Ўрта аср Европасида шаҳарларнинг янада ривожланиши (XII—XV асрлар) - История - Рефераты

Ўрта аср Европасида шаҳарларнинг янада ривожланиши (XII—XV асрлар)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Ўрта аср Европасида шаҳарларнинг янада ривожланиши ( XII — XV асрлар) Режа: 1. XII — XV а c рларда шаҳарларнинг равнақ топиши. 2. Цехлар ва уларнинг уюштирилиши 3. Банкларнинг вужудга келиши

XII — XV а c рларда шаҳарларнинг равнақ топиши. XII — XV а c рларда Ғарбий Европада шаҳарларнинг равнақ топганлиги кўрилди. Бу даврда шаҳарлар қўшни феодаллар билан қаттиқ кураш натижасида эркинликни қўлга киритдилар. Шаҳар ҳунар-мандчилик ишлаб чиқариши мустаҳкамланиб, ҳунармандлик цех-лари тарзида ўзига хос ташкилий бир формага эга бўлди. Сав до-сотиқ Европанинг жанубидан шимолига ва ғарбидан шарқига ёйилиб, кенг туе олди. Шаҳарлараро ва халқаро савдо-сотиқ-нинг ривожланиши катта иқтисодий куч ва сиёсий таъсирга эга бўлган гильдия ва ганзалар тарзида махсус савдогарлар иттифоқларининг ташкил топишига сабаб бўлди. Савдо-судхўр-лик ва айирбошлаш операцияларининг ривожланиши асосида банклар майдонга кела бошлади. Шаҳарлар қишлоққа тобора кўпроқ таъсир кўрсатиб, крепостнойлик тузумининг емирилиши-ни тезлаштирди ва крепостной деҳқонларнинг тезроқ озод бўли-шига ёрдам берди. Ниҳоят, Европанинг турли мамлакатларида марказлашган миллим давлатларни вужудга келтириш жараё нида шаҳарлар жуда муҳим роль ўйнадилар, королларнинг феодал тарқоқликка қарши олиб борган курашларида жуда зўр кўмакдош бўлдилар. Шаҳарларнинг сеньорларга қарши кураши. Шаҳарнинг ўзи-ни-ўзи идора қилиш турлари. Шаҳарлар яшай бошлаган илк даврда улар, одатда, қўшни феодалларга қарам эдилар. Шаҳар лар одатда сеньорлар тайин этган гумашталар томонидан бошқарилар эди. Ҳамма жойда шаҳар ҳатто битта феодалга эмас, балки бир йўла бир неча феодалга қарар эди. Масалан, Франциянинг шимолидаги Амьен шаҳри айни вақтда тўртта сеньорга қарар эди. Шунингдек, Франциянинг жанубидаги кўҳна Рим шаҳри Арлга бир вақтда тўртта феодал хўжайинлик қи-ларди. Бироқ шаҳарлар ўз ишлаб чиқаришини ривожлантириб, иқтисодий жиҳатдан мустаҳкамлангандан ҳамда цех ва гиль-дияларга уюшганларидан кейин улар сеньор ҳукмронлигидан халос бўлиш учун кураш бошладилар. Баъзан шаҳарликлар катта пул тўлаб, ўзларини сеньорлардан қутқаздилар. Аммо ■фақат эиг бой шаҳарларгина шундай қиларди. Чунончи, Фран-циянинг

жанубидаги шаҳарлар- ана шундай йўл билан халос бўлган. У қадар бой бўлмаса ҳам, аммо ҳунарманд аҳолиси мустаҳкам уюшган шаҳарга кўпроқ куч ишлатиб ўз эркини қўлга киритишга тўғри келарди. Бу жиҳатдан щимоли-шарқий •француз шаҳарлари феодаллар билан қаттиқ курашнинг жуда ёрқин намуналарини кўрсатдилар. Бу ерда XI аср охиридан эътиборан ва XII аср мобайнида қўзғолонлар кўтариш йўли билан 40 га яқин шаҳарлар сеньорлардан озод бўлиб, улар эркин шаҳарлар ёки ш а ҳ а р л а р-к оммуналар ҳуқу-қини олдилар. Француз короллари дастлаб кимни қувватлаш — ■феодалларними ёки шаҳарларни қувватлаш керакми деган маса-лада иккиланиб қолган здилар. Аммо йирик феодалларга қарши курашишда шаҳарлар королларнинг муҳим таянчи эканлигини тез орада короллар тушуниб етдилар. XII аср ўрталаридан эъти - боран король ҳокимияти билан коммуналар ўртасида мустаҳ кам иттифоқ ўрнатилди. Шаҳар-коммуналар йилига королга му-айян бир миқдорда пул тўлар ва унинг урушлар олиб бориши учун қўшинларнинг кичик бир отрядини юборардилар. Шаҳар-коммуналарнинг королга қарамлиги ҳам ана шу билангина чега-раланар эди. Коммуналар королнинг коллектив вассалларига ўх-шаб кетарди. Улар ички идора ишларида тўла автономиядан фойдаланардилар. Қоммуналарнинг сайлаб қўйиладиган шаҳар кенгаши ва судлари, ўз шаҳаф қўшини, ўз байроғи бўларди. Кейинчалик, XIV асрда, король ҳокимияти коммуналарнинг ҳу-қуқларини аста-секин чеклаб қўйди. Аммо бошқа мамлакатлар-да коммуналар бундан кейин ҳам ўз мустақилликларини кучай-тира бердилар. Масалан, Италияда III асрда император ҳоки-миятининг инқирозга юз тутганлиги туфайли коммуналар •чинакам шаҳар-республикаларга айланди. Германиядаҳам худди ана шундай бўлди. Германияда зркин империя шаҳарлари бутун ўрта аср давомида амалда мустақил шаҳар республикалари бў либ сақланиб қолдилар. Испания-Кастилия'шаҳар-коммуналари ўз эркинликларини хийла -узоқ вақтгача сақлаб қолдилар. Улар XVI асрдагина бу эркинликни батамом йўқотдилар.

Аммо, борди-ю шаҳарлар коммуналар бўлмаса ҳам, улар ё короллар, ёки маҳаллий князь-феодаллар томонидан берилган бир қанча енгиллик ва имтиёзларга эга эдилар. Француз ва ин-глиз. короллари «катта пул эвазига» кўпинча шаҳарларга ёрлиқ грамоталари бераверар эдилар. Бу ёрлиқ грамоталарига мувофиқ шаҳарликлар ўзларининг сайлаб қўйиладиган кенгашларига эга бўлиш ҳуқуқини қўлга киритардилар; бироқ,, шу билан бир қаторда, кенгашларнинг ёнгинасида король амалдори ҳам иш кўраверар эди. Шаҳарликлар королга маълум суммада солиқ-лар тўлар эдилар, бу солиқларни шаҳар аҳолисига шаҳарлик-ларнинг ўзлари тақсимлар эдилар (Англияда бундай тўловлар «фирма» деб аталарди). Шаҳарликлар ўз шахси ва мулкий ҳуқуқлари учун гарантия олардилар. Шаҳарликларнинг ер-мулки крепостной мулки эмас, балки эркин мулк,деб қараларди. Барча крепостнойлар шаҳарда бир йилу бир кун истиқомат қилгудай бўлсалар, улар озод кишиларга айланардилар. «Шаҳар ҳавоси инсонни эркин қилади» деган машҳур мақол ана шу заминда келиб чиққан. Шаҳарликларга савдо-сотиқ қилиш эркинлиги, бозор очиш, цех ва гильдиялар ташкил қилиш ҳуқуқи берилди. Урта аср шаҳарининг ташқи қиёфаси ва ҳаёти. Ўрта аср ша-ҳари ҳозирги замон шаҳарларидан кескин фарқ қиларди. А'вва-ло у, одатда, шаҳар- қалъадан иборат эди. Ҳар жой-ҳар жойида миноралари ва очилиб-ёпиладиган дарвозалари бўлган қалин ва баланд шаҳар деворлари шуни кўрсатар эди. Шаҳарнинг асосий қисми («бург», «град», «кремль») девор билан ўраб олин- ган бўлиб, вақт ўтиши билан шаҳар атрофидаги ерлар ҳам қўрғон девори билан беркитиладиган бўлди. Бундай тарзда шаҳар бир қанча концентрик ҳалқаларга ўхшар эди. Ҳунарманд-лар билан савдогарлардан иборат бўлган шаҳарликлар шаҳар лашкарида ҳар доим ҳарбий хизмат ўтардилар. Шаҳар аҳолиси ҳарбий ишни билиши, ҳар қайси одам ўз хонадонида муайян қурол- яроғ запасига эга бўлиши лозим эди.-Бундан ташқари: одатда шаҳарда умумий аслаҳа қурол-омбори бўлиб, уруш хав-фи туғилган пайтда ҳамма аҳ^олига шу омбордан қурол-яроғ тарқатиларди.

Урта аср шаҳарлари одатда унча катта бўлмас эди. Шаҳар территориясининг чекланган бўлиши мудофаа иншоотлари қуриш заруриятини келтириб чиқарди. Шаҳар заминини ҳа^р қанақа қилиб бўлса-да, иқтисод қилинарди. Кўчалар тор бў ларди. Уйлар бир неча қават қилиб қуриларди, шу билан бирга, юқори қаватларнинг ҳар бири қуйи қаватларга қараганда ол-динга туртиб чиққан бўларди, шунинг учун ҳатто офтобли кун- ларда ҳам бу ериинг кўчаси ярим қоронғи бўларди. Бундай шароитда шаҳарларда, табиий, боғ-роғ қилиш ва бошқа кўчат-лар ўтқазишга кам жой қоларди. XII — XIII асрларда Ғарбий Европада шаҳар бинолари кўпроқ харсанг тош ва ғиштдан қу риларди, бу эса Ғарбда тегишли қурилиш материаллари мав-жудлигини кўрсатарди. Бироқ шаҳар уйларининг архитектураси, умуман олганда, унча мураккаб бўлмаган ва бир хилда бўлган. Жамоат бинолари—шаҳар соборлари ва черковлари, шаҳар ра- тушаси (шаҳар бошқармаси жойлашган уйлар) ва-бой савдогар-ларнинг ҳамда шаҳарларда истиқомат қилувчи феодалларнинг оз сонли уй- саройларигина ўзларининг катталиги ва ҳашаматла-ри билан бошқаларнипг уйларидан ажралиб турарди. Урта аср шаҳарлари аҳолисииииг сонига кўра ҳам унча катта эмас эди. Аҳолиси 8, 10, 15, 20 минг кишидан иборат бўлган ша ҳарлар жуда катта шаҳарлар деб ҳисобланарди. Аҳолиси 4—6 минггача бўлган шаҳарлар ўртача шаҳар ҳисобланарди. 1000 ва 2000 аҳолили шаҳарчалар кўп эди. Ҳақиқатда булар ярим шаҳар, ярим аграр қишлоқлар бўлиб, улардаги аҳоли ҳунарманд - чилик ва савдо-сотиқ ишлари билан бир қаторда, қишлоқ хўжали-ги билан шуғулланишни давом эттиради.Хуллас, шаҳар аҳолиси-нинг қишлоқ хўжалиги билан алоқаси деярли ўрта аср охирига-ча сақланиб қолди ва аҳолиси одатда сигир, чўчқа, эчки ва бошқа уй ҳайвонлари асрайдиган каттароқ шаҳарларда мол боқилади-ган яйловлар ва баъзан ҳатто шаҳар атрофидаги қўшни жойлар-да ҳайдаб экин экиладиган кичик-кичик участкалар ҳам бўларди. Бироқ, умуман олганда, ўрта аср шаҳари эндиликда ҳунар-мандчилик ва савдо-сотиқ маркази эди. Унда қишлоқ хўжалиги

ёрдамчи бир касбга айланиб қолган эди. Урта асрлар даврида шаҳарнинг саноат ва савдо ишлари билан шуғулланиши унинг ташқи қиёфасида ҳам ўз аксини топди. Шаҳардаги айрим кўча-ларда буткул ҳунармандлар ёки бошқа касб эгалари жойлаш-ганлиги туфайли бу кўчаларнинг номлари ҳам шу касбларга монанд қилиб қўйиларди. Деярли ҳар бир шаҳарда темирчилар, тўқимачилар, қуролсозлар (бронная), кулолчилар, маҳсидўзлар, кўнчилар деган кўчалар ва бошқа кўчалар бўларди. Ҳунарманд-чилик ишхонаси (мастерскойи)нинг дарчаси одатда кўчага қа-раган бўлиб, кўчадан ўтиб борувчи одамлар ҳунармандчилик ишхонаси ишлаб чиқарган барча маҳсулотни шу дарча орқали кўра олар эди. Езда деразаси баландга кўтариб қўйилган бўлиб, истеъмолчи шу очиқ деразадан керакли нарсаларни ишхонанинг ўзидан сотиб-олиши мумкин эди. Бундан ташқари, шаҳарда бир ёки бир нечта бозор очилиб, улардаги махсус расталарда товарлар, яъни: поп, гўшт, пичан, мовут ва ҳоказолар сотилар эди. Умуман олгапда, антисанитария ўрта аср шаҳари учун ғоят характерли бир ҳол эди. Тор кўчаларда ҳаво кам эди. Бунинг устига бу кўчаларнинг кўпчилигининг таги ётқизилмас эди. Шунинг учун, жазирама иссиқ ва қуруқ об-ҳавода шаҳарни чанг босиб ётарди, ёғингарчилик вақтларда, аксинча лой кўчалардан юк ортиб ўтиш ва пиёда юриш ғоят машаққатли бўларди. Ўрта асрлар даврида шаҳарларни бирор-бир сунъий чироқ билан ёри-тиш деган ran йўқ эди. Бирорта бадавлат одам шаҳар кўчала-ридан кечаси ўтмоқчи бўлса, уни машъала кўтарган хизматкори кузатиб борарди. Шаҳар аҳолисининг зичлиги, гадойлар ва уй-жойсиз дарба-дарларнинг кўплиги, касалхона ва бирорта мунтазам санитария назоратининг йўқлиги туфайли ўрта аср шаҳарлари ҳар қанақа юқумли касалликларнинг доимий уяси бўлиб қолаверди. Урта аср Европасида ўлат касали ғоят даҳшатли бўлиб, бу юқумли касалликдан бутун-бутун мамлакат аҳолисининг кўпчилик қисми батамом қирилиб кетган эди. Шуниси характерлики, юқумли ўлат касаллиги одатда шаҳарларда пайдо бўлиб, сўнг у қишлоқ-қа тарқаларди.

Шаҳар патрициати. Дастлабки пайтларда шаҳарлардаги ҳокимият одатда энг бой шаҳарликлар: савдогарлар, судхўр- лар, шаҳарли ер эгалари ва уй эгаларининг қўлида бўлар эди. Бу тоифа — патрициат деб аталарди. Шундай қилиб, фео-далларга, қарши олиб борилган халқ ҳаракатларидан патрициат ўз манфаатлари учун фойдаланди. XIII асрда Ғарбий Европа-нинг бир қанча мамлакатларида, айниқса Италия ва Германия-да цехлар патрициатга қарши курашган эдилар. Цехларнинг маҳаллий патрициатга қарши олиб борган бу курашини тарих-чилар баъзан «цех революциялари» деб юритардилар. Цехлар ҳаракатининг натижаси шу бўлдики, патрициат ша ҳардаги ўз ҳокимиятини энг нуфузли цехлар билан (амалда бу цехларнинг бадавлат юқори табақаси билан) бўлишишга маж-бур бўлди. Ташқи савдо-сотиқ кучли ривожланган шаҳарларда патрициат ҳатто бу масалада ҳеч кимга йўл бермай, ҳокимиятни ёлғиз ўз қўлида сақлаб қолди. Масалан, Италиянинг Генуя ва Венеция сингари шаҳар патрициат-республикаларида, Германия-ниш" Гамбург, Любек ва бошқа шулар каби энг йирик Ганза шаҳарларида апа шундай бўлган эди. Цехлар ва уларнинг уюштирилиши. Урта асрларда цех ҳунар- мандчилиги саноат ишлаб чиқаришининг асосий формаси ҳисоб-ланар эди. Цехлар шу шаҳардаги муайян бир касб эгаларининг бирлашмасидан иборат бўлиб, аввало улар товарлар ишлаб чиқаришда ва уларни маҳаллий бозорга чиқариб сотишда мо-попол аҳволни сақлаб қолишпи ўз олдиларига мақсад қилиб қўйган эдилар. XI аср охири — XII аср бошларидаги манбалар-да дастлабки цех ташкилотлари бўлганлиги эслатиб ўтилади. Цехларнинг кўпчилиги XII асрнинг иккинчи ярмида, XIII асрда ва ҳаттоки XIV аср бошларида вужудга келган. Бирор-бир ша-ҳмрдаги цехлар сони биринчи вақтларда унча кўп бўлмаган. Вақт утиши билан цехлар майдалашиб, уларнинг сони йирик шахарларда ўплаб па ҳатто юзлаб ҳисобланган. Чунончи, XIV асрнинг ўрталарида Парижда 350 та цех, Лондонда — (К) та, Қёльпда 50 та на ҳока.чо цехлар бўлган. Ҳар бир цех иш лаб чиқаришпшп'

бирорта тармогиии ўзига монополия қилиб олгап. Масалан, тўқимачилик саноатида ип йигириш, тўқиш, бўёқчилик, жуп титиш, жун саваш ва ҳоказо цехлари бўл ган. Темирчилар цехи вақти билан қуролсозлар, қозончилар (дегре.члар), аррачилар ва ҳоказо цехларга бўлиниб кетди. Шундай к,илпб, цехлар ўрта аср ишлаб чиқаришидаги меҳ-пат тақсимотиппнг ўзига хос бир кўрипиши эди. Янги ҳунар-маидчнлик касбининг майдонга келиши янги ҳунармандчилик цехипи келтириб чиқарди. Уста —цехиинг асосий сиймоси эди. У ў.ч хусусий ишхонасига ва иш қуролларига эга бўлган, бир ёкк бир нечта халфасп, бир ёхуд бир нечта шогирдлари бўл ган майда ишлаб чпқарувчп эди. Уста, халфа, шогирд ўзига хос цех нерархияси (қуйи мансабдорларнинг юқори мансабдорларга бўйеуииш тартиби. Тарж.) эди. Уста бўлмоқ учун, тахмииаи, пккнта биринчи (қуйи) босқичпи босиб ўтиши лозим эди. Цех-ларда ишлаб ^иқаришнинг батафсил ишланган тартиби (регла- ментацияси) бўларди. У ё бу цех усталари томонидан сайлаб қўй'иладиган оқсоқоллар ва нозирлар айрим усталарнинг ишлаб чиқаришда ҳам, ўзлари ишлаб чиқарган буюмларни бозорга чиқариб сотишда ҳам маълум қоидаларга риоя қилишларини назорат қилиб турардилар. Цех аъзоларига паст сифатли буюм ишлаб чиқариш, хом ашёдан кўп запас қолдириш, умум ишла-тадиган меҳяат қуролларидан ташқари бирорта бошқа қурол ишлатиш, товарларни олрб-сотарларга (чайқовчиларга) сотиш, белгилаб қўйилгандан ортиқча халфа ва шогирдлар ишлатиш ман этилганди. Цех ишнинг бир вақтда бошланиб, бир вақтда тамом бўлишини кузатиб борарди. Бу барча тадбирларни амал-га оширишдан муддао цех аъзолари ўртасида тенгликни сақлаш-га, ўзаро рақобат (конкуренция) бўлишига йўл қўймаслик, шу-нунгдек, бозорга цех аъзоси бўлмаган бегона кишиларни кирит-маслик эди. Цехлар ҳали кучсиз бўлган шаҳар ҳунармандчилигини ташқи конкуренциядан (крепостнойларнинг ер-мулк ёнидаги ҳунар- мандчилигининг, шунингдек, қишлоқлардаги эркин ҳунар эгала-рининг ва бошқаларнинг конкуренциясидан) сақлаб, ўзлари яшай бошлаган дастлабки

даврда ижобий роль ўйнади. Бу цехлар техника тажрибасини сақлаб қолиб, ишлаб чиқаришнинг ўзига хос мактаби бўлди. Цехлар қўшни феодалларга ва ма-ҳаллий патрициатларга қарши курашда шаҳарликларни жипс-лаштириб, сиёсий ташкилотлар сифатида катта аҳамиятга эга бўлди. Бироқ, тахминан XIV асрнинг ярмидан эътиборан Ғарбнинг энг асосий мамлакатларида — Францияда, Англияда, Герма-нияда, Италияда — цех тузуми аста-секин емирила бошлади. Ишлаб чиқаришнинг ўсиб бориши ва бозорнинг кенгайиши му-носабати билан ҳунармандлар ўртасидаги тенглик йўқолди. Айрим цехлар ўртасидаги тенглик ҳам йўқ бўлди. Қамбағал («кичик») цехлар бойроқ («катта») цехларга қарам бўлиб қол ди. ' Бутун- бутун цехлар кўпинча товарларни узоқ жойлардаги бозорларга олиб бориб пулловчи судхўрнинг таъсири остига тушиб қолар эди. Баъзан хом ашё (жун, зиғир ва ҳ. к.) эгаси бўлган .савдогар цехда хоҳлаганча тартиб ўрнатиб, цехни қан-дайдир коллектив ишчига айлантирардики, булар ўша савдо-гарга қарам бўлиб қолар эди. Шу билан бирга халфаларнинг аҳволи кескин ўзгарди. Агар илк даврда халфа орадан бир қанча вақт ўтгандан кейин ч уста бўлишни умид қилса (гарчи бу вақтда ҳам уста бўлиш амалда ҳамиша мумкин бўлавермаса ҳам), лекин кейинги даврда унинг уста бўлиши мутлақо мумкин бўлмай қолди.. Усталик унвони, одатда, наслдан-наслга мерос бўлиб ўтадиган бўлди. Устанинг ўғли ёки куёви уста бўлиши мумкин эди-ку, лекин ёт шахе ҳеч қачон уста бўла олмасди. Халфалар оддий ёлланма ишчиларга ёки ўша вақтнинг таъбирича, «абадий халфалар»га айланиб қоларди. Айни замонда цех техника жиҳатдан такомиллашган қурол-асбобларни киритишни ман этганлиги ва барча ҳунар-мандлардан ишлаб чиқаришнинг анъанавий, эскирган усул ва қуролларига риоя қилишни талаб этганлиги туфайли, у энди-ликда техника тараққиётига тўсқин бўлиб қолди. Эксплуатация қилинувчи халфалар цех мастерларига қарши синфий кураш олиб бордилар. Халфалар ўзларининг «биродар-лик» ва «ҳамкорлик»

деган алоҳида ташкилотларини тузиб, қис-ман бир-бирларига иқтисодий ёрдам беришни, қисман хўжа-йинларига қарши кураш уюштиришни мақсад қилиб қўйдилар. «Биродарлик» ташкилотлари иш ташлаш ва бойқот қилиш ме-тодларини, баъзан эса курашнинг зўравонлик формаларини ҳам қўллардилар. Урта аср шаҳарида синфий курашнинг уч босқичи. Шундай қилиб, ўрта аср шаҳари умуман олганда, синфий курашнинг уч босқичини бошидан кечирди. Бошда шаҳарликлар ўз мустақил-ликлари учун феодалларга қарши умуман фронт бўлиб кураш-дилар. Коммунага эга бўлиш ҳуқуқи учун қилинган ҳаракат ўрта аср шаҳарининг бу илк давридаги курашнинг энг ёрқин ифодаси бўлиб, бу вақтда савдогарлар, ҳунармандлар, халфа лар биргаликда феодалларга қарши бош кўтариб чиққан эдилар. Хронологик жиҳатдан бу кураш XI — XII аср ва XIII аср бош-ларига тўғри келади. Сўнгра, цех ҳунармандлари патрициат олий табақасига қарши бош кўтариб чиқиб, бир қанча шаҳар-ларда «цех революциялари» деб аталган «революциялар» нати-жасида патрициатнинг олий табақасини бутунлай ағдариб таш-ладилар, ёки уни ўз ҳокимиятини цехлар билан шерик қилишга мажбур этдилар. XIII — XIV аерларда Германияда савдогар пат рициат аристократиясига қарши ҳунармандлар цехларининг ку-раши айниқса яққол намоён бўлди. Кёльн шаҳарининг тарихи ва ундаги цех ҳунармандларининг 1369 ва 1396йиллардаги икки-та қўзголони бунга айниқса очиқ-ойдин мисол бўла олади. Ита лияда, айниқса Флоренцияда, Миланда, Сиенада ва Ломбардия ҳамда Тоскания шаҳарларида ҳам цехларнинг йирик қўзғолон-лари бўлиб ўтди. Айни шу замонда Франция шаҳарларида — Парижда, Руанда, Лионда ва бошқа шаҳарларда ҳам бу кураш-га дойр анча-мунча фактлар бор. Ниҳоят, учинчи босқич — ша-ҳарлардаги плебей элементларининг (майда ҳунармандлар билан халфаларнинг) шаҳар патрициатига, шунингдек, йирйк цехларга қарши бош кўтариб чиқишларидир. Бу ҳаракатлар XIV асрнинг иккинчи ярмида .ва XV аерда юз берди. 1378 йилда Италиядаги Чомпи

қўзғолони бу ҳаракатлар учун энг яққол мисолдир. Бу ҳақда XIII — XV аерларда «Италия тўғрисида» деган бобда гапирилади 1 . Савдонинг ривожланиши. XII — XV аерларда Ғарбий Европа савдоси катта ютуқларни қўлга киритди. Салиб юришлари натижасида'кўп ютуқларга эришган Урта денгиз ҳавзаси билан бир қаторда, Европанинг бошқа қисмида —Шимолий Германия шахарларини Нидерландия, Скандинавия мамлакатлари ва Новгород билан боғлаган Шимолий ва Болтиқ денгизларида ҳам савдо-сотиқ ишлари кенг кўламда ривожланди. Немис ган-заси (савдо иттифоқи) деб аталадиган иттифоққа қарашли бўлиб, ўзларининг катта-катта савдо оборотларига эга бўлган шаҳарлар булар орасида айниқса ажралиб турарди. Германия-нинг Любек, Гамбург, Бр.емен ва бошқа шаҳарлари ана шу Не мис ганзаси составига кирар эди. XIII — XV асрлар даврида Ганза (жами бўлиб бунга 80 га яқин шаҳар кирган эди) Евро панинг шимоли-шарқи билан, Скандинавия, Польша ва Россия билан кенг савдо-сотиқ олиб борарди. Ганза билан интенсив равишда савдо-сотиқ олиб борган шаҳарлар орасида йирик рус шаҳри Улуғ Новгород бор эди. Бошқа рус шаҳарларидан Псков, Смоленск ва Полоцк Ганза билан савдо-сотиқ муносабатларида бўлган эдилар. Шимолий ва Шарқий Европадан олиб кетилади-ган ўрмон ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари (ғалла, балиқ, асал, каноп лоси, ёғоч, смола, арава мойи, мўйна ва бошқалар) эвазига ганзаликлар Ғарбий Европа ҳунармандлари ишлаб чи-қарган маҳсулотларни (Фландрия ва инглиз мовутлари, немис-ларнинг металл буюмлари, француз винолари ва ҳ. к.), шунинг-дек, қисман Левантдан келтириладиган товарларни (доривор-лар, жанубнинг қуруқ мевалари, шарқнинг зеб-зийнат буюмлари ва бошқаларни) бу ерларга олиб келардилар. Шимолий (Бол тиқ бўйи-немис) ва жанубий (Урта денгиздаги) савдо марказ-лари, асосан, сув (даре) йўллари орқали бир- бирлари билан алоқа қилардилар. Германияда Рейн ва Эльба, Францияда Сена ва Рона асосий даре йўллари ҳисобланар эди. Альп тоғлари орқалй ўтган Сен-Бернар, Сен-Готард ва Бреннер сингари бир ■цгпча довонлар қуруқликдаги муҳим савдо-сотиқ йўллари ро-лини ўйнарди.

XIII асрда ва XIV асрнинг биринчи ярмида Европадаги турли мамлакатларнинг товарлари келиб йиғиладиган энг гавжум савдо жойи— Шампань ярмаркаси эди. Ярмаркалар бир-бирови-дан унча йироқ бўлмаган Шампаннинг тўртта шаҳарида (Труа, Бар, Бри ва Ланьи) бўлиб, ҳақиқатда бутун йил бўйи савдо давом қиларди. Шампань ярмаркалари ўрта асрдаги вақт-вақти билан бўладиган савдодан («ярмарка» сўзининг асл маъноси; «йилда бир марта бўладиган савдо» демакдир) янги замой савдоси учун характерли бўлган доимий, мунтазам, кундалик савдо оборотига кўчиш формаси эди. Юз йиллик уруш муносабати билан XIV асрнинг иккинчи ярмида Шампань ярмаркалари ўз аҳамиятини йўқотди. Улар-нинг ўрнига Лион шаҳри қад-кўтариб, унинг ярмаркалари ҳам кенг халқаро аҳамиятга эга бўлди. Кейинроқ, XV — XVI асрлар-да, Женева шаҳри ва унинг машҳур ярмаркаси йирик халқаро савдо маркази ўрнини эгаллади. Германияда Франкфурт-Майн шаҳридаги баҳорги ва кузги ярмаркалар ҳамда Лейпциг шаҳридаги ярмарка (1165 йилдан буен давом этиб келади) халқаро ярмаркалар сифатида ажра либ чиқди. Банкларнинг вужудга келиши. Халқаро савдо ривожланиши муносабати билан Ғарбий Европада мунтазам пул операцияла-рини олиб борувчи алоҳида муассасалар сифатида банклар ҳам пайдо бўла бошлади. Банк ишининг ривожланишида сарроф {пул майдаловчи)лик касби катта роль ўйнади. Ҳар қандай яр-маркада ёки катта бозорда сарроф одатда зарур шахе бўлиб ҳисобланарди. У ўрта асрлар даврида фақат короллар томони- дангина эмас, балки йирик феодаллар томонидан ҳам зарб этилган танга- чақаларнинг, одатда, сохтами ёки сохта эмаслиги-ни, яъни танга-чақанинг сифатини аниқлаб берарди. Танга-чақа-ларни махсус тарозчада тортиб кўриш йўли билангина унинг ҳақиқий қийматини аниқлаш мумкин эди. Саррофлар пулларни айирбошлар ва уларни бир жойдан иккинчи жойга кўчирар эди лар, савдогарларнинг бекор ётган маблағларини омонатга олар ва, ниҳоят, ўзларининг хусусий пул запасларидан савдогарлар-га (кредит)

қарз бериб турардилар. Дастлабки банкирлар кўп-роқ итальянлардан чиққан эди. «Банк», «кредит», «ломбард», «банкротлик» деган сўзлар асли итальянча бўлиб, кейинчалик улар умумевропа аҳамиятига эга бўлди. Флоренцияда папа . куриясининг даромадлари ўсиб бориши муносабати билан банк иши ривож топди. Папалар Европанинг турли мамлакат-ларидаги руҳонийлардан ўзларига қарашли даромадларни йи-ғишни Флоренция банкирларига топширар эдилар, бунинг эвазига банкирлар папа хазинасига олдиндан катта-катта сум-маларни олиб келиб топширишлари лозим эди.- Итальянлардан ташқари, ўрта асрлар даврида судхўр-банкирлар сифатида яҳу-дийлар катта роль ўйнайдилар, яҳудийлар, одатда короллар ва феодалларга қарзга пул бериб турар эдилар. Урта асрлар дав рида пул қарз бериш шартлари ҳали жуда ибтидоий даражада эди. Қарз пул ғоят юқори процентлар билан бериларди-ю, лекин кредитор (қарз берувчи)нинг ўз капиталини яна қайтариб оли-шига сира кўзи етмасди. Феодаллар ва ҳатто короллар ҳам қарз олган пулларини тўлашдан аксарият бош тортар эдилар. Бу ҳол кўпинча йирик банкирлар хонадонларининг синишига сабаб бўлган эди. Шаҳарлар ривожининг қишлоқдаги ижтимоий ҳаётга кўрсат-ган таъсири. Урта аерлардаги шаҳар қанча кўп ривожланса, у феодал қишлоғига шунча кўп таъсир кўрсатди. Кўп поместье-лар бозор оборотига тортила бошлади. Масалан, XIII ва XIV аерлардаги инглиз манорлари (феодал вотчиналари) Лондонга ва Европа қитъасига жун, ғалла, қорамол ва бошқа товарларни кўплаб жўнатиб, кенг савдо ишлари олиб бордилар. Ганза сав - доси Шимолий ва Болтиқ денгизлари районидаги турли мамла-катларда поместьелар еткизган маҳсулотни ўз савдо оборотига тортган эди. Бой узумзорлар эгаси бўлган Бургундия монастирлари кўпинча узоқ юртларга экспорт қилинадиган ажойиб ви-нолар пиширар эдилар. Деҳқонлар ҳам маҳаллий бозор билан тобора кўпроқ алоқа қиладиган бўлдилар. Шулар натижасида қишлоқдаги натурал хўжалик ўрнини пул хўжалигига бўшатиб бера бошлади. Бу ҳол натурал мажбуриятларни (баршчинада ишлаш ва

маҳсулот билан оброк тўлашни) пул рентаси билан алмаштиришга ва деҳқонларни шахсий крепостной қарамлик-дан аста-секин озод қилишга олиб келди. XIII — XIV асрларда иқтисодий жиҳатдан энг тараққий этган Европа мамлакатларида — Италияда, Францияда, Англияда, Нидерландияда ва Ғарбий Германияда деҳқонларни крепостной қарамликдан озод қилиш жуда тезлашди, аммо, шунга қарамай бу номи айтиб ўтилган мамлакатларда бу жараён ҳамма ерда ҳам бир хилда жадаллик билан боргани йўқ. Маҳсулотларни бозорга чиқариб сотиш истиқболига муккаси билан кетган фео-даллар, баъзан ҳатто баршчинани кучайтирмоқчи ҳам бўлдилар. Лекин бундай «феодал реакцияси» одатда деҳқонларнинг қар-шилигига дуч келарди, бу қаршилик эса баъзан йирик қўзғолон-ларга айланиб кетарди, бу ҳол феодалларни батамом пул рен-тасига ўтишлик учун розилик беришга мажбур этди. Иккинчи томондан, пул хўжалиги ривожланиши натижасида деҳқонларнинг ўзларини ичида кескин мулкий табақаланиш бош-ланди. Деҳқонлар орасидан батракларни эксплуатация қилади ган, судхўрлик билан шуғулланадиган, помешчиклардан ёки бошқа деҳқонлардан катта-катта ерларни ижарага оладиган бақувват, бой хўжаликлар ажралиб чиқа бошлади. Қишлоқнинг бошқа қисмида кўп сонли кам ерли деҳқонлар майдонга кел ди. Помешчиклар ва бой деҳқонлар бу кам ерли деҳқонлар орасидан ўзларига қишлоқ хўжалик ишчиларини териб олар эдилар. Феодализм емирилиши шароитида ўрта ҳол ва энг камбағал деҳқонлар аҳволининг ёмонлашуви деҳқонларнинг йирик қўз-ғолонларига — XIV — XVI асрларда Европанинг турли мамла-катларини бирин-кетин титратган деҳқонлар урушларига олиб келди.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

Похожие

XII—XV асрларда Чехия. Гусчиларнинг урушлари

XII-XV асрларда Чехияда гусчилар харакати

Ғарбий Европанинг ўрта аср маданияти

Ривожланган ўрта асрлар давлатчилиги ва бошқаруви

ХI—XVI асрларда Япония. Корейс халқининг японлар босқинига қарши кураши