa-da, uzoq o`tmishdan saqlanib qolgan yodgorlik sifatida qimmatlidir. Sariosiyo — bunday deb atalishiga sabab, kishilarning aytishlariga qaraganda, bir vaqtlar shu erda bir kishi tegirmon qurgan va uning atrofiga kelib, uy-joy qurib, o`rnasha boshlaganlar. Asta-sekin bu er qishloqqa aylangan, aholisining ko`pchiligi tojiklardan iborat bo`lganligi sababli ular o`z qishloqlarini «Tegirmon boshi», ya`ni tojikcha «Sariosiyo» deb ataganlar. Sariosiyo keyingi davrda o`sib rivojlandi. Qishloq shaharga — rayon markaziga aylanib qoldi. Hozir ham Sariosiyo rayon markazidir. Qarsagan — Sho`rchi rayonidagi qishloq nomi. Aslida Qarsakgan yoki Qarsakkon bo`lishi kerak. Mahalliy xalq tulkining bir turini qarsak deb atagan. Qadimgi turkiy tilda Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`atit turk» asarida ham qarsak tulkilar jinsidan bo`lgan bir hayvon, uning oq o`siq terisidan po`stin qilinadi, deb aytilgan. Agar bu so`zni «qarasagan» tarzida oladigan bo`lsak, «qarsak» tulkining bir turi, «gan» tojikcha ko`plik affiksidir. YUrchi — Denov rayonidagi qishloq. Aslida «yurtchi» bo`lishi kerak. «YUrtchi» so`zining o`zini esa quyidagicha izohlash mumkin: a) ko`chib qo`nadigan joy; b) ko`chmanchilar yashaydigan joy; v) yaylov. Bu qadimgi turkiy so`z bo`lib, chorvadorlar va ko`chmanchilar yashaydigan joyga nisbatan ishlatilib kelingan. Fikrimizcha, yurchi «yurtjo», ya`ni yurtjoy o`rin demakdir. «YUrtjoy», «yurtchi» shaklida qo`llanib kelinmoqda. YUrchi so`zining kelib chiqish tarixini B. A. Ahmedov o`zining «Istoriya Balxa» kitobida ilmiy ravishda isbotlab bergan.

Boldir — Surxondaryo viloyatidagi qishloq nomy. etimologik jihatdan bu so`z qadimgi turkiy so`z bo`lib, asl ma`nosi tog` burniga o`xshagan ko`tarilib chiqqan narsa, demakdir. Maxmud Koshg`ariyning «Devonu lug`atit turk» asarida boldir — tog` burni tarzida uchraydi. SHuningdek, devonda «boldir» boshqa komponentlar bilan qo`shilib, boldir o`g`il, qiz (O`gay o`g`il, o`gay qiz) ma`nosida ham qo`llanilgan. Dehbolo — Boysun rayonidagi qishloq. Erli xalq «diybola», «dibolo» tarzida talaffuz qiladi. Bu so`z tojikcha deh, (qishloq), bolo (baland yuqori) komponentlaridan tashkil topgan, dehbolo — «yuqori qishloq” demakdir. Dehbolo nomi bilan ataladigan qishloqlar respublikamizning Samarqand, Qashqadaryo viloyatlarida ham uchraydi. Pulxokin — Boysun rayonidagi qishloq. Qishloqning shimoliy qismida er osti sizot suvlarining qo`shilishi natijasida katta ariq paydo bo`lgan va tabiiy holda er qatlami tagidan oqib o`tib ko`prik shakliga kelib qolgan. Pulxokin fors-tojikcha pul (ko`prik), xok (tuproq) komponentlaridan tashkil topgan, «kin» esa tojikcha sifat yasovchi qo`shimchadir. SHunga ko`ra Pulxokin — tuproqli ko`prik, degan ma`no ni bildiradi. Qishloqqa ham «tuproq ko`prik» nomi berilgan. Egarchi — Boysun rayonidagi qishloq. Mahalliy xalq «iyarchi» deb ataydi. Aytishlaricha, bu qishloq joylashgan er otning egariga o`xshagan bo`lganligi uchun «iyarchi» deb atalgan. Fikrimizcha, bu qishloqda qachonlardir egar yasovchi kosiblar bo`lgan va shuning uchun «egarchilar» yashaydigan joy deb nomlangan bo`lsa kerak. 8 mart qishlog`ining tarixi. Bu qishloq Sariosiyo rayonida joylashgan. Oktyabr’ to`ntarishidan oldin u qishloq o`rnini to`qay va mayda ko`llar qoplab yotar edi. U erda har xil vahshiy hayvonlar ko`p bo`lgan. Keyinchalik bu erlar asta- sekin o`zlashtirilib, yangi erlar ochildi, yangi uylar qurildi va odamlar yashay boshladilar. Qishloqda avval juda ko`p ko`l bo`lganligi sababli «Ko`l qishlog`i» deb ham atalib kelgan. 2-jahon urushi yillarida qishloq xo`jalik ishlarini boshqarish xotin-qizlar zimmasiga tushganligi, hamma ishlarni xotin-qizlar bajarganligi uchun

«Ko`l» qishlog`iga 1946 yili Xalqaro xotin-qizlar kuni bayrami «8 mart qishlog`i» deb nom berilgan. Sho`rchi — Surxondaryo viloyatining rayonlaridan biri, u 1935 yilda tashkil topgan. Sho`rchi deb nomlanishiga asosiy sabab rayon hududidagi erlar hech narsa ekib bo`lmaydigan darajada sho`r bo`lgan. SHuning uchun ham Sho`rchi nomini olgan. Hozirga qadar ekin ekishdan avval sho`ri yuvilib, so`ng ekin ekiladi. Boysun — Surxondaryo viloyatining rayonlaridan biri. Uning nomi haqida har xil fikrlar mavjud. Ayrim tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, Boysun toponimi kishi nomi bilan, ya`ni tarixiy shaxs bo`lgan Amir Temurning nevarasi Boysunqur nomi bilan aloqador deb hisoblaydilar. Boysunqur — SHohruhning uchinchi o`g`li. Onasi Gavharshodbegim. Astrobod va Jurjon viloyatlarining hokimi bo`lgan. Boysunqur so`zining qur affiksi tushib qolib Boysun bo`lib qolgan, degan fikrlar ham mavjud. Bu rayon hududida toponimikasi qiziq bo`lgan qishloqlar ko`p uchraydi. Masalan: Ajrim — 6u qishloq nomining ma`nosi ajratilgan bo`lib, berilgan degan ma`noni anglatuvchi o`zbekcha nomdir. Qishloq geografik joylashishiga ko`ra markazdan juda chekkada, aholi soni kam. To`ntarishdan oldin boy-imomlar erlarni dehqonlarga chorikor sifatida bo`lib-bo`lib, ajratib, chegaralarini ajrim qilib bergan. Erdan olingan hosilning to`rtdan birini o`sha boylarga berishgan. CHorikorlar o`z erlarini aniq ajratib olganlar, shuning uchun bu qishloq nomi Ajrim bo`lib qolgan deyishadi. Dashtig`oz — bu qishloq nomining ma`nosi ikki tarkibiy qismdan: «dasht» va «g`oz» so`zidan iborat. Bu erdan soy o`tgan, soy er sathidan juda chuqur bo`lib, o`z sohillariga suv bermagan. Suvdan dasht tomonlardan uchib kelgan o`rdak va g`ozlargina naflanganlar, xolos. SHuning uchun bu joyni dashtdan kelgan g`ozlar yashaydigan joy, deb ataganlar. Mahalliy xalq (tojiklar) bu so`zlarni birga qo`shib Dashtig`oz deb yuritganlar. Hozir ham shu nom bilan ataladi. DUGOBA — (duoba) — tog` qishlog`i bo`lib, ikki soy qo`shilishi joyida joylashganligi uchun shu nom berilgan. Haqiqatan ham qishloq Qayroq va

Xo`janpok daryosi qo`shilgan joyda joylashgan. Tojikcha Dugoba bo`lib o`zlashtirilgan. Jarqishloq — o`zbekcha nom bo`lib, jar bo`yidagi qishloq ma`nosini bildiradi va hozir ham shu nomda ataladi. Jo`ja buloq — tog` oldi yaylovi. Sero`t, sersuv erda joylashgan. Bu erga berilgan nom o`zbekcha bo`lib, ma`nosi joy sharoitiga qarab berilgandir. CHunki bu er ovloq joy bo`lib, yozda qushlar bemalol bola ochishgan. YOz mobaynida jo`jalarning chiy-chiyi tinmagan, jo`ja — kichik ma`nosida qo`llanilgan. Bu kichik buloq degan ma`noni ham bildiradi. Zarang buloq. Afsonalarga ko`ra, bu erda chorvadorlarning homiysi xalok bo`lgan emish. Uning qabri buloq boshida bo`lib, buloq ustidan zarang daraxti o`sib chiqqan. Zarang tagida buloq bo`lgani uchun bu joyni Zarang buloq deyishgan. Haqiqatan ham buloq atrofida odam quchog`iga sig`maydigan zarang daraxti hozir ham qad ko`tarib turibdi. Omonxona. Afsonada aytilishicha hazrati Ali Boysun tog`larini tomosha qilib yurib, shu qishloqda dam olgan va yotishda doimo: «omon bo`l», «dushman tegmasin», deb yotar erkan. Qishloq chuqur darada joylashganki, hozirda ham bu erni topish ancha qiyin. Qishloq janjal-to`polonlardan xoli bo`lgani uchun ham shunday atalgan bo`lishi mumkin. Qishloqning shimol tarafida shifobaxsh suv chiqadigan joy va tabiiy muzxona bor. Bu shifobaxshlik xususiyatidan din arboblari ustalik bilan foydalanganlar va o`sha erni boylik to`plash manbaiga aylantirganlar. YUqoridagi afsonalar haqiqatga juda yaqin. Qishloq hamma tomondan tog` bilan o`ralgan, xotirjam yashash mumkin bo`lgani uchun ham unga Tinxona, Omonxona deb nom bergan bo`lishlari mumkin. Sariqamish — qishloq ikki xil nomlanishiga sabab eskidan hunarmandchilik rivojlanib, bo`yra to`quvchilar (bo`yra esa qurigan qamishdan to`qilgan) markazi bo`lganligidir. Qishloqning shimolidagi changalzorlarda o`sadigan qamishzorga nisbatan — qamish, changalzor qurigach bu erdagi qamishlar uzoq vaqt sarg`ayib yotishiga nisbatan sariq, ya`ni Sariqamish bo`lib qolgan.

Qizil to`lqin — 40-yillarda qurilgan qishloq. Dastlab bu er «Qizil to`lqin» kolxozi hududi bo`lgan va aholi kelib joylashgan. Kollektivlashtirish to`lqini ommaviy tus olganligi uchun shunday nom olgan. Qayroq — tog`liq qishloq. Tog`ning etagida joylashganligi uchun bu erda tabiiy sharoit natijasida toshlar silliqlashib, mehnat qurollarining tig`ini o`tkirlash uchun ishlatilgan. SHuning uchun bu erdan qayroq toshlar ko`plab olib ketilgan. Balkim qayroq tosh ko`p uchraganligi uchun shu nomni olgan bo`lishi mumkin. Natijada qishloq shu nomni olgan. Qo`rg`oncha — uzoq tog`liq qishloq bo`lib, kichik qo`rg`on degan ma`noni beradi. Aytishlaricha, bu atrofda ikkita qo`rg`on bo`lgan. Bittasi mustahkam katta qo`rg`on bo`lgan, ikkinchisi kichkina. Bir kuni tabiiy ofat natijasida qattiq sel kelib, katta qo`rg`onni olib ketgan. Kichik qo`rg`on esa chetroqda bo`lgani uchun omon qolgan. Qilichbot — bu joy shu erning ko`rinishiga qarab berilgan. Agarda biron balandlik joydan qishloqqa nazar solinsa, uy va bog`lar cho`zilib qilichga o`xshab ketadi. Qo`shbuloq — ikki buloq suvining qo`shilishiga qarab nomlangan. Zarang buloq bilan Ko`kbuloq o`rtasida joylashgan. Buloq o`rtasi sero`t, ajoyib yaylov. Bu er yashash uchun qulay bo`lganligi sababli qadimdan axoli istiqomat qilgan. Demak, qo`shbuloq nomi bilan YAngiobod qishlog`i vujudga kelgan. Hozir ham shu nom bilan ataladi. Morbuloq — ajoyib, manzarali yaylov markazidagi buloq nomi. Aytishlaricha, shu buloqdan kechaning ma`lum paytida katta bir ilon chiqib turar ekan. Tasodifan uni bir kishi ko`rib qolib, yuragi yorilib o`lganmish. SHundan so`ng, bu buloq morbuloq, ya`ni ilonbuloq deb atala boshlagan. SHu nom hozir ham saqlanib qolgan. O`rtabo`z — markazdagi qo`riq degan ma`noni bildiradi. CHunki qishloq atrofi katta suvsiz tekislikdan iborat. O`sha qishloq joylashgan hududgina o`zlashtirilgan bo`lib, o`rtabo`z, ya`ni markaziy bo`z er deb atalgan. Keyinchalik boshqa erlar ham o`zlashtirilgan, ammo qishloqning nomi o`rtabo`z bo`lib qolgan.

Selga — Surxondaryo viloyatidagi Bobotog` etagidagi dara va qishloq nomi. Ko`klam paytida sel keladigan soylik va shuningdek dara og`zida sel kelgan loyqa chirindi qumlardan hosil bo`lgan unumdor erlar «selga» yoki «selcha» erlar deyiladi. Gilambop — Surxondaryo viloyati Angor rayonidagi qishloq nomi. Tojikcha gilambop — gilam to`quvchi demakdir. Gilambopli degan urug` ham bo`lgan. Guliob — Surxondaryo viloyati Sariosiyo rayonidagi qishloq nomi. Guliob, gulob — atirgul suvi. Ilgari atirgul bargini qaynatib, bug`latib tayyorlangan xushbo`y suv gulob deyilgan. Ko`chma ma`nodagi toponim, ammo hozir qishloqda «gulob» tayyorlanmasa ham atirgul ko`p o`sadi. 4. Samarqand viloyati toponimikasi va uni o`rganish O`zbekiston tarixi kursidagi «Temur davlatining tashkil topishi» deb nomlangan mavzuni o`tish jarayonida Samarqand viloyati kolxoz, sovxoz, qishloq rayonlari toponimikasini o`rganish va undan darsda foydalanishga bag`ishlangan namunaviy dars rejasi. Darsni tashkil qilish: a) sinfning darsga hozirligini kuzatish: b) o`quvchilar diqqatini darsga jalb qilish. O`tilgan mavzu: «XVI asrda madaniyatning rivojlanishi» mavzusi yuzasidan o`qituvchi o`quvchilardan so`raydi, o`tilgan mavzuga qisqacha yakun yasab, yangi mavzuni boshlaydi. Jom qishlog`i — Samarqand viloyatining Nurobod rayonidagi qishloqning nomi. Bu so`z fors tilidan olingan bo`lib, qadah, metalldan yoki sopoldan yasalgan idish demakdir. CHunki qishloqning hamma tomoni tog` bilan o`ralgan bo`lib, xuddi jomga, ya`ni kosaga o`xshaydi. Jom deyilishining boisi xam ana shu o`xshashlikdan kelib chiqqan. Kattaqo`rg`on — Samarqand viloyatiga qarashli shahar. Zarafshon vodiysining tekislik qismida, Narpay arig`ining chap sohilida, dengiz sathidan 485 metr balandlikda joylashgan. Ko`pgina arxeologiyaga oid qazishma ishlari olib borilganligi natijasida Kattaqo`rg`onda ko`pgina ossuariy, ya`ni ostadonlar (sopol

tobutlar) topilgan. Tobutda suyaklar, dafn marosimining urf-odatlarini tasvirlovchi rasmlar saqlanib qolgan. Kattaqo`rg`on yaqinida qadimgi Rabinjon shahri qoldiqlari topildi. Rabinjon shahrini XII asrda Xorazm xoni talab, vayron qilgan. Kattaqo`rg`onning eski shahar qismi XVII asrning so`ngida vujudga kelgan. XVIII asrda katta shaharlar qatorida hisoblangan. SHahar qalin paxsa devor bilan o`rab olingan, uning to`rtta darvozasi bo`lgan. SHahar katta bo`lganligi uchun ham Kattaqo`rg`on deb nom olgan. Nurota — Samarqand viloyatiga qarashli rayonlardan biri bo`lib, shu nom bilan ataluvchi rayon markazidir. Rayon tog` bilan o`ralgan, xushtabiat, go`zal manzarali joydir. Nurota rayonining tashkil topish tarixi haqida ba`zi bir afsonalar saqlanib qolgan. SHu afsonalarga qaraganda, dastlab uning hududida hech kimsa yashamagan. To`rt tomoni tog` bilan o`ralgan, suvsiz bir sahro ekan. Savdogarlarning karvon yo`li shu erdan o`tar ekan. Kunlardan bir kuni karvondan bir chol adashib, qolib ketibdi. CHO`lning jazirama issig`iga dosh berolmay suv izlab ko`p yo`l bosibdi. Oxiri bir baland qirga etib kelibdi. CHol qirning tepasiga chiqib atrofni kuzatibdi. SHunda uning ko`ziga qirning yonida ko`karib turgan bir tutamgina o`t ko`rinibdi. CHol oldin shunday yozning jazirama kunida ko`karib o`sib turgan o`tni ko`rib hayron bo`libdi. Qirdan tushib, o`tga yaqinlashib kelgan sari u namlikni sezibdi. Keyin o`t atrofini qo`li bilan kovlab ko`rgan ekan, ozgina kovlagandan keyin loy chiqibdi. CHol charchashni ham bilmay kovlayveribdi. SHunda kovlagan eridan jimirlab suv chiqibdi. CHol bundan juda ham xursand bo`lib ketibdi. U kovlab suv chiqargan joyning atrofini tosh bilan o`rab, shu erda yashay boshlabdi. Bu erdan o`tayotgan savdogarlar shu qir atrofida to`xtab, bir- ikki kun dam olib suv ichib, keyin ketishadigan bo`libdi. CHolning oti Nur bo`lgan ekan. Undan minnatdor bo`lgan odamlar uni hurmat qilishib Nurota deb murojaat qilishar ekan. SHu-shu suv chiqqan joyga «Nurota bulog`i» deb nom berilibdi. Vaqt o`tishi bilan bu joyga odamlar kelib yashay boshlabdi. Hudud kengayibdi. Bu erga buloq nomi bilan Nurota deb nom berilibdi. Narpay — Samarqand viloyatiga qarashli rayon. 1926 yili tashkil topgan. Markazi Mirbozor bo`lgan. 1939 yili markaz Oqtosh posyolkasiga ko`chirilgan.

Rayon o`rtasidan Narpay arig`i oqib o`tadi. Rayon nomi shu ariq nomi bilan ataladi. Ariq Kattaqo`rg`on suv omboridan boshlanib, Navoiy rayonigacha oqib boradi. Bu ariq dasht joylarni sug`orish uchun qazilgan; chuqurligi 20 metrcha, eni esa 25 metr. Vaqf hujjatlarida ta`kidlanishicha, Narpay so`zi fors tilidan olingan bo`lib, nor-tuya, poy-qadam degan ma`noni anglatadi. YAna bir joyda nor — e rkak tuya, demak, poy — katta qadam, ya`ni Katta tuya nomiga qo`yilgan, deyishadi. YAna bir hujjatda shunday deyiladi: ko`chmanchi qabilalarning nor tuyasi yo`qolgan, tuyani shu dashtda o`tlab yurganda topishgan. Bu dasht boshqa dashtlarga qaraganda sero`t, chorva mollarining yashashi uchun qulay bo`lganligi tufayli bu erlarda xalq chorvachilik bilan shug`ullangan. Keyinchalik esa odamlar bu erlarda o`troq holda yashab hayot kechira boshlaganlar. Narpay tarixiy hujjatlarda va arab geografi ibn Havqal asarlarida Nahri pay shaklida tilga olingan. V. L. Vyatkin vaqf hujjatlarini o`rganib, Sug`dning eng obod qismini sug`orib kelgan bu ariqning nomi aslida Nahri pay ekanligini isbot qildi. Nahri pay (naxr — arabcha «ariq-kanal») — bora-bora Narpay (mahalliy talaffuzda Norpoy) bo`lib ketgan. Sal yuqoridagi Zarafshondan boshlanadigan Payariq arig`i Narpay nomining turkiycha shaklidir. Beshqozoq — Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq. Qishloqning kelib chiqish tarixini rayon arxividagi manbalardan ham bilish mumkin. Qishloq 500 yil ilgari paydo bo`lgan. Bu qishloqning o`rni bundan 500 yil ilgari cho`l bo`lgan. CHO`lga ko`chmanchilar va chorvador qabilalardan beshta tuyachi qozoq kelib, o`zining qora chodirini qurib, yashay boshlagan. Bu erlar yashash uchun qulay, suv manbai quduq bo`lgan. Suv 11 —12 metr chuqurlikdan chiqadi. Keyinchalik har erdan odamlar kelib o`rnasha boshlaganlar va bu joy qishloqqa aylangan. Qishloqning nomi qadimdan joylashib qolgan «beshta qozoq» so`zidan olingan. O`shandan beri «Beshqozoq» deb ataladi. Urgut — Samarqand viloyatidagi rayon nomi. Urgut tarixi tosh asrlardan boshlanadi. Urgut toponimikasi etimologiyasiga olimlarimiz ko`p yillardan buyon qiziqib keladilar. Mashhur rus sharqshunos olimi V. L. Vyatkin mang`itlar hukmronligi davridan boshlab tarixiy hujjatlarda uchraydigan Arkut qishlog`i

Urgut deb atala boshlaganini aytadi. Ikkinchi toponimist S. Qoraev o`zining «Geografik nomlar ma`nosini bilasizmi?» asarida bu nomning ma`nosi aniqlanmaganini qayd etadi. Ayrim kishilar esa Urgut nemis tilida yaxshi soat, yaxshi havo degan ma`noni anglatadi, deyishadi va o`z fikrlarining isboti sifatida rivoyatlar aytishadi. Ba`zilar Urkentni ur — o`rta, kent — shahar, qishloq so`zining buzilishidan kelib chiqqan, deyishadi. Biz esa Vyatkinning Urgut so`zi mang`itiylar davrida paydo bo`lgan degan fikrlarini, o`sha davr tarixchisi Muhammad YOqubning «Gulshan ul-mulk» asarida Urgut to`g`risidagi so`zlarini, geograf olim N. G. Mallitskiyning Farg`ona vodiysidagi Mang`it g`ori to`g`risidagi ma`lumotlarini hisobga olib, Urgut toponimi mang`itiylar hukmronligi davrida paydo bo`lgan, degan so`zlarini e`tirof etgan holda, V arabcha Urgut — ofat, faloqat, ya`ni yalang`och, ochiq, ship-shiydon bo`lgan joy, degan ma`noni bildiri- shini aytmoqchimiz. Lekin Urgut toponimi etimologiya-sini aniqlashga hali nuqta qo`yilgan emas. Urgut rayon 1926 yilda tashkil topgan. Urgutliklar hozirgacha o`z tamakisi bilan mamlakatimizda mashhur. Jumabozor — Samarqand viloyati Urgut rayonidagi qishloq nomi. Urgutdan 4 kilometr pastroqda joy-lashgan. Rivoyatlarga qaraganda, qadim zamonlarda Juma- bozorda odam yashamagan. U erlar qamishzor bo`lgan. Keyinchalik Jumabozorga ikkita odam kelib qamishdan o`zlariga uy yasab olishgan. Mol boqib tirikchilik qilishgan, chunki bu er chorvachilik uchun qulay bo`lgan. SHuning uchun bu erga asta-sekin odamlar yoz vaqtlarida kelib turadigan bo`lishgan. Bora-bora odamlar ko`payib, dehqonchilik bilan ham shug`ullana boshlaganlar. Suv kam bo`lganligi sababli Uramas qishlog`idan o`tadigan ka-naldan Jumabozorga suv olib kelishgan. endi bu erda odamlar dehqonchilik qila boshlaganlar. Lekin bu erda hali bozor yo`q edi. Haftaning har yakshanba kuni Bog`izog`on qishlog`ida bozor bo`lgan. Bu bozorga borib kelish Uramas, Jumabozor, Uroqbayjar qishlog`ida istiqomat qiluvchi odamlarga uzoqlik qilgan. SHuning uchun odamlar xdr jumada bozor qilishga ruxsat olishgan, SHu bilan qishloqning nomi xdm Jumabozor bo`lib ketgan. Hozir xdm bu qishloqning nomi Jumabozor,

Sultonobod — Samarqand viloyatidagi qishloq nomi. Qishloqning Sultonobod deb atalishiga sabab, ba`zi bir keksa otaxonlarimizning so`zlariga qaraganda bu erda Sulton degan kishi o`tgan. Usha vaqtlarda bu erlar cho`li- biyobon bo`lib yotgan. Sulton bu erga ko`pgina kishilarni to`plab, suv chiqargan hamda serhovuzlar qazishgan, imoratlar qurishgan. SHu tariqa qishloqni obodonlashtirishgan. Ana shuning uchun bu qishloq shu kishining nomi bilan Sultonobod bo`lib qolgan. Ba`zi bir kishilarning aytishicha, Sultonobod Buxoro amirining sayohatga o`tadigan yo`lida bo`lgan. Buxoro amiri ovga ketayotganda shu erga tushgan. Bu erda Sulton degan kishining saroyi bo`lgan. SHunda amir boboni chaqirib, unga «bu erni rabod qiling» deb aytgan. Rabod so`zi tojikcha so`z bo`lib, obod degan ma`noni bildiradi. SHundan so`ng, shu kishining nomi bilan Sulton rabod bo`lib ketgan. Ko`p vaqtlar o`tishi bilan qishloq tobora obodonlashtirilgandan so`ng Sultonobod deb atala boshlangan. Qorakissa — Samarqand viloyatidagi qishloqlardan biri. Qishloqning o`tmishiga to`xtaladigan bo`lsak, uning tarixi mashhur. Qo`rg`on qishlog`i tarixi bilan bog`liqdir. SHuning uchun ham avvalo Qo`rg`on qishlog`i tarixi ustida to`xtalamiz. Qadim davrlarda yashagan qabilalar bu erda Qurg`on barpo qilishib, yov bosib kelganda unda jon saqlashgan. Bora-bora Qo`rg`onga kishilar ko`plab o`rnasha boshlaganlar. SHunday qilib, Qo`rg`on qishlog`i bunyodga kelgan. Bu qishloq Nurotadan keyin ikkinchi o`rinda turgan. Uning axoli yashaydigan yirik manzil bo`lganligini quyidagi taxminlar bilan tasdiqlash mumkin. Birinchidan, hozirgi Qo`rg`on qishlog`idan ikki kilometr g`arbroqda kichik Rabod degan qishloq bo`lgan. Ma`lumki, o`rta asrlarda shaharning tashqarisi rabod deb aytilgan. Balki Qo`rg`onning chetki qismi hozirgi Rabod hududigacha etgan bo`lishi mumkin. Qorakissa qishlog`ining bunyodga kelishi shunday bo`lganki, taxminan XVI asrning oxiri — XVII asrning boshlariga kelib Qo`rg`on qishlog`i atrofidagi aholi tarqalib keta boshlagan. Bunga qurg`oqchilik sabab bo`lgan bo`lsa kerak. SHulardan bir guruhi janubroqqa Oqtog` tomonga siljigan. CHunki suv tog`dan

kelgan. Suv kamaygach, aholi suvning boshlanishi tomonga siljigan. Bu toifadagi kishilar oq bo`z ko`ylakka qilinadigan cho`ntak og`zini qora mato bilan aylantirib, tikib chiqishgan. Ana shu sabab bo`lib Qorakissa qishlog`i qora kistaliklar (qora cho`ntakliklar) nomi bilan atala boshlagan. Qishloq hozir ham shu nom bilan ataladi. Abdal — Samarqand viloyati Kattaqo`rg`on rayonidagi qishloq nomi. Abdal — o` zbeklar tarkibiga kirgan etnik guruh. Adas — Samarqand viloyati Urgut rayonidagi qishloq. Kenagas urug`ining bir qismi andas, yana bir qismi kalpis deyilgan. Andas bora-bora adas bo`lib ketgan bo`lsa kerak. Achamayli — Samarqand viloyati Bulung`ur, Urgut rayonlaridag b qishloqlar nomi. Ba`zan Ochamayli, Achamoyli shakllarida talaffuz qilinadi. Qo`ng`irot qabilasining vaxtamg`ali qismi, kenagas, yuz do`rman, nayman, qurama, marqa qabilalarining bir urug`i achamayli deb atalgan. Achamayli boshqa «j» lovchi turkiy shevalarda, jumladan, qoraqalpoq tilida, ashamayli shaklida uchraydi. YOsh bolalar minishi uchun ho`kiz yoki qo`tosga uriladigan egar achamay deyilgan. Achamayli (ochamayli) «egarli», «tamg`asi egar shaklidagi urug`» demakdir. etnograf N. A. Aristovning fikricha, achamayli etnonimi ach degan qadimgi qabila nomi bilan aloqador bo`lsa kerak. Ayuchi — Samarqand viloyati Poyariq rayonidagi qishloq nomi. Dashti qipchoq urug`laridan biri parchalanib o`zbek va qirg`izlarning tarkibiga kirgan. Zarafshon qipchoqlarning bir urug`i ayuvchi (ayuchi) deb atalgan. SHundan qishloq nomi olingan, hozir xam shu nom bilan ataladi. Badal — Samarqand viloyati Samarqand rayonida joylashgan qishloq. Badal «chakalakzor», «butazor» degan so`z. Laqay qabilasining kichik bir tarmog`i ham badal deb atalgan. Qishloq hozir ham shu nom bilan ataladi. Barlos — Samarqand viloyat Bulung`ur, Ishtixon rayonlaridagi qishloqlar nomi, Surxondaryo viloyati Sariosiyo rayonida ham barlos qishlog`i bor. Barlos O`rta Osiyoda qadimdan yashab kelgan va o`zbeklarning tarkibiga kirgan qabila. Hozirgi vaqtda barloslarning avlodlari Ozbekistonning CHiroqchi, Koson,

SHahrisabz, Boysun, Denov, Sariosiyo, Forish, Jizzah Zomin, Marhamat, Xo`jaobod, Ishtixon, Navoiy, Nurota, Urgut, G`allaorol rayonlarida istiqomat qiladilar. «Badoi al-lug`at» asarida barlos so`zi «mard, botir, qo`mondon» deb izohlangan. Batal — Samarqand viloyati Pastdarg`om rayonidagi qishloq. Zarafshon vodiysidagi qoraqipchoqlarning kichikrok urug`i batal deb atalgan Qishloq shu nomdan kelib chiqqan. Boyqut — Samarqand viloyati Narpay rayonida boyqut degan urug` bor. Qishloq o`z nomini shu urug` nomidan olgan. Boldir — Samarqand viloyati Pastdarg`om rayonidagi qishloq, Surxondaryo viloyati Muzrabod tumanida ham shunday qishloq bor. Boldirdo`ng, tumshuq. Boldir degan etnonim ham bo`lsa kerak. Qishloq hozir ham shu nom bilan ataladi. Bolg`ali — Samarqand viloyati Bulung`ur, Narpay, Oqdaryo, Pastdarg`om, Paxtakor, Xatirchi rayonlaridagi qishloqlarning nomi. Sirdaryo viloyati Zomin, Forish, G`allaorol rayonlarida ham shu nom bilan ataluvchi qishloqlar mavjud. Qo`ng`irot, qoraxitoy, yuz qabilalari tarkibidagi urug`lardan biri tamg`asi bolg`a shaklida bo`lganidan bolg`ali deb atalgan. Bolg`a, bolg`ali urug`i boshqird, qozoq va boshqa turkiy xalqlar tarkibida ham tilga olinadi. CHelak — Samarqand viloyati Payariq rayonida joy-lashgan qishloq. Toshkent viloyati Bekobod rayonida ham shunday qishloq bor. CHelak, to`g`risi, chelakli urug`i bo`lgan. Masalan, do`rman qabilasining bir shoxobchasi ko`kchelak deb atalgan. Payariq rayonida Oqchelak degan qishloq bor. Urgut nomlari ko`pincha juft-juft bo`lgan: oq mang`it, qora mang`it, oq qo`yli, qora qo`yli, oq nayman, qora nayman va hokazo. Demak chelak urug`i oq chelak, ko`k chelakka bo`lingan. Ko`rinib turibdiki, mazkur qishloqning nomi urug` nomidan olingan. Hozir ham shu nom bilan yuritiladi. Ulus — Samarqand viloyati Pastdarg`om rayonidagi qishloq. Ulus so`zining xalq, yurt ma`nolari ham bor: har ulus necha ela va har el necha uymog`a va har uymo haymoq (necha bo`ya) bo`y va urug`ga taqsim qilinur, deb ta`kidlanadi Muhammad an-Narshaxiy asarida. Bu so`zlarning ma`nosidan qat`i nazar,

qanjig`ali va qo`shtamg`ali urug`larning bir qismi, dahasi ulus deb atalgan, qishloq shu nomdan olingan. Xilboshi — Samarqand viloyati Xatirchi rayonidagi qishloq nomi. «Xil» so`zining bir necha ma`nosi bor: nav, tur, zot va hokazo. Bu so`z avlod, toifa, urug`, irsiyat ma`nolarida ham qo`llaniladi. Masalan, qabristonda bir ajdoddan tarqalgan kishilar dafn qilinadigan joy xilxona deyiladi. Tojik, fors, pushtu (afg`on) tillaridan xil so`zi xel shaklida talaffuz qilinadi. Xilboshi yoki Xeylboshi bo`lishi ham mumkin, chunki Nizomulmulkning «Siyosatnoma» asarida ham bu so`z Xeylboshi sifatida yozilgan bo`lib, avlodning boshi, urug` boshlig`i demakdir. Qishloq nomi shu so`zdan kelib chiqqan. Xoncharvoq — Pastdarg`om rayonidagi qishloq. Xoncharvoq — «Xonning chorbog`i» degan ma`noni bildiradi. Qishloq hozir shu nom bilan ataladi. Qoraguzar — Samarqand viloyatidagi dovon. Suvdan o`tiladigan joy — kechik, guzar deyiladi, tog`dan oshib o`tiladigan joy — dovon ham ba`zi joylarda guzar deb ataladi. Aniqrog`i tog`dan oshib o`tiladigan joy dovon deyiladi. Qorong`i joydan, tog` darasidan o`tilgan joyni Qoraguzar deb ataganlar. Talli Barzu — Samarqand yaqinidagi tepalik: «baland tepalik» (tall — arabcha «tepalik», bara — so`g`dcha «baland» yoki «Barzu tepaligi») demakdir. Barzu — Firdavsiyning «SHoxnoma» dostoni qahramonlaridan biri — afsonaviy paxlavonning nabirasi (Barzu degan ism uzun bo`yli yoki martabali demakdir). Tallak — Samarqand viloyati Ishtixon rayonidagi qishloq nomi. Tall — tepalik, do`nglik, ak — kichraytirish affiksi, kichik tepalik degan ma`noni bildiradi. Mazkur qishloq nomi shundan kelib chiqqan. Taxdso`h — Samarqand viloyati Nurota rayonidagi tog`. Tahko`h taxt, ya`ni «baland», «yuksak» hamda ko`h — «tog`» so`zlaridan olingan bo`lib, baland tog` degan ma`noni bildiradi. Temirqopuq — Samarqand viloyati Nurota rayonidagi qishloq nomi. Temirqopuq qadimgi so`z bo`lib, «temir darboza» demakdir. Tor daradan o`tgan tog` yo`li turkiycha Temirqopuq, tojikcha Darbandi ohanin, arabcha Bobili hadid deb atalgan va bu tillarning hammasida «Temir darvoza» degan ma`no yotadi.

Surxondaryo viloyatidagi Bo`zg`olaxona (Koxlug) darasi, Jizzax yaqinidagi Ilono`tdi darasi ham ilgarilari Temirqopuq deb atalar edi. Demak, Temirqopuq juda qadimiy nomlardandir. Tim — Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq. Tim juda qadimiy so`z bo`lib, usti yopiq bozor yoki rasta degan ma`noni anglatgan. Arablar kelmasdan oldin O`rta Osiyoda tim deganda har qanday bozor tushunilgan va bu so`zning «bozor» ma`nosi so`nggi vaqtlargacha saqlanib qolgan. Tim so`zi Tojikistondagi Mug` tepaligidan topilgan qadimgi (VIII asr) sug`d yozuvlarida va arab tilida yozilgan manbalarda uchraydi. Sug`d tilida ham tim «do`kon», «savdo binosi» ma`nosini bildiradi. Arab sayyohi Equtning (taxm. 1179—1229) yozishicha, Xurosonda tim karvonsaroy ma`nosini anglatgan. Fors lug`atlarida ham tim so`ziga «karvonsaroy» deb izoh berilgan. Mazkur qishloq nomi shundan olingan. Toshqoq — Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq nomi. Tog`lardagi toshlar orasida yig`ilgan ko`lmak suv toshqoq deyiladi. Qishloq nomi ana shu so`zdan olingan. Suluk — Samarqand viloyati Nurota rayonidagi qishloq nomi. Farg`ona viloyati Oxunboboev rayonida, Qashqadaryo viloyati CHiroqchi rayonida suvda yashaydigan jonivor — zulukni shevalarda suluk deyishadi. Agar shunday bo`lganda, bu so`z qandaydir boshqa komponent bilan birga qo`shilgan bo`lar edi (Sulukli, Zulukli va hokazo). So`g`d, So`g`diyona o`lkasining dialektal shakli Sulik bo`lgan va mazkur toponimlar shaklida bizgacha etib kelgan bo`lishi mumkin, chunki bu toponimlar aslida So`g`d hududida qayd qilingan. So`g`d, So`g`diyona — Zarafshon va Qashqadaryo vohalarini o`z ichiga olgan tarixiy o`lka. Dastlab eron shahanshohi Doriyning mixxatida (miloddan oldingi VI asr) tilga olingan. Arab geograflari asarlarida, shu jumladan, Istaxriy asarining AGK, 1, 286, 288, 289, 295 va boshqa betlarida hamda O. I. Smirnova va nemis sharqshunosi I. Markvartlarning yozishicha, «so`g`d» so`zi umumeron tillariga xos «sux» so`zidan olingan bo`lib, «yaltiramoq», «yonmoq», «nur sochmoq» degan ma`noni bildiradi.

«Giyos al-lug`at» va boshqa qadimiy lug`atlarda suv to`planib qoladigan pasttekislik «so`g`d» deyiladi. SHarqshunos V. L. Vyatkin keltirgan ma`lumotlarga qaraganda maxalliy xalq sug`oriladigan, unumdor pastlik erlarni «sug`ud» deb atagan. Tarixchi olima O. I. Smirnova «Katalog monet s gorodisha Pendjikent» degan asarida sug`ud so`zi tojikcha «so`g`ud», ya`ni «sersuv obod joy» ma`nosini bildiradi, deydi. Po`latchi — Samarqand viloyati Kattaqo`rg`on rayonidagi qishloq nomi. Po`latchi degan urug` bo`lgan, qishloq o`sha nomdan kelib chiqqan. Sanguzar — Samarqand viloyati Nurota rayonida joylashgan qishloq «Toshloq kechik» ma`nosidagi Sangguzar yoki «toshloq ma`nosidagi Sangzor (qishloq) bo`lsa kerak. Sanjarfag`on — Urta asrlarda Samarqand yaqinida qurilgan qishloq. O. I. Smirnovning fikriga qaraganda, bu nom ikki qismdan iborat: sangarama — «monastir’» va fag`an «ibodatxona» (O. I. Smirnova, «Mesta domusul’manskix kul’tov», 94-bet). Saronan — Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq nomi. Tojikcha sarona jon boshidan olinadigan soliq. Saronon (saronagan) soliqlar, saron so`zining «harbiylar», «sarkardalar» degan ma`nosi ham bor. Qishloq hozir ham shu nom bilan ataladi. Sebiston — Samarqand viloyati Xatirchi rayonidagi qishloq nomi. Tojikcha seb — olma, Sebiston — olmazor. Toshkent shahrida Sebzor toponimi ham bor. Sinchi — Samarqand viloyati Pastdarg`om rayonidagi qishloq nomi. Otni yaxshi biladigan kishi sinchi deb atalgan. Hozir ham shu nom saqlangan. Suluvqo`rg`on — Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq. «Suluv» so`zi toponimlar tarkibida ko`proq uchraydi. Masalan, Jizzax viloyati Zomin rayonida Suluvjo`na degan joy bor (jo`na — uzunasiga cho`zilgan tepalik), chiroyli tepalik degan ma`noni anglatadi. Qadimgi chiroyli qilib qurilgan qo`rg`onni suluvqo`rg`on deb atashgan. SHu qishloq o`rnida VI asrda qurilgan qo`rg`on qoldiqlari topilgan.

Nog`oraxona — Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq. Saroylarda musiqa asboblari (nog`ora, karnay, surnay) saqlanadigan va shu asboblarning ijrochilariga mo`ljallangan maxsus joy nog`oraxona (nakkoraxona) deyilgan. Saxnaga o`xshagan bir tomoni ochiq xonada maqomlar, har xil kuylar ijro etilgan. Qishloqdan nog`orachilar ko`p chiqqanligidan qishloq shu nomni olgan bo`lishi mumkin. Ovxona — Samarqand viloyat Pastdarg`om rayonidagi qishloq nomi. «Ov» qilinadigan joy yoki «suv ombori» (obxona) ma`nosida bo`lsa kerak. Obxona — ovxona bo`lib buzilib ketgan bo`lishi mumkin. Aslida suv ombori ma`nosi haqiqatga yaqin. Orlot — Samarqand viloyat Ishtixon, Nurota rayonlaridagi qishloqlar nomi. Orlot — CHingizxon o`z o`g`li CHig`atoyga taqdim etgan to`rtta Mo`g`ul qabilasidan biridir. Bu qabila hozirgi Afg`onistonning shimoliy qismiga o`rnashib qolgan. Movarounnahrda orlotlar kam bo`lsa ham nufuzli qabilalardan hisoblangan, deb ta`kidlaydi o`zining «Ocherklari»da B. X. Karmisheva. Orlot qabilasi 92 bovli o`zbek «qavmlari» qatorida ko`plab tarixiy manbalarda tilga olingan. Qabila pilot, olot shakllarda ham talaffuz qilingan. Buxoro viloyati Qorako`l rayonidagi Olot qishlog`i ham o`sha etnonimdan olingan. Oytamg`ali — Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq. Oqdaryo, Payariq rayonlarida, Jizzax viloyatining Forish rayonida Oytamg`ali, do`rmon, qipchoq, kurma, qo`ng`irot kabi o`zbek qabilalari tarkibiga kirgan urug`lar bor. Ulug` tamg`asi yangi oy (taqa) shaklida bo`lgan uchun Oytamg`ali deb atalgan. Qishloq ham shu nom bilan atalgan. Oqqo`yli — Samarqand viloyati Pastdarg`om rayonidagi qishloq nomi. Oqqo`yli — urug` nomi. Qoraqo`yli nomlar ham mavjud. Og`aliq — Samarqand viloyati Samarqand rayonidagi qishloq va tog` nomlari. To`g`risi, Ohaklik bo`lgan. CHunki, bu tog`dan XIV — XV asrlarda Samarqandda jome` masjidi qurish uchun ohaktosh qazib olingan. SHu bilan birga og`alik degan ijtimoiy atama bo`lgan. Farg`ona vodiysida esa og`alik degan urug` (etnonim) qayd qilingan.

Mavlush — Samarqand viloyati Oqdaryo rayonidagi qishloq nomi. Qo`ng`irot qabilasining bir urug`i mavlish deb atalgan (I. Magidovich). Qishloq nomi mana shu so`zdan kelib chiqqan. Mojor — Samarqand viloyati Narpay va Paxtachi rayonlaridagi qishloqlarning nomlari mojor (mojar) — o`zbek xalqi tarkibiga kirgan qabilalardan biri. Ular XIX asr boshlarida Samarqand atrofida tog` yonbag`irlarida, Narpay arig`i bo`ylarida, SHahrisabz vohasida yashaganlar. Ba`zi bir olimlar mojorlar Vengriyaning asosiy aholisi mad’yarlar bilan qon-qarindosh deb hisoblaydilar. Minglar — Samarqand viloyati Ishtixon rayonidagi Kattaming, Kattaqo`rg`on rayonidagi Mingqishloq, Sirdaryo viloyati G`allaorol rayonidagi ming urug`i yashaydigan qishloq nomlari. Ming (mingli) o`zbek xalq tarkibiga kirgan yirik qabilalardan biridir. 1917 yilgacha minglarning ko`pchilik qismi Farg`ona vodiysi hamda Buxoro vohasida, tarqoq holda Surxondaryo viloyati Boysun, SHerobod rayonlarida, Xorazmda va Tojikistonning Xisor rayonida yashagan. Minglarni ba`zan tumon yoki tumonming deb ham ataganlar. Misr — Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq nomi. Amir Temur Samarqand atrofida bir necha shaharlar qurib, ularni chet mamlakatlarning bosh shaharlari nomi bilan Bag`dod, Dimishq (Damashq), Misr (Qohira), SHeroz va Sultoniya deb atagan. Kamongaron — Samarqand viloyati Urgut rayonidag`i qishloq nomi. «Kamon ustalari» demakdir. Ohangaron — «temirchilar», «So`zangaron» — «nina ustalari» ana shu turdagi toponimlardir. (3. Dusimov kamongaron toponimlarni kom (katta ariq) — ango (angiz) so`zlaridan va-on affiksidan iborat deb izohlaydi). Kasovli — Samarqand viloyati Ishtixon rayonidagi qishloq nomi. Qo`ng`irot qabilasining bir shoxobchasi kesavli deb atalgan (tamg`asy kosov shaklida bo`lgan), qishloq nomi shu so`zdan olingan. Kovon — Samarqand viloyati Pastdarg`om rayonidagi qishloq nomi. etimologiyasi noma`lum. Zarafshon vodiysida yashaydigan qoraqipchoqlarning bir urug`i kovon deb atalgan.

Koreys — Samarqand viloyati Kattaqo`rg`on rayonidagi qishloq. Koreys qishloq Poyariq rayonida ham bor. O`zbekistonga koreyslar 1920 yildan ko`chib kela boshlagan. Ular yashagan joylarni koreys qishlog`i deb ataganlar. Ko`kqarg`a — Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq. Qarg`a urug`i ko`k qarg`a, qora qarg`a kabi tarmoqlarga bo`lingan bo`lsa kerak. Ko`kqovg`a — Samarqand viloyati Nurota rayonidagi qishloq. Qo`ng`irot qabilasining bir urug`i qavqa deb atalgan. To`g`risi qovg`a bo`lsa kerak. Qovg`a — quruqdan suv tortadigan charm idish. Osmondagi 12 burjdan biri — dalv yulduzlar turkumi xam qovg`a deyilgan. Idish-tovoq, uy-ro`zg`or asboblari nomlari bilan atalgan urug`lar kam emas. Masalan, boltali, bolg`ali, cho`michli, kosovli va hokazo. Ko`kqarg`a — qovg`a (to`g`risi qovg`ali) urug`ining bir tarmog`i. Og`aliq — Samarqand shahridan 20—22 km masofada joylashgan oromgoh. Hozirgi kunda u erda turistik baza joylashgan. Bu erdan to 1920 yillarga qadar samarqandliklar ohak olib ketishgan, shu sababdan bu joyni ohakli deb atashgan. Keyinchalik ohakli so`zi buzilib, joy ma`nosiga mos kelmaydigan nom — Og`aliq deb atala boshlagan. Hozir xdm shu nom bilan yuritiladi. Loyqa — Samarqand viloyati Bulung`ur rayonidagi qishloq. Tog`lardan sel olib kelgan jinslardan xosil bo`lgan maydon loyqa deyiladi. Lekin bu qishloq Bulungur arig`i yoqasida joylashgan. Bulung`ur Mo`g`ul tilida «loyqa suv» demakdir. Demak, loyiqa bilan Bulung`ur «adash» nomlardir. Zambar — Samarqand viloyati Nurota rayonidagi to g . Biron narsaning o`rta qismi chuqur, ikki chekkasi baland bo`lsa zambar (zanbar, zambil) deyiladi. Masalan, zambarbel (zambilbel) ot. Zanjirbog` — Samarqand yaqinidagi qishloq. Arab jug`rofiy olimlarining asarlarida Samarqand viloyatining 12 rustaqlaridan biri Sanjarfag`n deb atalgan. Sanjarfag`n toponimi YAngiariq arig`ining o`ng tomonidagi Zanjirbog` qishlog`i nomida saqlanib qolgan vaqf hujjatlarida «Sanjarfag`n degan joy Zanjirbog` nomi bilan mashxurdir», deyiladi. Sanjarfag`n nomi qompo-nentdan iborat, sangarma — sanskritcha «budda monastiri» va fag`n (vag`i) «ibodatxona» so`zlaridan tashkil topgan.

Ishtixon — Samarqand viloyati Ishtixon rayonining markazi. Rivoyatga ko`ra, Samarqanddan Ishtixongacha maxsus quvurda oqizilgan qimizdan podsho totib ko`rgan emish, xalq o`shanda «Qimizni ichdi xon, xon ichdi» degan emish. SHundan buyon qishloq Ichta xon, keyinchalik Ishtixon bo`lib qolgan emish. Ishtixon O`rta Osiyodagi eng qadimiy toponimlardan biri. X asrdayoq Ishtixon kattagina shahar bo`lgan. O. I. Smirnovaning fikricha, Ishtixon so`zi sug`dcha «Sakkiz ariqli», «Sakkiz kanalli» ma`nosini bildiradi. Isht — xasht — sakkiz, xon — ariq, demak sakkiz ariq degan ma`noni bildiradi. Qishloq shu so`zdan olingan. Yo`g`otepa — Samarqand viloyat Ishtixon rayonidagi qishloq. Toshkent yaqinida ham Yo`g`ontepa degan joy bor (yo`g`on — katta, semiz, ulkan demakdir; ingichka nomli joylar ham bor). Yo`g`ontepa — katta tepa degan ma`noni anglatadi. Kavsar — Samarqand viloyati Ishtixon rayonidagi qishloq nomi. Aslida biron-bir suv — buloq yoki ko`l nomi bo`lsa kerak. Qishloq suvi shirin bo`lganligi sababli «jannat suvi» — «jannat bulog`i» degan nom olgan. Gumbaz — Samarqand viloyati Pastdarg`om rayonidagi qishloq nomi. Qubbali bino gumbaz deyilgan, shu bilan birga toza suv saqlanadigan sardobalar ham usti pishgan g`ishtdan gumbazli qilib ishlanganligi sababli qisqagina gumbaz deb atalgan. Qishloq nomi xam o`sha so`zdan olingan. Zarafshon vohasida yashaydigan qora qipchoqlarning bir urug`i gumbaz deb yuritilgan va qadimdan Pastdarg`om rayonida yashab kelgan. Go`rxokasoy — Samarqand viloyati Nurota rayonidagi soy. Go`rxona mozor, qabriston degan ma`noni anglatadi; qabristonga o`xshagan joydan o`tganligi sababli soyga ham Go`rxonasoy deb nom berilgan. Davlatobod — Samarqand viloyati Samarqand rayonidagi qishloq nomi. Temurning Samarqand shahridagi bog`laridan biri Davlatobod nomi bilan atalgan. Buning o`rnida tashkil topgan qishloq xam o`sha Temur bog`ining nomi bilan Davlatobod deb nomlangan.

Dahbed — Samarqand viloyati Oqdaryo rayonidagi qishloq. Tojikcha — dah — o`n, bed — tol, ya`ni o`ntol degan ma`noni anglatadi. Qishloq ham shu nom bilan yuritiladi. Deybaland — Samarqand viloyati Nurota rayonidagi qishloq nomi. Tojikcha Dehibaland baland joydagi qishloq, ya`ni baland qishloq degan ma`noni bildiradi. Qishloq shu nom bilan ataladi. Dukchilik — Samarqand rayonidagi qishloq. Bu erda dukchilik (yikchilik), bo`z to`qish uchun duk (yik) yasash kasbi bilan shug`ullanishgan. SHu sababdan kishlok shu nomni olgan. Jaylov — Samarqand viloyati Xatirchi rayonidagi qishloq nomi. Jaylov — yaylov so`zining shevada talaffuz etilishi. YAylov asli yozda mol-qo`y boqiladigan joy demakdir. Qishloq nomi o`sha so`zdan olingan. Jalpaqteva — Samarqand viloyati Urgut rayonidagi qishloq. Ba`zilar yalpoqtepa deb to`g`ri talaffuz qiladilar. O`zbek-qipchoqlar tepa deyish o`rniga «teva» deb talaffuz qiladilar. Qishloqda jarat urug`i yashagani uchun uni Jarat ham deyishadi. YAlpoq tepani erli xalq shevasida Jalpoqtepa deyishadi. Jo`gi - Samarqand viloyati Narpay rayonidagi qishloq nomi. Jo`gi — O`rta Osiyo lo`lilarining bir qavmi. Jo`gi so`zining «qashshoq», «kambag`al» ma`nosi ham bor. Dapsan — tog` yonbag`ridagi tekis maydoncha, supa degan ma`noni anglatadi. Farg`ona viloyati O`zbekiston rayonida Depsan degan qishloq bor. Surxondaryo viloyati Jarqo`rg`on rayonida Jo`gidapsan degan tepalik ham bor. Qo`shxavut — Samarqand viloyati Xatirchi rayonidagi qishloq nomi. SHu qishloqliklar va Nurota rayonining qo`shni qishloqlarida yashaydiganlar hovuzni «hovut» deyishadi. Hovuz so`zi o`zbek tilining barcha shevalarida arabchaga aslida yaqin shakllarda («ovuz», «avuz» deb) tallaffuz etiladi. Qishloqda ikkita hovuz bo`lganligi sababli erli xalq Qo`shhovuz — Qo`shhavut deb atay boshlaganlar. Gonchi — Samarqand viloyati Oqdaryo rayonidagi ariq va Tojikiston Jumhuriyati Xo`jand rayonidagi qishloq nomi. Gon (gonchi) so`zi tarixiy

manbalarda, jumladan Alisher Navoiy asarlarida ko`p uchraydi. Gonchi — it g`ajib uzmasin uchun o`ning arqoniga bog`lanadigan yog`och, jun to`qimini tishlab iflos qilmasin uchun otning bo`yniga bog`lanadigan tayoq ham gonchi deyiladi. Afrosiyob — Samarqand shaxrining dastlabki nomi. Hozir arxeologiyaga oid kurikxona shu tepalikdan topilgan arxeologiyaga oid topilmalar Samarqandning yoshini aniqlashda asos bo`lib xizmat qiladi. Sug`dcha par siyov (par siyoh ob) — qora suv tepaligi degan ma`noni bildiradi. YA. G`. G`ulomovning fikricha, Solor, Kaykovus, Zolariq va Afrosiyob nomlari «SHohnoma» kitobi ta`siri ostida maydonga kelgan bo`lsa kerak. Varaksar — Samarqand yaqinidagi Robotxoja qish-log`ining oldingi nomi. Bu so`z «varg», «bandivarg» shaklida Rudakiy asarlarida ham tilga olingan, Varaksar «to`g`on boshi» demakdir. Haqiqatan ham o`rta asrlardayoq bu qishloq yonida Zarafshonga to`g`on qurilib, daryo suvi uch tarmoqqa bo`lingan. Bu ariqlar keyinchalik Darg`om, Abbos va Qoraunus deb atalgan. YAqin vaqtlargacha Zarafshon vodiysidagi Barkbon shahri yaqinidagi Varakdex — To`g`on qishlog`i bo`lgan. Qishloq hozir ham shu nom bilan ataladi. SHunday qilib o`qituvchi keltirilgan tarixiy-geografik joylarning nomlari va toponimlaryga asoslanib, mazkur darsda Samarqand va uning vohasida juda ajoyib va turli-tuman nomlarning bir guruhinigina ko`rib chiqishga muvaffaq bo`linganini, o`quvchilar ham o`z jonajon maktabi, jamoa va davlat xo`jaligi, qishloq va rayon hududidagi nomlarning kelib chiqishi bilan qiziqishi hamda mana shunday toponimik ma`lumotlar yig`ishi zarurligi, bu esa ularga jonajon o`lka tarixini o`rganishda, mustaqil ijod qilishda olgan bilimlarini chuqurlashtirishda yaqindan yordam berishini ta`kidlaydi. 5. Xorazm viloyati toponimikasidan darsda foydalanish Xorazm O`rta Osiyodagi eng qadimgi madaniyat markazi serunum vohalardan biri. U hozir paxtachilik sohasidagi erishgan yutuqlari tufayli mash`al viloyatga aylandi. Uning tarixi zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»da miloddan avvalgi IX — X asrlarda qayd etilgan.

Bu viloyat tarixi va uning toponimikasi haqida fikr yuritilganda o`quvchilarga, avvalo, «Xorazm» so`zining etimologiyasi haqida batafsil ma`lumot berish zarur. O`qituvchi bir qator viloyatlar tarixi va uning rayon, qishloq va ovullari nomlarining kelib chiqish manbalari ustida to`xtalar ekan, Xorazm viloyati rayonlari, qishloq va ovullarining nomlari toponimikasiga ham batafsil to`xtalishi lozim. Masalan «XII —XIII asrlarda Xorazm davlatining kuchayishi» mavzusi quyidagi mavzuchalarga bo`lib o`rganilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Mavzu quyidagi reja asosida bayon etiladi: a) Xorazmning kuchayishi; b) Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy va xo`jalik hayoti; v) Buxoro va Samarqanddagi qo`zg`olonlar. SHundan so`ng o`qituvchi Xorazm viloyati tashkil topgandan to hozirgi kunga qadar bosib o`tilgan tarixiy jarayon va uning kelajagi haqida qisqacha ma`lumotlar keltirib, viloyat va uning hududidagi jamoa xo`jaliklari, ovul, qishloq, rayon, shaharlar nomlarining kelib chiqishi haqidagi masalalarga batafsil to`xtalishi lozim. Biz quyida O`zbekiston tarixi kursini o`qitish jarayonida Xorazm vohasi bo`yicha toponimikaga oid ma`lumotlardan qanday foydalanish mumkin? degan savolga javob berishni maqsad qilib qo`ydik. Toponimikaga oid ma`lumotlardan foydalanib o`tkaziladigan bir soatlik tarix darsining taxminiy rejasi keltiriladi. Darsni tashkil qilish: a) sinfning darsga hozirligini kuzatish; b) o`quvchilar diqqatini darsga jalb qilish. O`tgan mavzu: «Turkiy tilda so`zlashuvchi xalqlarning shakllanishi» degan mavzu yuzasidan o`quvchilarga beriladigan savollar: a) Xaritadan turkiy tilda so`zlashuvchi o`zbek xalqlarining dastlabki ajdodlari yashagan joylarni ko`rsating; b) Turkiy tilda so`zlashuvchi xalqlar ajdodlari shakllanishini necha bosqichga bo`lish mumkin? Har bir bosqichga ta`rif bering; v) o`zbek tilining dastlabki shakllanishi qaysi lahja va tillardan kelib chiqqan edi? g) IX — XII asrlarda o`zbek xalqi va uning tilining shakllanish jarayoni xususiyatlarini aniqlang; d) Tilning aniq shakllanishi qaysi rayon, shahar, voha va vodiylarda aniq sezilgan?

O`quvchilar yuqoridagi savollarga javob berganlaridan so`ng o`qituvchi ulardan Xorazmning qaysi hududlarida hozirgacha o`sha turkiy til elementlari saqlanib kelayotganligi va Xiva, Xo`jayli shaharlarining hamda Xorazm so`zi qanday ma`noni anglatishini so`raydi. SHu savollarga olingan javoblar o`quvchilarning shahar tarixini va uning nomini o`rganishga bo`lgan qiziqishini orttiradi. Demak, o`qituvchi o`quvchi to`g`ri yorita Olmagan savollarni to`ldirib, o`tilgan mavzuni yangi mavzuga bog`laydi. YAngi mavzu. «XII — XIII asrlarda Xorazm davlatining kuchayishi». Mavzuning maqsadi: o` quvchilarga Xorazmning qadim-qadimdan ma`lum va mashhur bo`lganligi, Somoniylar davrida yarim mustaqil davlat sifatida uning tarkibiga kirganligi, uning Ma`mun ibn Muhammad davrida qudratli davlatga aylangani, ayniqsa Ma`mun ibn Ma`mun davrida fan va madaniyat g`oyat rivojlanib Xorazm akademiyasi tashkil topganligi tushuntiriladi. Darsning tarbiyaviy vazifasi: Bunda o`quvchilarga Xorazm yuksalgan davrda fan va madaniyatning nihoyatda rivojlanganligi, XI asrning eng mashhur qomusiy olimlari bu erga jalb etilganligi, bu erda Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abu Sahl Masihiy, mashhur tabib Abulxayr Hammor, yirik riyoziyun Abu Nosir A`rrk va boshqa atoqli olimlarning Ma`mun ibn Ma`mun akademiyasini yaratganligi so`zlanib, o`quvchilarni o`z avlod-ajdodlariga mehr-muhabbat va ona diyoriga sadoqatli inson bo`lib etishish ruhida tarbiyalashdan iborat. Dars o`tish uslubi: dars og`zaki bayon qilish uslubi bilan olib boriladi. Darsni jihozlash: O`zbekiston xalqlar tarixining IV jildligi A. Asqarov tahriri ostida chop etilgan 3 jildlik O`zbekiston xalqlari tarixining 1-jildi, uning 5- sinf uchun yozgan O`zbekiston tarixi, SH. Karimov rahbarligida chop etilgan «O`zbekiston tarixi va madaniyati» (ma`ruzalar to`plami) ko`rsatiladi. O`zbekiston xaritasi atlas va al’bomlardan foydalaniladi. YAngi mavzuni o`tish rejasi 1. Xorazm davlatining kuchayishi. 2. Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy-siyosiy va xo`jalik hayoti.

3. Buxoro va Samarqand shaharlarida bo`lib o`tgan qo`zg`olonlar. 4. Xorazm hududidagi jamo xo`jaliklari, qishloq va rayonlar nomlarining kelib chiqish tarixi. 5. o`tgan mavzuni zamonga bog`lash. YAngi mavzuning konspekti Xorazm X asrda Somoniylar davlati tarkibiga kirardi. Somoniylar davlati bo`linib ketgan vaqtda u o`z mustaqilligini saqlab qolishga va Qoraxoniylar va G`aznaviylar davlatlari tarkibiga kirmay qolishga muvaffaq bo`ldi. Bu davrda Xorazm xo`jalik va madaniy hayotda katta yutuqlarga erishdi. Biroq 1017 yilda Mahmud G`aznaviy qo`shinlarini tor-mor keltirib, uni o`z davlatiga qo`shib oldi. 1240 yilda g`aznaviylar Xurosonni qo`ldan boy bergach, Xorazm Saljuqiylar davlati tarkibiga kiradi. Saljuqiylar bilan qoraxoniylar o`rtasidagi o`zaro urushlar bu davlatlarning kuchsizlanishiga olib keladi va XII asr boshlaridan Xorazm mustaqil davlat sifatida yana taraqqiy eta boshlaydi. Uning hududi unchalik katta bo`lmasada, iqtisodiy jixdtdan kuchli va boy edi. Ko`chmanchi turkmanlar, eron, Volgabo`yi va Uzoq SHarq bilan olib borilgan savdo-sotiq aloqalarining qizg`in rivojlanishi shunga imkoniyat tug`dirgan edi. Hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarish va qishloq xo`jaligi Xorazmda yuqori darajaga ko`tariladi. Bularning barchasi mustaqillik uchun kurashda qulay shart-sharoitlar yaratdi. 1141 yilda Samarqand yaqinida qoraxoniylar qo`shini bilan ko`chmanchi qoraxitoylar o`rtasida jang bo`ladi. Jangda qoraxitoylarning qo`li baland kelib, g`alaba qozonadilar. Bundan foydalangan Xorazm sultoni Otsiz Marvni bosib oladi. Takesh (1172 —1200) hukmronligi davrida Xorazm kuch- qudratga to`lgan davlat edi. Bu vaqtda davlat xududi eron sharqiy qismining bosib olinishi evaziga ikki marta kengaygan edi. Gurlan — Gurlan so`zining asl ma`nosi hali ma`lum emas. Bu so`zning kelib chiqishi haqida bir rivoyatda shunday deyiladi: bir vaqtlar bu hududga ko`r chol bilan cho`loq kampir ko`chib kelishibdi. Ular juda mohir hunarmand ekanlar. Ular tuzatgan narsalarini bozorga olib chiqib sotar ekanlar. Bozorda hech kimning narsasi o`tmasa ham ularniki bemalol sotilaverarkan. SHunda odamlar ikkalalarida

biron sir bor, deb ularning atrofiga kelib joylasha boshlabdilar. O`sha hududni esa «ko`r va lang» deb atay boshlabdilar. Vaqtlar o`tishi bilan bu so`z o`zlashtirilib «Gurlan» bo`lib ketibdi. Xorazm lahjasida k — tovushi ko`pincha «g» shaklida ishlatiladi. SHuning uchun «ko`r» so`zi «gur» shaklida ishlatilib «gurlan» bo`lib ishlatilib kelinmoqda Hozir ham shu nom bilan yuritiladi. YAna bir manbada — «Qadimgi mualliflar O`rta Osiyo haqida» degan kitobda aytishlaricha, qadimgi yunon tarixchisi Gerodot Xorazm haqida ko`p ma`lumotlar yozib qoldirgan. Gerodotning yozishicha, xorazmliklar, girkaniyaliklar, parfiyaliklar bilan bir-biriga yaqin joyda istiqomat qilganlar. YUnon tarixchisi tilga olgan «girkaniya» so`zi qadimgi turkiy yozuvlaridagi «Kurikan» qabilasining nomi bilan uzviy bog`liq bo`lib, ularning asrlar davomida fonetik o`zgarishidan «Gurlan» varianti kelib chiqqan bo`lishi ham mumkin. Ammo bundan Gurlandagi aholining nomi girkanlardan kelib chiqqan ekan, degan xulosaga kelib bo`lmaydi. Kichik bir ovulning nomi ham yoki oila boshlig`i yoki uning bir a`zosi nomi toponimikada asos bo`lib ketaverishi mumkin. Hazorasp — shu nomli rayon markazi. Hazorasp so`zining ma`nosi quyidagicha: Hazor degani fors-tojik tilida «ming», asp degani “ot” ya`ni ming ot degan ma`noni bildiradi. Hazorasp Xorazmning janubiy chegara qal`asi bo`lib, unda ming otliq saqlangan. Dushman hujum qiladigan bo`lsa, Hazorasp qal`asi zarbani birinchi bo`lib o`ziga olgan. Xivadan madad kelgunga qadar dushman bilan kurashgan. Asta-sekinlik bilan qal`a ichida aholi ko`payib, qal`adan tashqarida o`rnasha boshlagan. Qal`adan bir necha kilometr beriroqda ham qishloq qurila boshlagan. YAngibozor — aholining savdo-sotiq ishlari faqat qal`a bozorida bo`lgan, so`ngra u chekka qishloqlarning birida to`planib, savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. Qal`a bozori bilan bu bozorni bir-biridan farq qilish uchun qishloq bozoriga «YAngi bozor» deb nom qo`yishgan. SHu-shu bo`lib qishloqning nomi YAngibozor bo`lib qolgan.

Qo`shko`pir — rayoni Xorazm viloyatining yirik rayonlaridan biri. Hozirgi kunda rayonda 9 ta qishloq bo`lib, bu qishloqlar nomlarining kelib chiqishi juda qiziq. Quyida biz bu haqda fikr yuritamiz: Kenagas — bu qishloq mahalliy xalq orasida Kanayas deb yuritiladi, chunki hududdan Kanayas arig`i oqib o`tadi. Qishloqning markaziy qismiga Karaman qal`asi deyishadi. Karaman — Xorazmda o`suvchi ulkan daraxt. Qariyalarning so`zlariga qaraganda, bu erda Xiva xonligi davrida mudofaa vazifasini bajaruvchi kichik, o`ziga xos qal`acha bo`lgan. Kenagas degan qabila ham bo`lgan. Xadra — Qo`shKo`pir rayonidagi ikkinchi qishloqning nomi. Xadra so`zining ma`nosi qal`a yoki shaharning cheti demakdir. Xadra qishlog`i Xiva qal`asining shimol tomonida joylashgani uchun ham Xadra nomini olgan bo`lishi mumkin. O`zbekyop — shu rayondagi uchinchi qishloq bo`lib, uning ma`nosini shunday tushuntirish mumkin. O`zbek — shu qishloqda yashovchi xalqning millati. «yop» so`zi xorazmcha bo`lib, ariq yoki kanal ma`nosini bildiradi. Bu qishloq qo`shni Turkmaniston erlariga yaqin bo`lgani uchun ular bu ariqni o`zbekning yopi, ya`ni arig`i deyishgan. O`zbekyop qishlog`ining markazi Qorovul deb ataladi. Bu so`zni mahalliy sheva tili ma`nosida qora va ovul deb tushunish mumkin, u bora-bora Qoravul bo`lib qolgan. Hayrovot — rayondagi beshinchi qishloq bo`lib, Xiva qal`asining shimoli- g`arbiy tomonida joylashgan. Ma`lumki, rovot — bu darvoza degani. Demak, qishloq Xiva xonligining shimoli-g`arbiy tomondagi darvozasi bo`lgan. Hayrovot balki, odamlar aytganlariday, xayrli darvoza, fayzli darvoza, yaxshi darvoza ma`nolarini bildirishi ham mumkin. O`rtayop — rayondagi oltinchi qishloq, o`rtayop cho`zilib ketgan ariqning o`rta markaziy qismida joylashgan qishloq ma`nosini ham bildiradi. Qishloq hozir ham shu nom bilan ataladi. Qatag`on — rayondagi ettinchi qishloqning nomi. SHevada qatag`on so`zi yo`q. Bu so`z fors tilida — yo`qolgan, qurilgan va topib bo`lmaydi, degan ma`noni bildiradi. Urganch, SHovot va Qo`shKo`pir rayonlari hududiga o`xshash qumlik

sahrolar shu qishloqning yo`q bo`lib ketishiga, nomi esa Qatag`on bo`lib ketishiga sababchi bo`lishi mumkin. Suv chiqarish qiyin bo`lgan paytlarda qum barxanlari qishloq erlarini ko`mib yuborgan, natijada qurg`oqchilik bo`lib turgan. Qatag`on nom albatta bejiz berilmagan. Mahalliy aholi orasida bu qishloq to`g`risida ma`lumotlar deyarli saqlanmagan. Qo`shKo`pir — rayondagi sakkizinchi qishloq bo`lib, hozirgi kunda rayon markazidir. Nomining o`zidan ko`rinib turibdi, qo`sh — juft, ko`pir — ko`prik ma`nosini, ya`ni qo`shma ko`prikli, degan ma`noni bildiradi. Marhum akademik Muhammadjon YO`ldoshevning «Xiva xonligida feodal er egaligi va davlat tuzilishi» degan kitobida bu haqda ancha ma`lumotlar bor. eng avval Qo`shKo`pir qo`sh ko`prik deb nomlangan. U erda katta G`azovon arig`i bor. Bu ariqning u tomoni bilan bu tomoniga o`tish uchun ikki joyiga katta ko`prik kurilgan. Qo`shKo`pir degan so`z shundan olingan. G`azovot — rayondagi to`qqizinchi qishloq nomi. O`rta Osiyoda suv masalasi og`ir bo`lgani uchun Xiva xonlari ming-minglab odamlarni ariq qazishga safarbar qilganlar. Xon amaldorlari mehnatkash xalq ommasini ayamasdan ishlatganlar. Ariq qazish oddiy xalqqa ko`p mashaqqatlar keltirgan. Bu qishloq esa o`sha G`azovot arig`i bo`yida joylashgan bo`lgani uchun ham G`azovot nomini olgan, degan fikrlar bor. Bog`ot — Xorazm viloyatidagi rayon markazi. Bog`ot etimologiyasini bog`zor, bog`lar, bog` va arabcha ot ko`plik affiksi «arz so`raydigan bog`» so`zi bilan bog`laydilar. Mahalliy xalqning aytishicha «bog`ot» poliz, polizchi degan ma`noni bildiradi. Amudaryo — uni yunonlar hamda rimliklar Oksus yoki Oqsus, arablar esa «Jayhun» (telba) deb ataganlar. Daryoning hozirgi nomi esa Amuya shahri (XVI asr) nomidan olingan; bu shahdr keyinchalik Amudaryo deb atala boshlagan. Xo`jayli — XII — XIII asrlarda barpo qilingan. Xo`jayli so`zining leksik mazmuni xo`jarlar, ya`ni katta er egasi bo`lgan kishilar ma`nosidadir. Xo`jayli so`zini xo`ja eli degan xalq nomidan olingan, deb ta`riflaydi sharqshunos olim B. A. Ahmedov.

Mo`ynoq — Orol dengizi janubidagi yarim orol, shahar. Mo`yin (bo`yin), oq aslida — ak — «kichik» so`zlaridan yasalib, «kichik bo`yin», «bo`yincha», «yarim orol» ma`nosida. Tuyamo`yin — Amudaryo quyi oqimidagi joy. Sirtdan qaraganda «tuya bo`yini» dek tuyuladi. Aslida tog`, daryo va qumlik joylarning tor qismini — yo`lagini «Tuyamo`yin» deb atashgan. Tuyaning qing`ir va tor bo`yniga o`xshatilgan bo`lsa ajab emas. To`rtko`l — Qoraqalpog`iston jumhuriyatining janubidagi shahar. SHaharning yaqin yillarga qadar to`rt tomoni ko`l bo`lgan. SHuning uchun ham shunday nom berilgan. Hozir ham To`rtko`lligicha saqlanib kelmoqda. Farg`ona vodiysida eng katta, serxosil, qadimdan paxta etishtirib kelayotgan, O`zbekistonning gullagan viloyatlaridan uchtasi, ya`ni Andijon, Farg`ona va Namangan. Andijon — O`zbekistonning xushmanzara va qo`hna shaharlaridan biri. U Farg`ona vodiysining janubi-sharqida joylashgan. SHahar nomining kelib chiqishi to`g`risida bir qancha fikrlar bor. Bir afsonada aytilishicha, shaharning nomi Afrosiyob noibining qizi Andijon nomidan kelib chiqqan deyiladi. Boshqa bir rivoyatda bu so`zning birinchi qismi «Andi» — shaharga asos solgan kishining nomi, ikkinchi — «jon» qismi esa jon degan ma`noni anglatadi, deyiladi. Birovlar qachonlardir bu erlarni «andi — hind» lar ishg`ol qilganlar, bu hindlar makoni deydilar. YAna bir guruh kishilar esa «Andi» shaharga asos soluvchi, «jon» esa baxsh etmoq demakdir, deyishadi. YAna bir guruh kishilar karvon yo`lida ketayotganda qaroqchilar xujum qilib «O`nta jonni» o`ldirganlar. Andijon so`zi o`nta jon so`zining buzilganligidan kelib chiqqan, deb ta`kidlaydilar. X asrda yashagan arab geografi va sayyohi Ibn Havkal Andijon shahri to`g`risida «Dehqonchiligi rivojlangan shahdr, iqtisodiy va siyosiy jihatdan ham rivojlangan, katta hunarmandlar shahri» deb yozgan. Andijon shahrining paydo bo`lishi va nomi haqida tarixchilarimiz quyidagicha fikr yuritadilar. Masalan, mashhur tarixchi V. Nalivkin o`zining «Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva» degan kitobida «Andijon» so`zi hozirgi

shahar hududida yashagan «andi» qabilasi nomidan olingan, deb ko`rsatadi. «Andi» so`ziga «gan» qo`shimchasini qo`shish bilan «Andigan» yasalgan va keyinchalik bu Andijonga aylanib ketgan, deb yozadi. SHahar IV asrdan V asrgacha Andukon, XII asrdan to XIX asrgacha Andijon deb yuritiladi. Andijon shahri toponimikasi haqida ba`zi bir tarixchi olimlar, jumladan, S. Jalilovning shu sohadagi fikri ham haqiqatga yaqindir. YAqin yillarga qadar, hatto hozir ham ayrim kishilar bu shaharni Anjon deb keladilar. Ayrim kishilarning aytishlari bo`yicha O`rta Osiyo chorizm tarafidan bosib olingandan so`ng ruslar «j» tovushi oldiga «d» qo`shib aytishlari natijasida «Anjon» Andijon bo`lib qolgan. Xullas, Andijon shahar tarixi qadimiy yozma manbalarda aniq ta`riflangan bo`lsa-da, Andijon so`zining etimologiyasi haliga qadar ilmiy ravishda isbotlangan emas. Qo`qonboy — Qo`qonboy qishlog`ining tashkil topish davri qariyalarning va qishloq ziyolilarining shoxidligi bo`yicha, Qo`qon xonligi davriga to`g`ri keladi. Qishloq Toshkent — Andijon temir yo`li va Xo`jand — Qo`qon karvon yo`llari yoqasiga joylashgan. Qishloqdagi katta-katta, eng hosildor erlar Qo`qonlik boylardan PO`stin-purushboy, Tovoqchiboy, Pichaqchiboy, Olloboy va shu kabilarga qarashli bo`lib, yaqin kunlargacha o`sha boylarning nomi bilan atalib kelar edi. Qariya otaxonlarning aytishicha, qishloq erlari suv boshida bo`lib, eri juda unumli bo`lgan. SHu sababli bu erlarni Qo`qonlik boylar egallab olib, chorikorlarga bo`lib bergan va bu erda asta-sekin aholi to`planib, qishloq paydo bo`lgan. Qishloq asosan Qo`qonlik boylarning eridan iborat bo`lgani uchun Qo`qonboy deb atala boshlagan degan fikr bor. Savay — 1930 yili tashkil topgan sovxoz nomi. U Farg`ona vodiysining shimoli-sharqidagi Andijon viloyati Qo`rg`ontepa rayonida joylashgan bo`lib, Qirg`iziston Respublikasi bilan chegaradoshdir. Bu er nomining kelib chiqishi quyidagicha bo`lgan. Sovxoz tashkil topmay turib, shu erga yaqin joyda Isavay degan odam yashagan ekan. U o`z tomorqasiga Qoradaryodan bosh oladigan ariqdan suv ochgan. Keyinchalik mana shu joyda davlat xo`jaligi tashkil topgan, xuddi shu ariq o`rnida kanal qazilgan. Odamlar bu kanalni xaligi ariq o`rnidan

ochilgani uchun «Isavoy ariq» deb, keyinchalik bu so`z buzilib Savay ariq deb atay boshlangan. «Savay ariq» atrofida tashkil topgan davlat xo`jaligi nomi ham «Savay» bo`lib qolgan. Hozir ham shu nom bilan mashhur. Mo`g`ul urug`laridan biri ham Savay deb yuritilgan deydi B. Ahmedov. Xo`jand — Tojikiston respublikasidagi shahar. 1936 yilga qadar shu nom bilan atalib kelingan. Nima uchun Xo`jand deb atalganligi to`g`risida bir qancha rivoyatlar mavjud. Bir vaqt Sirdaryo toshib, kechasi bu shaxarni suv olib ketgan emish. Podsho Nushirvon mamlakatdagi eng yaxshi odamlarni yig`ib, eski shahar o`rnidan sal nariroqda yangi shahar barpo qilishga buyruq bergan ekan. SHunda oldingi shaharning nomi unutilib, XO`bchand (tojik tilida bir so`zi chand, yaxshi so`zi — xo`b) deyilgan, ya`ni bir qancha odam kelib o`rnashgan shaxar degan ma`noni bildiradi. Bora-bora, vaqt o`tishi bilan, XO`bchand so`zi Xo`jand bo`lib ketgan, deyishadi. YAna boshqa bir rivoyatda Xo`jand so`zi bu shaharda «oq suyaklar» ko`p bo`lganligi sababli «Xo`jalar shahri» so`zidan olingan, deyiladi. SHunday qilib, shaharning nima uchun Xo`jand deb atalganligi to`g`risida ishonchli bir fikr yo`q. Namangan — Farg`ona vodiysining go`zal shaxarlaridan biri. Namangan soy, YAngiariq va SHimoliy Farg`ona kanalidan suv ichadi. Namangan haqidagi dastlabki ma`lumotlar Zaxiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» kitobida tilga olinadi. Namangan qishlog`i tuz koniga yaqinligidan «Namak kon» deb atalgan. Keyinchalik bu nom o`zgarib Namangan bo`lib ketgan. Novmakon (yangi joy) degan rivoyat ham bor. SHaharning vujudga kelishiga qadimgi Axsikent shaxridan ko`chib kelgan aholi ham ta`sir qilgan bo`lsa kerak. Axsikent shahri Namangan yaqinida Sirdaryoning o`ng qirg`og`ida bo`lgan. U 1620 yilgi zilziladan yakson bo`lib ketgan. Namangan shahrining rivojlanishida Norin daryosidan 1818 —1822 yillarda o`tkazilgan YAngiariq kanali katta rol o`ynadi. Bu erda hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlanadi. Farg`ona viloyati tuzilgach, Namangan uning uezd shaharlaridan biri bo`lib qoldi. 1877 yili yangi shaxar qurilishi boshlanadi. Bu erda dastlab Andijon va Farg`ona shaharlaridagi singari

qo`rg`on qurilgan. YAngi shahar uchastkasida harbiy mashqlar o`tkaziladigan maydon, shahar bog`i va bozor uchun joy ajratilgan. 1894—1895 yillarda shahar aholisi 60 ming kishidan ko`proq bo`lgan. XX asrning boshlarida Namangan temir yo`l orqali Qo`qon bilan bog`lanadi. SHundan keyin paxta va yog` zavodlari paydo bo`ladi. 60- yillarga kelib Namangan juda katta shaharlardan biriga aylandi. Hozir shahar Farg`ona vodiysidagi yiriq shaharlardan biri, Namangan viloyatining markazi. Haqqulobod — Norin rayonidagi qishloq. Arxeologlarning va erli keksalarning so`zlariga qaraganda, bu qishloq XVIII asrning oxirida tashkil topgan. O`sha vaqtda bu joylarning o`rni botqoqlik va balchiq bo`lgan. SHuning uchun bu erda odamlar yashamagan. Rayon markazidan 6 km nariroqda «Eski Haqqulobod» degan qishloq bor. XVIII asrning oxirida bu erda juda boy va johil Haqqulibek degan kishi yashagan. U er mulkini ko`paytirish uchun o`z odamlarini to`qayzor va balchiq erlarni o`zlashtirishga majbur qilgan: Uning buyrug`i bilan odamlar botqoqlarni quritib, ekin ekkanlar. Bu qishloq uning xo`jayini Haqqulibek nomi bilan Haqqulobod deb atalgan. 20 -30- yillarda undan keyingi davrlarda bu erda ijtimoiy o`zgarishlar yuz berdi. Hozir Xaqqulobod Namangan viloyatining eng go`zal qishloqlaridan biri bo`lib, Norin rayonining markazi va shaxar tipidagi aholi yashaydigan manzilga aylantirildi. Qo`qon . Bu so`zning etimologiyasi xaqida ham turli-tuman ma`lumotlar bor. Aytishlaricha, shahar joylashgan hudud botqoqlik, qamishzorlardan iborat bo`lgan va u erlarda ho`k (yovvoyi cho`chqa) lar juda ko`p bo`lgan. SHuning uchun u erni cho`chqalar, ya`ni to`ng`izlar makoni — ho`kkon deb ataganlar. Keyinchalik bu so`z Qo`qon bo`lib qolgan, degan fikr soxtadir. Akademik A. N. Kononov: Xo` so`zi «shamod» ma`nosida keladi va Qo`qon (HO`qand) «SHamol shahri», «sershamol shaxdr» ma`nosida bo`lishi mumkin, deb ta`kidlaydi. Dastlab «Hudud al-olam» da Xo`kand, Xuvakand — xalq zich yashaydigan shaharcha deyilgan. Ibn Havqal, Muqaddasiy asarlarida Xo`kand (Xuvokand) va Xo`qand (Xuvoqand) shakllarida qayd qilingan. «Boburnoma» da Xo`qon viloyati deb tilga olingan. Hozirgi Qo`qon shahri tarixiy Xo`qand o`rnida XVIII asrda

o`zbeklarning ming urug`i boshlig`i SHohruhbiy tomonidan barpo etilgan. V. V. Bartol’d shaxdr nomining adabiy jihatdan to`g`ri shakli Xo`kand bo`lib, Qo`qon jonli tilda talaffuz etilishidir, deb hisoblaydi. YUqoridagi olimlarning turli izohlaridan qat`i nazar, hozirgi kunda qadar Qo`qon so`zining etimologiyasi ilmiy asosda o`rganilgan emas. Farg`ona — antik davr yunon olimlari bu viloyatdan deyarli bexabar qolganlar. Makadoniyalik Iskandarning Xo`jandgacha kelgani aniq. Ammo undan sharqqa, Farg`onaning ichiga o`ta olmagan. SHuning uchun bo`lsa kerak, yunoncha kitoblarda qadimiy Farg`onaning tavsifi yo`q. U tomonda «YAksart orqasida» allaqanday o`troq aholi borligigina qayd etilgan, xolos. Faqat ilk o`rta asr adabiyotidagina Farg`ona nomi qayd etilgan. Farg`ona nomining ma`nosi shu choqqacha aniqlangan emas. Lekin bu haqda bir qancha izoh, taxmin va mulohdzalar bor: Gerodotning yozishicha, qadim zamonlarda O`rta Osiyoda Parikan nomli qabila bo`lgan; sanskrit tilida parkana deb kichik viloyatga aytiladi; pari xona, ya`ni «go`zallar yurti» degan ma`nosi xam bor; forscha parand (arabcha farand) — «shoyi», «ipak» so`zlaridan kelib chiqqan (farandxona — ipakxona degani); qadimiy fors-tojikchada pargona — «tog` oralig`idagi vodiy» demakdir. Bu so`zni mahalliy qabilalar o`rganib olib, o`z yurtlarini Farg`ona deb atay boshlaganlar; Farg`ona «har xona» so`zlaridan olingan ham deyiladi. Bu erning yaxshiligini bilib, har joydan turli qavmlar ko`chib kelgan, ekinzor barpo qilib, turg`un bo`lib qolgan. Xonadonlari har joy-har joyda, tillari ham har xil bo`lgan. Ularni «xar xona» deganlar. Bu so`zlar iste`molda Farg`ona bo`lib ketgan, deydi Najib Bakron (XIII asr boshlari) o`zining «Jahonno-ma» kitobida. Buni YOqut Hamaviy boshqacharoq izohlaydi: xar xonadan bittadan kishi ko`chirilib keltirilgan, shundan «az har xona» (har xonadan) deyilgan, keyinchalik bu so`z Farg`ona bo`lib qolgan, deydi u; Tojikiston tog`lari (Turkiston, Zarafshon tizmalari) Falg`ar deb atalgan. Bu so`zning «tog` etagi» degan ma`nosi ham bor. SHundan Farg`ona nomi yasalgan deydi N. G. Mallitskiy; parkana — qadimgi tojik tilida «berk vodiy» degan so`z. Pomirdagi rushon shevasida

parkana deb «har tarafi tog`, bir yonigina ochiq bo`lgan vodiyga aytiladi» deydi prof. M. S. Andreev. Zahiriddin Muhammad Bobur Farg`ona viloyatini tasvirlar ekan, M. S. Andreev aytgan rushoncha iborani o`zbekcha bayon etgan: «Girdogirdi tog` voqe` bo`libtur. G`arbiy tarafidan. . . tog` yo`qtur. Ushbu jonibtin o`zga hech jonibtin qish yog`i kelaolmas» (Boburnoma). Bir mulohaza. Antik dunyo tarixchilarining ma`lumotiga ko`ra, «parfiyaliklar» (Janubiy Turkmaniston) bir zamonlar skiflar orasidan quvilgan qabila edilar, parf so`zi skifcha «quvilgan kishilar» demakdir ... ularning kiyimi tiniq (ipak) va burmalidir. .. Ko`pincha ot minib yuradilar ... Parfiyaliklarning biridan-biri ko`chili — otliq askarlardir. . . Davan’ (Farg`ona) bilan An’si (Parfiya) shevalari o`rtasida ancha farq bo`lmasa-da, ularning tili xiyla o`xshash va ular gaplashganda bir-birini tushunadilar». Parf qabilasining ko`p xususiyatlari Farg`onada ham bor: yaxshi otlar, ipak kiyim, til o`xshashligi. «Farg`ona» nomi Parfiyona — Parfona — Farg`ona transformatsiyasi bo`lmaganmikan, degan fikr ham xayolga keladi. Ammo yuqoridagi 10 ta izohning birortasini ham qat`iy deb aytolmaymiz. Faqat shunisi aniqki, bu viloyatning eng dastlabki nomi Farg`ona yoki Parfona bo`lganligini yirik sharqshunos V. A. Livshits isbotlab bergan. Damariq — Andijon viloyati Xo`jaobod rayonidagi Xo`jaobod qishlog`iga qarashli «O`zbekiston» nomli jamoa xo`jaligi hududida joylashgan. Avvallari bu ariqni «YOmonyor» deb atashardi. Bu ariq asli o`sh soyidan bosh olardi, deb hikoya qiladi shu qishloqlik Turdiboy ota Usmonov. Biz bolalik davrimizda Xo`jaobod qishlog`ini va uning erlarini shu ariq sug`orardi. Bahor oyi yoki olma gullagan paytda bu qishloq ahlini vahima bosardi, chunki o`sh soyi toshib ariq boshini oqizib ketardi yoki SHahrixon soyiga qo`shib yuborardi. Natijada Xo`jaobod, Buloqboshi, Qoratayit qishloqlari suvsiz qolardi, hatto ichishga suv topilmas edi. Suvsizlik azobidan qutulish maqsadida shu qishloq oqsoqollari Abdusamad ota Boymatov, mulla Sobirjon YUsupov, Mavlon ota, Mamaroziq otalar boshchiligida to`g`onni qayta qurish uchun hashar uyushtirilar edi. Hashar

boshlashdan avval bu ishga kimlarni jalb qilish, qaysi xonandondan nechta odam ishtirok etishi mumkinligi belgilab olinardi. SO`ng Xo`jaobod volost’ boshlig`iga xabar qilinardi. Hasharda deyarli kambag`al dehqonlar ishtirok etardilar, ammo suvning ko`pidan boylar foydalanardilar. To`g`onni bir yil ichida bir necha marta suv buzib ketardi. Har safar to`g`onni qayta tiklash uchun kambag`al dehqonlar o`z-O`zlaridan to`g`on qurish uchun asosiy material hisoblangan shox-shabba, yog`och, xashak pichan, poxol kabi qurilish materiallari olib borishar edi. Volost’ rahbarlari quruvchilarga hech qanday yordam bermas edilar. To`g`on qurilishiga yordam bera olmagan, ilojsiz kambag`al dehqonlarni urishar edilar. Asrimizning 20- yillariga qadar bu «YOmon yor» deb nom olgan joydan suv olish juda ham yomon, og`ir edi. SHuning uchun odamlar bu joyni YOmon yor, suv soydan juda damlanib chiqqanligi sababli ariqqa Dam arig`i deb nom bergan, deb hikoya qilishadi keksa otaxonlarimiz . Xo`jaobod — Andijon viloyatiga qarashli shu nomdagi rayon markazi. 1981 yildan boshlab shahar nomini oldi. «Boburnoma» muallifi o`sh bilan Andijon o`rtasida bir obod joy bo`lganligini eslatadi. SHu erlik 7 marta haj qilgan Abdunabi Sayfuddin hoji o`g`lining hikoyasiga qaraganda, qadimgi O`rta Osiyo shaharlarini Xitoy bilan bog`laydigan savdo yo`li shu Xo`jaobod orqali o`tgan. Buning guvohi sifatida to hozirgi kungacha saqlanib qolgan Andijon shahridagi, shu Xo`jaoboddan boradigan yo`l boshiga qurilgan Xitoy konsulining binosini ko`rsatadilar. Xo`jaobod so`zining kelib chiqish tarixi haqida aniq fikr va dalil bo`lmasa-da, ayrim taxminlar bor. YUqorida ta`kidlanganicha, Xitoyga boradigan savdo yo`lida joylashganligi tufayli bu joyga bir guruh xo`jalar kelib joylashib qolishgan. SHundan so`ng qishloq kengayib xo`jalar obod qilgan deyishyb, nomini Xo`jaobod qo`yishgan desalar, ayrim kishilar, bu erdan xajga borganlar ko`p bo`lganligi tufayli hojilar obod qilgan, deydilar. Xullas, Xo`jaobod shahri tarixi hali ilmiy asosda tadqiq qilinmagan. Xojiobod deyish haqiqatga ancha yaqindir. 1993 yili «Mehnat» nashriyotida chop etilgan A. Nabievning «Bobur tavof aylagan diyor» nomli risolasida (10 bosmataboq) Xo`jaobod tarixi, eng qadimgi davrlardan to

hozirgi kungacha bo`lgan tarixi mukammal yoritilgan. Xo`jaobod nomining kelib chiqish tarixi haqida jumladan shunday deyilgan: «Boburnoma» ning 50—51- betlarida Bobur Mirzoning ustozi va piri Xo`ja Abdullo Mavlonai qozi nomi bir necha bor tilga olingan. endilikda shunday tarixiy ma`lumotlar aniqlanmoqdaki, xatto Xo`jaobod vohasining nomi ham ayni shu tarixiy shaxs — Xoja Abdullo Mavlonai qozi nomi bilan bog`liq bo`lib chiqdi. Binobarin, Bobur ta`riflaganidek, voha nomi uni bog`-rog`larga aylantirgan tarixiy bir shaxsning nomi bilan bog`liq ekan. Bu fikrni yozuvchi Qo`ldosh Mirzoning 1990 yili «SHarq YUlduzi» da bosilgan «Bobur Mirzoning toylog`i» nomli qissasi voqealari yana bir karra tasdiqladi. Qissa muallifi o`z asarida Xo`jaobod Oqbo`ra daryosidan suv ichganligini, undan yangi-yangi ariqlar chiqarilganligini aytadi. YAna ta`riflaydiki, shu ariqlar suvidan bahra olgan bog`-rog`larni ko`rgan, shirin-shaqar mevalaru qovun-tarvuzlaridan totib ko`rgan Zahiriddin Muhammad Bobur nihoyatda ilhomlanib ketadi va bu jannatmakon yurt boshlig`ini chaqirib: «Siz yurt aylagan ushbu navohi Xoja Abdullo Mavlonai qozi ruhi pokining hurmati vajidin Xojaobod bo`lsun. Bu tilagi ixlosmandlaru hukmi podshohdur. Ongladingizmu, sardor», — deydi. SHundan so`ng sardor axli yurtni to`plab, podsho hukmini e`lon qiladi: «SHu bugundan boshlab, bu yurt Xojaobod deb nomlansin»,— deydi. SHu tariqa qadimdan obod maskanlardan biri bo`lgan bu yurt Xojaobod deb yuritiladi. CHortoq — Namangan yonidagi qishloq. Buni «to`rt tog`» deb izohlaydilar, ammo shunday emas. To`rt gumbazli (to`rt toqisi bo`lgan) inshoot, ark, qo`rg`on, qorovulxona chortoq deyilgan. Ba`zan to`rt tomonidan ko`rinib turadigan qorovulxonalar, baland minoralar ham chortoq deb atalgan. Demak, chortoq deb shu qishloq o`rtasida joylashgan baland ark, qorovulxona tufayli atalgan. Uchqo`rg`on — Namangan viloyati Norin daryosi bo`yida joylashgan. Uchqo`rg`on deb nom olishiga asosiy sabab ilgari Uchqo`rg`onda uchta katta qo`rg`on bo`lib, uni qurgan egalari bo`lgan ekan. Bu qo`rg`on egalari XIX asrlarda hozirgi Uchqo`rg`on hududiga hukmronlik qilishgan. Asrimizning 20- yillaridan so`ng bu qo`rg`onlar yo`q bo`lib ketgan. Ammo qo`rg`on bo`lganligi sababli uning nomi Uchqo`rg`on nomi bilan saqlanib qolgan.

Sulduz — Andijon rayonidagi qishloq; sulduz qabilalaridan birining nomi. Sulduzlar CHingizxon davrida o`rmonda yashagan ko`chmanchilar bo`lishgan; sulduz aslida suldez bo`lgan. «Sulde» mongolcha «bayroq», «s» esa ko`plik qo`shimchasi, demak «suldes» — bayroqlar demakdir. Qaqir — Andijon viloyati Xo`jaobod rayonida hamda Farg`ona viloyati Quva rayonidagi qishloqlar nomi. Qaqir suv etib bormaydigan, qaqrab yotgan er degan ma`noni bildiradi. CHuvalachi — Farg`ona viloyati Bag`dod rayonidagi qishloq. Toshkent shahridagi ko`cha nomi. Tojikcha «katta qop» ma`nosidagi juvol so`zidan kelib chiqqan, degan fikr bor. Dilkushod — Andijon viloyati Xo`jaobod rayonidagi qishloq. Hozirgi Dilkushod davlat xo`jaligi hududida joylashgan Dilkushod qishlog`ining o`rni avval, ya`ni XVI — XVII asrlarda katta karvonsaroy bo`lgan ekan. Xitoyga Arabistondan ketayotgan savdogarlar shu karvonsaroyda tunab o`tar ekanlar. Xullas, Dilkushod katta savdo yo`lida joylashgan ekan. Dilkushod nomi qaerdan kelib chiqqanligi haqida rivoyatlardan birida shunday deyiladi: Andijon hokimi Zahiriddin Muhammad Bobur tez-tez Ush shahriga borib turar ekan. Doim yo`lda shu Dilkushod qishlog`ida to`xtab dam olar ekan. Bobur Dilkushodda qo`nganda qishloqni tomosha qilar, undagi go`zal tabiat manzarasidan ilhomlanib she`r yozar ekan. Dillarni shod etuvchi so`lim dam olish joyi ekanligidan mamnun bo`lib, qishloq nomini «Dilkushod» bo`lsin degan ekan. Dilkushod qishlog`ining qadimiyligi yana shundaki, u erda er haydayotgan paytda bir xumcha chiqqan. Xumchaning ichidan XVI — XVII asrga oid taygalar, oltin buyumlar topilgan. SHu narsalar bu qishloqning qadimiy ekanligini isbot qiladi. Qishloq tog` bag`rida bo`lganligi, manzarasi, iqlimi va bahavoligi bilan darhaqiqat dilni shod etadi. Bag`dod — Farg`ona viloyatidagi rayonlardan biri. Viloyat markazidan 10 kilometr narida joylashgan. Bag`dod nomining etimologiyasi qadimiy tarixga ega. Ma`lumki, Iroq davlatining markazi hisoblangan Bag`dod XII asrdayoq madaniyati gullagan shahar bo`lgan. Bag`dod — xudo bergan joy ma`nosidadir deb ta`kidlaydi filologiya fanlari nomzodi Haydarali Uzoqov.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I. A. «Vatan sajdagox kabi muqaddasdir». Toshkent. «O`zbekiston» 1996 yil. 2. A.Nabiev. “Tarixiy o`lkashunoslik ” T. 1979 yil. 3. S.Koriev «geografik nomlar ma`nosini bilasizmi?» Toshkent. 1970 yil. 4. Z.CHoriev. “Tarix atamalarining tushunchasi” izoli lug`at. Toshkent. 1999 yil.

Похожие

Tarixiy o’lkashunoslikning asosiy manbalari. O’lkashunoslikda arxeologiyaning roli

Tarixiy o’lkashunoslikning turlari va rivojlanish bosqichlari

O'lka tarixini o'rganishda toponimik atamalar asosiy manbalardan biri sifatida

O'zbеkiston insoniyat taraqqiyotining qadimgi o'choqlaridan biri

Tarixiy muzeylar