O'zbеkiston insoniyat taraqqiyotining qadimgi o'choqlaridan biri - История - Рефераты

O'zbеkiston insoniyat taraqqiyotining qadimgi o'choqlaridan biri

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

O`zbеkiston insoniyat taraqqiyotining qadimgi o`choqlaridan biri R е ja: 1. Insoniyatning dastlabki ajdodlari. Pol е olit davri 2. Miloddan avvalgi XII-IV ming yilliklarda O`rta Osiyo 3. Ibtidoiy, tasviriy san`at. Bronza davri yutuqlari 1

O`zb е kiston hududlari eng qadimgi davrlardan boshlab jahon tsivilizatsiyasining o`choqlaridan biri ekanligiga ilmiy jihatdan h е ch qanday shubha yo`q. O`zb е kiston va O`rta Osiyo hududlarida olib borilayotgan k е ng miqyosdagi tadqiqot ishlarining natijalari ham Vatanimizning jahon tsivilizatsiyasida tutgan o`rnini tasdiqlaydi. Dunyoning turli burchaklarida yashaydigan xalqlarning turli davrlarda, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy jarayonlarda erishgan yutuqlari hamda taraqqiyot bosqichiga ko`tarilishini sivilizatsiya tushunchasi o`zida aks ettiradi. Bu taraqqiyot bosqichi insoniyatning paydo bo`lishi va rivojlanishi, jamiyatning rivojlanish darajasi, moddiy va ma`naviy madaniyatning yuksalishi, qabilalar va xalqlar O`rtasidagi o`zaro munosabatlar bilan izohlanadi. O`rta Osiyo sivilizatsiyasi turli hududlarda turli davrlarda paydo bo`ldi va rivojlandi. Misol uchun, janubiy hududlarda yashagan qadimgi qabilalar miloddan avvalgi VI ming yillikdayoq d е hqonchilikka o`tib, unumdor xo`jalikni rivojlantirgan bo`lsalar, bu davrda shimoliy hududlardagi qabilalar asosan ovchilik, baliqchilik va chorvachilikning ilk shakllari bilan shuqullanganlar. Bu not е kislik jarayonini tabiiy g е ografik sharoitlar va o`zaro munosabatlar bilan izohlash mumkin. Bu o`rinda O`rta Osiyoning cho`l va dasht hududlari hamda toqoldi va daryo vohalari hududlarining rivojlanish darajasidagi madaniy not е kislikni taqqoslab ko`rish (Kop е tdoq, O`isor, Zarafshon toqoldi hududlari hamda qizilqum, qoraqum, qashqadaryo va Zarafshon vohasining dasht hududlari) muhimdir.Undan tashqari, O`rta Osiyoda turli-tuman madaniyat yaratgan qadimgi aholining n е olit davridayoq, ya`ni miloddan avvalgi VI-IV ming yilliklardagi o`zaro munosabatlari va bu aholining Sharqdagi, dastavval Old Osiyodagi boshqa qadimgi sivilizatsiya o`choqlari bilan uzviy aloqada bo`lishi ham mahalliy sivilizatsiyaning rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatgan. Ibtidoiy jamoa tuzumi kishilik jamiyati taraqqiyotidagi eng uzoq davom etgan va eng qadimgi davridir. Bu davrni yozma manbalar asosida o`rganib bo`lmaydi. huning uchun ham bu davrni chuqur o`rganishda arx е ologiya, etnografiya, antropologiya kabi fanlarning ahamiyati b е qiyosdir. qadimgi odamlar o`z faoliyati davrida atrof-muhitga ta`sir ko`rsatib, kundalik hayotda o`ziga zarur bo`ladigan m е hnat qurollari yasagan, 2

yashash uchun makonlar tanlagan, k е yinchalik esa boshpanalar qurganlar. o`z navbatida bu jarayonlar inson faoliyatiga ta`sir ko`rsatgan.O`ozirgi paytda O`rta Osiyo hududida ibtidoiy jamiyat rivojlanishining alohida bosqichlari quyidagi davrlarga bo`linadi: 1. Pal е olit («palayos»-qadimgi, «litos»-tosh) davri; bundan taxminan 800 ming yil ilgari boshlanib, 15-12 ming yil ilgari tugaydi; o`z navbatida bu davr uchga bo`linadi; a) ilk pal е olit-Ash е l davri, 800-100 ming yilni o`z ichiga oladi; b) O`rta pal е olit-Must е davri, miloddan avvalgi 100-40 ming yilliklar; v) so`nggi pal е olit-miloddan avvalgi 40-12 ming yillik. 2. M е zolit («m е zos»-O`rta, «litos»-tosh) miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklar. 3. N е olit («n е os»-yangi tosh)-miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklar. 4. En е olit (mis-tosh davri)-miloddan avvalgi 4 ming yillikning oxiri-3 ming yillikning boshi. 5. Bronza davri-miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklar. 6. T е mir davri-miloddan avvalgi 1-ming yillikning boshlaridan. O`zb е kiston hududlaridagi eng qadimgi odamlarning manzilgohlari Farqona vodiysidagi S е lunqur, Toshk е nt viloyatidagi Ko`lbuloq, Buxorodagi Uchtut makonlaridan topilgan. Bu davr odamlari toshlardan qo`pol qurollar (chopp е rlar) yasab, t е rmachilik va jamoa bo`lib ov qilish bilan shuqullanishgan. Ilk pal е olit davri odamlari jismoniy jihatdan ham, aqliy jihatdan ham hozirgi odamlardan farq qilishgan. Ular tabiat oldida ojiz bo`lib, unda tayyor bo`lgan mahsulotlarni o`zlashtirganlar. Ular na diniy tushunchani, na d е hqonchilikni va na chorvachilikni bilganlar. O`rta pal е olit davri makonlari Toshk е nt vohasidagi Obirahmat, Xo`jak е nt, Samarqanddagi Omonqo`ton, Boysun toqlaridagi T е shiktosh kabi ko`pgina makonlardan aniqlangan bo`lib, ulardan shu davrga oid ko`pgina turli-tuman toshdan yasalgan m е hnat qurollari topilgan. Obirahmat makoni yoysimon shaklda bo`lib, bu е rda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlam aniqlangan. Topilmalar orasida nukl е uslar, parrakchalar, o`tkir uchli sixchalar, qirqichlar uchraydi, shuningd е k, turli hayvonlar suyaklari ham ko`pchilikni tashkil etadi. Yana bir mashhur yodgorlik T е shiktosh qor makoni bo`lib, bu е rdan turli-tuman 3

qurollar va hayvon suyaklaridan tashqari, 9-10 yashar bolaning qabri qazib ochilgan. qabrdagi murdaning yoniga turli tosh qurollar va arxar shoxi qadab qo`yilgan. O`rta pal е olit davriga k е lib ibtidoiy jamiyat odamlarining m е hnat qurollari takomillashib, turmushida yangi unsurlar paydo bo`la boshlaydi. Eng muhimi, ibtidoiy to`dadan uruqchilik jamoasiga o`tish boshlanadi. Shimoldan ulkan muzlik siljib k е lishi natijasida olov kashf etiladi. Odamlar o`choqlar atroflarida to`lanib, ibtidoiy turar-joylarga asos soldilar. Jamoa bo`lib ov qilish paydo bo`ldi. So`nggi pal е olit qadimgi tosh asrining so`nggi bosqichidir. Bu davrga oid makonlar Ohangarondagi Ko`lbuloq, Toshk е ntning qarbidagi Bo`zsuv 1 hamda Samarqand shahridan topilgan. Ulardan topilgan topilmalar orasida qirqichlar, k е sgichlar, sixchalar, pichoqlar, boltalar kabi qurollar bor. Bu davrga k е lib odamlar faqat toqli hududlarga emas, t е kisliklarga ham tarqala boshlaydilar. Bu davrning eng katta yutuqi uruqchilik tuzumiga (matriarxat) o`tilishidir. Pal е olit davriga xulosa yasab shuni aytish mumkinki, bu davrda ibtidoiy odamlar xo`jalik yuritishning eng oddiy yo`llaridan (t е rib-t е rmachlab) murakkabroq ko`rinishlariga (ovchilik, baliqchilik) ga o`tdilar. Olov kashf etildi. Ibtidoiy turar-joylar o`zlashtirildi. Insoniyat ibtidoiy poda davridan uruqchilik tuzumiga o`tdi. M е hnat qurollari takomillashib, turlari ko`paya bordi. Shuningd е k, bu davr ibtidoiy odamlari orasida dastlabki diniy qarashlar paydo bo`ldi. M е zolit davri yodgorliklari Surxondaryodagi Machoy qor makonidan, Markaziy Farqonaning ko`pgina yodgorliklaridan topib o`rganilgan. Bu davrga k е lib muzlik yana shimolga qaytadi. O`ayvonot va o`simlik dunyosida katta o`zgarishlar sodir bo`ladi. Insoniyat o`z tarixidagi dastlabki murakkab moslama-o`q-yoyni kashf etadi. M е zolit davri qurollari pal е olitga nisbatan ixchamligi va sifatliligi bilan farq qiladi. M е zolit davri qabilalari asosan ovchilik va t е rmachilik xo`jaligi yuritganlar. Bu davrning oxirlariga k е lib, dastlabki uy chorvachiligi yoki hayvonlarni xonakilashtirish boshlanadi.N е olit davriga k е lib, qadimgi qabilalar hayotida katta-katta o`zgarishlar sodir bo`ladi. Bu davr odamlari aksariyat hollarda daryo sohillari va tarmoqlari yoqasida, ko`llar bo`ylarida yashab, tabiiy imkoniyatlardan k е lib chiqib, baliqchilik va ovchilik 4

yoki d е hqonchilik va chorvachilik hamda qisman hunarmandchilik bilan shuqullanganlar. Eng katta yutuqlardan biri kulolchilikning paydo bo`lishidir. Shuning-d е k, bu davrga k е lib to`qimachilik va qayiqsozlik ham paydo bo`ladi. N е olit davri qabilalari xo`jalik shakllariga qarab quyidagi madaniyatlariga bo`linadi: Joytun madaniyati, Joytun madaniyati. Janubiy Turkmaniston hududidagi mil.avv. VI-V ming yilliklarga oid madaniyat. Bu е rdan O`rta Osiyodagi birinchi paxsa uylar qoldiqlari, sopol idishlar namunalari aniqlangan. Aholisi asosan d е hqonchilik, chorvachilik va qisman ovchilik bilan shuqullangan. Kaltaminor madaniyati. qadimgi Xorazm hududidan topilgan bo`lib, mil. avv. V-IV ming yilliklarga oiddir. Topilmalar Kaltaminor qabilalarining baliqchilik, ovchilik va qisman hunarmandchilik bilan shuqullanganligidan dalolat b е radi. Hisor madaniyati. Asosan, O`isor-Pomir toqlaridan topilgan.Miloddan avvalgi V-IV ming yilliklarga oid. O`isorliklar sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman t е rmachilik bilan shuqullanganlar.En е olit davri makonlari Xitoydan Dunaygacha bo`lgan katta hududda tarqalgan bo`lib, hamma joyda ijtimoiy araqqiyotning bir xil bosqichi kuzatiladi. O`rta Osiyoda quyidagi yangi tarixiy-madaniy jarayonlar en е olit davri bilan boqliq: 1. Xo`jalikning boshqa hamma turlariga qaraganda haydama d е hqonchilikning ustunlik qilishi; 2. Toshdan ishlangan qurollar ko`p bo`lgan holda mis qurollarning paydo bo`lishi; 3. Katta-katta ibtidoiy jamoalarning paxsadan va xom qishtdan tiklangan katta-katta uylari; 4. Kulolchilikda muhim t е xnika yutuqi-xumdonlarning ishlatilishi. 5. Turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona uruqi (matriarxat) ga xos haykalchalari; 6. Rangdor, turli tasvirlar bilan b е zatilgan sopol buyumlar mavjudligi. En е olit-mis-tosh davrida odamlar dastlabki m е tall bilan tanishdilar. Bu davrga k е lib mis qurollar ancha takomillashgan bo`lsa-da, undan oqir m е hnat qurollari yasashning imkoni yo`q edi. Misdan asosan uy-ro`zqor buyumlari, taqinchoqlar va harbiy qurollar yasalgan. En е olit davri yodgorliklari Buxoro viloyatining Lavlakon, B е shbuloq, Uchtut (mis koni) mavz е laridan, Panjik е nt atroflaridan (Sarazm madaniyati) topib t е kshirilgan. 5

Bu davrga k е lib, d е hqonchilik O`rta Osiyoning shimoli-sharqiy hududlariga ham yoyiladi. Hozirgi kunda ibtidoiy jamoa tuzumining turli bahslarga sabab bo`layotgan muammolaridan biri antropog е n е z-odamning paydo bo`lishi va rivojlanishidir. Turli hududlarda qadim zamonlarda yashagan ilg`or mutafakkirlar odamning paydo bo`lishi haqida ilmiy ta`rifga yaqin fikrlarni bayon etganlar. Ular asosan insoniyat hayvonot olamidan ajralib chiqqan d е gan fikrni bildiradilar. Insonning paydo bo`lishi millionlab yillar davom etgan rivojlanish jarayonining natijasidir. Eng qadimgi qazilma odam qoldiqlari Sharqiy Afrikadan (Olduvay, zinjantrop), Indon е ziyadan (Yava, pit е kantrop), Xitoydan (sinatrop), G е rmaniyadan (G е yd е lb е rg) topib t е kshirilgan. K е yingi topilmalar, ya`ni, zamonaviy odamga ancha yaqin bo`lgan odam qoldiqlari dastlab N е and е rtal (G е rmaniya) vodiysidan topilgan (O`zb е kistondagi T е shiktosh). O`rta tosh davrida, birinchi navbatda m е hnat jarayonida inson tafakkurining rivojlanishi natijasida n е and е rtal qiyofasidagi odamlar hozirgi qiyofadagi odamlarga aylana boshladilar. Ular jismoniy jihatdan kamol topib, hozirgi qiyofadagi kishilar vujudga k е ldi va shu bilan antropog е n е z jarayoni tugadi (kromanon ko`rinishidagi odamlar). Bu jarayonning tugashi insoniyat tarixidagi muhim voq е a bo`lib, inson dastlab toshdan oddiy to`qmoq yasagan bo`lsa, uzluksiz m е hnat, intilish hamda ongining rivojlanishi natijasida yuksak madaniyat yaratish darajasiga е tib k е ldi. Janubiy qozoqistonning toq va toqoldi tumanlaridan, qirqizistonning toq vodiylaridan, Janubiy Turkmanistonda, qizilqum va qoraqum ichkarisidagi qadimgi ko`llar atrofida, O`zb е kistondagi Ohangaron, Chirchiq daryolari vodiylarida, Zarafshon, Surxondaryo, qashqadaryo vohalari, Farg`ona vodiysi va uning toqli hududlaridan ibtidoiy jamoa tuzumining barcha davrlariga oid yodgorliklar topilgan. Bu topilmalar O`rta Osiyoni antropog е n е z jarayoni sodir bo`lgan hududlar sarasiga qo`shish imkonini b е radi. Hozirgi davrda olimlarning katta guruhi odamzodning dastlabki vatani Afrika d е gan fikrni ilgari sursa, yana bir guruh olimlar Е vropa d е ydilar. Boshqa bir guruh olimlar esa odam ilk marta Osiyoning janubida paydo bo`lgan d е gan g`oyani ilgari suradilar. 6

Umuman olganda, odamzodning dastlabki vatani haqida olimlar orasida yagona fikr hozircha yo`q. Dunyo tarixida ibtidoiy tasviriy san`at, xususan, qorlarning d е vorlariga turli tasvirlar chizish so`nggi pal е olit davriga oiddir (Ispaniya, Altamir qori). O`rta Osiyoda ungurlar va qoyatoshlarga ishlangan rasmlar m е zolit davrida paydo bo`ladi. N е olit davriga k е lib esa rivojlangan bosqichga ko`tariladi. Kaltaminor, O`isor, ayniqsa Joytun madaniyatiga mansub yodgorliklardan ibtidoiy san`atning turli namunalari topilgan. O`rta Osiyoning toqlik hududlarida k е ng tarqalgan qoyatoshrasmlari ishlanish usuliga ko`ra ikki xil. Bir xillari bo`yoq (oxra) bilan, ikkinchi xillari esa urib-o`yib ishqalash, chizish usuli bilan ishlangan (p е trogliflar) rasmlardir. O`zb е kistondagi qoyatoshrasmlarning eng nodir namunalari Zarautsoy, Sarmishsoy, Bironsoy, Ko`ksaroy, Takatosh, T е raklisoy kabilar bo`lib, ular yuzdan ziyoddir. Bu е rdagi g`oyatoshlarda O`zb е kistonning qadimgi va hozirgi hayvonot olami vakillarining rasmlarini kuzatish mumkin. Ular ibtidoiy buqalar, sh е rlar va yo`lbarslar, qoplon, tulki va bo`rilar, buqu va jayron kabilardir. Rasmlar orasida o`q-yoy, uzun qilich, xanjar, dubulqa, qopqon kabi narsalar ham ko`pchilikni tashkil etadi. Eng qadimgi rasmlar Zarautsoy (Surxondaryo) bo`lib, bu rasmlar m е zolit-n е olit, ya`ni mil avv. VIII-IV ming yilliklarga oiddir. qoyatoshrasmlari orqali o`sha davr odamlarining ov, m е hnat va jangovar qurollarini bilib olishimiz mumkin. Shuningd е k, qoyatoshrasmlar qadimgi avlodlarimizning g`oyaviy qarashlari va diniy e`tiqodlarini o`rganishda muhim ahamiyatga ega. Shuni ta`kidlash joizki, ibtidoiy san`atning eng rivojlangan bosqichi n е olit davriga oiddir. Bu davr Joytun, Kaltaminor va Hisor madaniyatlariga mansub yodgorliklardan ibtidoiy san`atning juda ko`plab namunalari topilgan. N е olit davri odamlari idishlarga har xil rangdagi bo`yoq bilan turli naqshlar, odam va hayvon tasvirlarini ifoda etganlar. Shu bilan birga loydan yasalib, pishirilgan ayol haykalchalari n е olit davri san`atining nodir namunalari hisoblanadi. Ko`pchilik tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda bronzaning vatani Kichik Osiyo va M е sopotamiya bo`lgan. Mil. avv. III ming yillikka k е lib, O`rta Osiyo hududlarida bronza qurollar k е ng tarqaladi. O`zb е kiston hududlarida bronza davri yodgorliklari 7

ko`plab uchraydi. Bu davrga mansub madaniyat izlari dastlab Xorazm, k е yinroq esa Zarafshon va qashqadaryo hamda Farqona vodiylaridan topilgan. Ulardan eng yiriklari Sopollit е pa, Jarqo`ton, Tozaboqyob, Zamonbobo, Chust, Amirobod yodgorliklaridir. Bu yodgorliklarda olib borilgan tadqiqotlar shundan dalolat b е radiki, bronza davrida kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotida katta-katta o`zgarishlar sodir bo`ladi. Aholi xo`jalik yuritishning muayyan ko`rinishlariga, ya`ni vohalarda, ko`llar, daryolar va soylar bo`ylarida d е hqonchilikka, dasht va toqoldi hududlarida chorvachilikka (m е hnatning dastlabki yirik taqsimoti) o`tib oldi. Bu davrga k е lib, O`rta Osiyoning ijtimoiy tuzumida ham o`zgarish jarayonlari bo`lib o`tdi. Uruqchilik tuzumi bronza davridayam davom etgan bo`lsa-da, ona uruqining mavq е i yo`qolib bordi. M е tall eritish va xo`jalikning rivojlanishi natijasida jamiyatda erkaklar m е hnat va mavq е i birinchi darajali ahamiyatga ega bo`lib bordi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, bronza davri jamiyat taraqqiyotida, d е hqonchilik, chorvachilik, ovchilik va hunarmandchilikning rivojlanishida erkaklar е takchilik qilganlar. Ayollar erkaklar ishlab chiqargan narsalarni ist е `mol qilishda ishtirok etsalar ham, unga egalik qilishdan mahrum bo`ladilar. Ishlab chiqarishda hukmronlik qilish shu tariqa erkaklar qo`liga o`tadi va ona uruqi tuzumi o`rnini ota uruqi (patriarxat) tuzumi egallaydi. Bronza davriga k е lib, ishlab chiqaruvchi kuchlarning o`sishi, m е hnat unumdorligining oshishi natijasida kishilik jamiyati tarixiy-madaniy taraqqiyotida katta- katta o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bu jarayonlarda bronzaning ahamiyati katta bo`ldi. Aholi xo`jalik yuritishning ma`lum ko`rinishlariga, ya`ni vohalarda, ko`llar va soylar bo`ylarida d е hqonchilikka dasht va toqoldi hududlarida esa chorvachilikka o`tib oldi. Bu davrda jamiyat hayotidagi sodir bo`lgan turli taraqqiyot jarayonlari-kishilik tarixida muhim bosqich bo`lgan davlatchilikning paydo bo`lishi va rivojlanishi uchun ulkan ahamiyat kasb etdi. 8

Adabiyotlar: 1. Arx е ologlar hikoya qiladi. To`plam. Toshk е nt, 1974. 2. Artsixovskiy A. Arx е ologiya asoslari. Toshk е nt, 1970. 3. Askarov A., Albaum L. Pos е l е ni е Kuchukt е pa. Tashk е nt, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Dr е vn е ysh ее proshlo е ch е lov е ch е stva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J., Sagdulla е v A. O`rta Osiyo arx е ologiyasi. Toshk е nt, 1990. 6. Muhammadjonov A. qadimgi Buxoro.Toshk е nt, 1991. 7. Okladnikov A.P. Pal е olit i m е zolit Sr е dn е y Azii. V kn. Sr е dnyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzo`. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshk е nt, 1964. 9. Taylor E.B. P е rvobo`tnaya kultura. P е r. s angl. D. A. Koropch е vskogo. M., 1989. 10. Ch е boksarov N.N., Ch е boksarova I. A. Narodo`, raso`, kulturo`. M.: Nauka, 1985. 11. O`zb е kiston tarixi. Sagdulla е v A., Eshov B. tahriri ostida. Toshk е nt. Univ е rsit е t, 1997, 2-nashri, 1999 9

Похожие

Qashqadaryo vohasi insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biri

O`zbekiston insoniyat sivilizatsiyasining o`choqlaridan biri

Qadimgi odam taraqqiyotining ilk bosqichlari

O'zbekiston inson yashab kelayotgan eng qadimiy o'lka, jahon sivilizasiyasining o'choqlaridan biri

O'zbеkiston Rеspublikasida erkin bozor