logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. История
  4. XII—XV асрларда Чехия. Гусчиларнинг урушлари

XII—XV асрларда Чехия. Гусчиларнинг урушлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

219.5 KB
Скачать
XII — XV , асрларда Чехия. Гусчиларнинг урушлари Режа: 1. XII — XIII асрларда Чехиянинг социал-иқтисодий тараққиёти. 2. Гусчилар олиб борган урушларнинг тарихий аҳамияти. XII — XIII асрларда Чехиянинг социал-иқтисодий тараққиёти. X — XI асрларда узил-кесил расмийлашган Чехия давлати. XII — XIII асрларга келиб, Европанинг бошқа мамлакатларига ўхшаш феодал мамлакатга айланди. Король дружиначилари лехлар ва владикларнинг эски зода-гон оилалари билан бирлашиб, феодал типидаги катта ва анча майда ер эгаларига айландилар. Улар мамлакатдаги ерларнинг катта қисмини бо.сиб олдилар. Уларнинг ер-мулкларида крепост-нойлар биринчи навбатда қўлига ер берилган қуллардан ташкил топган крепостнойлар (отроклар ёки эрксиз деҳқонлар) ишлар-дилар. Феодаллар деҳқон аҳолисшш суд қилиш муддаосида ко-ролдан жуда катта жиноятлардан ташқари жиноят учун имму - нитет ҳуқуқлар олардилар. Чехияда олин табақа феодаллар, п а н л а р (жупанлар, яъни қабила бошлиқлари номидан келиб чиққан сўз) қуйи табақа феодаллар — вл а дика л ар (даст-лабки пайтларда владика деб, катта.патриархал оилаларни айти-ларди) дебъталарди 2 . Умуман олганда, панлар-баронлар ва вла-дикалар-рицарлар имтиёзли тоифа-шляхтани ташкил қиларди-лар (шляхта «лехи»—«зодагон уруғлар» сўзидан келиб чиққан). Собиқ эркин жамоачи деҳқонлардан чиққан қарам деҳқонлар қуллардан ташкил топган крепостнойларга аста-секин келиб қў-шилдилар. Бундай қарам деҳқонлар бошқача ном — седляк-л а р деган ном билан аталарди, бу ном эса французча «виллан-лар» деган сўзга тўғри келаДи. Вақт ўтиши билан седляклар поместьени ташлаб кетиш ҳуқуқидан маҳрум этилдилар. Улар муайян (кесиб қўйилган) баршчинани адо этиб, олдиндан бел-гилаб қўйилган оброк ҳақи тўлардилар. Аммо XIII асрнинг то охиригача ва қисман ҳатто XIV асрда ҳам Чехияда эркин деҳцон» лар — дедичлар табақаси ҳали анча-мунйа сақланиб қолгац эди. Дедичлар эски ворислик (дедич) ҳуқуқига кўра, ўзларининг жамоачилик тартиб-қоидаларини тамомила сақлаб қолган а* асосан суд бўйича феодалларга қаралс эдилар (лекин бу судг» уларнинг қилган барча икир-чикир гуноҳлари ва айб ишлари кирмасди, албатта). Дедич ҳуқуқига кўра, деҳқонлар ўзлариго қарашли ер участкаларнинг меросхўрлари ҳисобланардил^р. Феодал муайян миқдорда ҳақ тўламай туриб, уларни ўтирган ер «ларидан ҳайдаб юбора олмасди. Бу категориядаги деҳқонлар нинг мажбуриятлари муҳим бўлиб, улар урф-одат бўйича белги*&#39; лаб бериларди, ҳамда чинакам крепостной деҳқонлар ўтайдигвН&#39; мажбуриятларга нисбатан анча-мунча енгил эди. Бироқ XIII — XIV асрларда дедичлар сони тезда камайди. Йирик дунёвий ва руҳоний ер згалари дедичларнинг жамоа ерларини ҳам тортиб • олиб қўйдилар. Немис колонизацияси. Урта аср Чехиясининг ижтимоий-иқти- |&#34; содий тараққиётида немис колонизацияси жуда катта роль ўйГ« \Ъ нади. XII ва айнтщса XIII асрда Чехия короллари ва чех панла- ч | ри ўз даромадларини кўтариш мақсадида герман колонистлари* ;* ни, яъни немис деҳқонлари билан ҳунармандларини ўз мулклари- «й га кенг жалб этдилар. Айни вақтда Чехия короллари хизматга М таклиф этган ва улардан йирик ер-мулклари олган кўпгина герман * феодаллар ҳам Чехияга кириб келавердилар. Немис монастир- : Щ лар ( и Чехияда катта колонизаторлик фаолиятини олиб бордилар. щ Чехиядаги немис колонизацияси, ўз характери жиҳатдан бошқа iffi славян ерларидаги немис колонизациясидан анча фарқ қиларди, &#39;Щ Чехларнинг ривожланган феодал давлатига тўқнаш келган не- &#34;ш мислар бу ерга аста-секин, «тинч» йўл билан кирдилар ва, асо- &#39; Ш сан, шаҳарларга суқилиб кирдилар. Аммо кўп немис деҳқонлари Ш Чехия қишлоқларига ҳам кўчиб келиб жойлашди. Немис коло- щ низацияси натижасида чех панларининг даромадлари анча ошди. Я Чехиядаги немис колонистларининг ўзлари бир қа&#39;нча жойларда \Щк энг яхши ерларни Олиб, катта бойликка эга бўлдилар. Қисман |ш| колонистлар ўзлари билан бирга маълум хўжалик тажрибасига 1щ эга бўлган ва такомиллашган техникани олиб келдилар, бу тех- С &#34;Ш никани келажакда маҳаллий аҳоли ҳам ўрганиб олди. Немис Н &#39;*Я| ҳунармандлари ва кончилари, Чехияга кўчйб келиб, мамлакатда 1щ ишлаб чиқариш кучларини ўстиришга, жумладан кончилик иши- -Л ни ривожлантиришга ҳам ёрдам бердилар. Аммо, хуллас қилиб Щ айтганда, немис колонизацияси иқтисодий, сиёсий ва маданий . Jj соҳаларда чех халқи бошига катта мушкуллик келтирди. Ажнабий колонизация оқибатида Чехияда миллий зулм авж олдики,. бундан чех аҳоли оммаси (шаҳарликлар ва деҳқонлар) азоб-уқу-бат чекди. Колонизация мамлакатда келгинди, бегона ва ҳатта ўз «фатерландй»— Германияга кўнгил қўйган душман аҳоли ис-тиқомат қилувчи шаҳарни вужудга келтирди. Шаҳарлардаги келгинди немис савдогарлари ва ҳунармандлари -маҳаллий чех аҳолисига, яъни чех ҳунармандлари ва майда савдогарларига қа-раганда имтиёзлироқ ҳолатда кун кечирардилар. Немис колонист-ларининг қишлоқларга қуюндек оқиб келиши кам ерли чех деҳ-қонлари сонининг ўсишига ва помешчикларга тўланадиган феодал тўловларнинг кўпайишига сабабчи бўлди. Помешчиклар крепостнойлар тасарруф қиладиган ерлардан ундириладиган да-ромадларини колонистларнинг ерларидан унадиган даромадлар даражасига етказишга интилардилар. Тили ва урф-одатлари жи- ҳатидан ерли аҳолига бегона бўлган келгинди немис феодалла-рининг маҳаллий помешчиклар билан қўшилиши, чех деҳқони учун феодал- крепостниклик оғир зулмини янада кўчайтириб юборди. Чехиядаги колонизация жараёни натижасида икки халқ вужудга келди, булар орасида келгинди немис халқи маҳаллий чехларга Караганда анча имтиёзли аҳволда кун кечирарди. Равшанки, бундай зиддиятли аҳвол чехлар норозилигини туғдирмай иложи йўқ эди. Мамлакатда феодализм янада ривожланиши ва товар-пул муносабатлари ўсиши билан, Чехия шаҳарларида миллий чех элементлари таркиб топиши ва Чехия қишлоқларида ижтимоий муносабатлар кескинлашиши билан бу норозилиқ тобора ортди. Чехия короллари ва империя. Германия империяси система-сидаги Чехия (Богемия) короллиги ҳам зиддиятли бир аҳволни бошидан кечирарди. Чехия короллари императорнинг вассаллари эдилар. Дуруст, Германияда императорлик ҳокимияти тушкун-ликка учраши билан Чехия короллари империянинг бошқа йирик князларига ўхшаш, аслида мустақил ҳокимларга айландилар. Фридрих II Штауфен замонида ва XIII асрнинг иккинчи ярми-даги ҳокимиятсизлик даврида Богемия королларининг аҳволи ай-ниқса қулай бўлди. Бу вақтда Чехия короли князь — курфюрст ҳуқуқини олди. Унинг ўзи чех панлари сейми томонидан сайла-ниб, ички идора ишларида тўла мустақилликка эга бўлди. Аммо, иккинчи томондан, Чехия королининг империя&#34; билан алоқаси ҳам, герман колонизациясининг Чехия миллий^манфа-атлари^учун, ахир пироварди, ғоят даражада зарарли бўлиб чи-қишига сабаб бўлди. Чехия короли саройининг ўзида ва чех пан-ларининг саройларида очиқдан-очиқ германлашиш аломатлари кўрилди. Чех феодаллари ва сарой аъёнлари немис тилини ўрга-ниб олдилар, немис кийимини кийиб юрадиган бўлдилар ва ҳо- казо, чех феодаллари ва сарой аъёнлари чех халқидан шу қа-дар бегоналашдиларки, XIII асрда Чехияга келиб кетган ажна-бийлар Чехия тўғрисида у икки миллатли мамлакатдир, деб , ёздилар. Зодагонлар — сарой аъёнлари ва феодаллар — немис тилида сўзлашиб, ҳамма нарсада немисларга тақлид қилардилар; шаҳарликлар — мешчанлар ва деҳқонлардан иборат оддий халқ чех тилида гаплашиб, ўзининг эски урф-одатлари ва миллий қиё- фасини сақлаб қолди. Аммо Чехия билан Германия иттифоқи (унияси)нинг яна бир салбий томони ҳам бор эди. Чехия короллари ички герман ўзаро урушлари ва фитналарига тортилган эдилар; Чехия короллари нинг ўзлари императорлик тож-тахтига даъвогарлик қилардилар, баъзан улар бошқа герман феодаллари билан биргаликда еки славян халқларига қарши, ёхуд славянларга қон- қардош ва иттифоқ бўлган халқларга қарши уюштирилган юришларда шахсан қатнашардилар. Урта аср Чехиясининг энг йирик королларидан бири бўлган Пшемисл II (1253—1278) нинг ҳукмронлик қилиши бу жиҳатдан характерли мисолдир. Пшемисл II Чехия короллигини кўп қа-билали&#39; жуда кенг давлатга айлантирди. У, Чехиянинг ўзидан ташқари, яна Австрия, Штирия, Каринтия ва Крайнани эгаллаб, то Адриатика денгизининг жанубигача силжиб^орган эди. Бу &#39; ерларнинг бир қисми славянларга, бир қисми немисларга қараш-ли эди. У бошқа герман феодаллари билан биргалиқйа 1254 йилда прусслар билан литваликларга қарши салиб юришида қат-нашди. Шу сабабли кейинчалик Пруссия пойтахти бўлиб қолган Кенигсберг («Король тоғи») шаҳри король Пшемисл II шарафига ана шундай деб аталган эди. Пшемисл II герман императорлигйга уз номзодини қўйган эди. Империя князлари бошқа номзодни — Рудольф Габсбургнк император қилиб сайлаганларидан кейин Пшемисл II импера-торга лен қасами беришдан бош тортди. Бу эса уни Габсбурглар ва бошқа герман князлари билан уруш қилишга олиб келди. Уруш натижасида Пшемисл II Чехиядан ташқаридаги барча мулкларини қўлдан бой берди, ана шу вақтдан бошлаб бу мулк-лар Габсбурглар қўлига кўчди ва бу ҳол Чехиянинг ўзидаги ко роль ҳокимиятининг обрў-эътиборини заифлаштириб қўйди. Люксембурглар династиясининг идора қилиши. Карл l ( IV ). 1306 йилда Пшемисллар династияси барҳам топди. Уч йил да-вом этган тўс-тўполондан кейин панлар немис князи Иоанн (чех-ча — Ян) Люксембургскийни король қилиб сайладилар. Янги ко роль панларга уларнинг тоифавий имтиёзларйни гарантияловчи ёрлиқ берди. 1310 йилдан эътиборан Чехияда епископлар, пан лар ва рицарлар шляхтасидан иборат сейм (чехча — снем) мун-тазам суратда чақирилиб туриладиган бўлди. Шаҳарликлар (мешчанлар) нинг вакиллари с/ьездларга ҳар доим ҳам таклиф қилинавермасди. Шаҳарларнинг манфаатларига тааллуқли ма-салалар муҳокама қилингандагина шаҳарликлар (мешчанлар) -нинг вакиллари сеймга қўйиларди. Король Ян Люксембургский Чехияда кам яшайди. Ян Люксембургский Франция маифаатла-рини кўзлаб (ўзининг Люксембург князлиги бўйича албатта), француз феодаллари билан биргаликда инглизларга қарши Кре-си шаҳри ёнида жанг қилган пайтида 1346 йилда ҳалок бўлди. Шундай қилиб, янги ажнабий династия королининг идораси Че хиянинг сиёсий жиҳатдан марказлашувини мустаҳкамлашда ҳеч нарса бермади. Аксинча, панлар олигархияси кучайди, ғарбий герман князининг чех халқи манфаатларига тамомила ёт бўлган сиёсати учун ана шу халққа эса қон ютишга тўғри келди. Ян Люксембургскийнинг ўғли ва айни замонда герман импе раторе Карл I (1346—1378) Чехияда король ҳокимиятининг об рў-эътиборини кўтара билди. Император сифатида герман княз-ларига қарам бўлган Карл Чехияда ўзининг ворислик мулклари ни мумкин қадар кенгайтиришга ҳаракат қилди. Карл даврида Чехия составига, Чехия (ёки Богемия)нинг ўзидан ташқари, Си- лезия, Бранденбург, Саксониянинг бир қисми (Лужиция) ва баъ-зи бир қўшни ерлар кирар эди. Карл Чехияда тож-тахтнинг во-риси сифатида яшаган чоғидаёқ, учех феодаллари ва чех ша-ҳарликлари, кўпроқ Прага шаҳари билан яқинлашди. Карл&#34;король бўлиб олгандан сўнг ўсиб бораётган чех саноати ва савдосини рағбатлантириб, илгари фақат немислар фойдаланиб келган им- тиёзларни чехларга ҳам татбиқ қилди. Унинг даврида Прага жуда ўсди, асосан Прагага кўчиб келиб жойлашган чех ҳунар-мандлари ҳисобига Прага атрофида Новая Место деган янги жой ўсди. Прагага ўзини-ўзи идора қилиш ҳуқуқи берилди. Пой-тахт кўпгйна ҳашаматли бинолар билан бойиди, Карл I қурдирган бинолардан баъзилари — Карл штейн қасри, Влтава дарёси че- тига солинган катта тош кўприк (Карлов мост) ва бошқалар ҳа-нузгача сақланиб келмоқда. 1348 йилда Карл I Прага университетини таъсис этди, бу уни-ьерситет Европадаги энг қадимий университетл&#39;арнинг бири ҳи-собланади. Социал ва миллий зиддиятларнинг кескинлашиши. Чехияда&#39; XIV аср ўртасидан бошланган сиёсий юксалиш мамлакатнинг иқтисодий ютуқларини акс эттирарди. Бу вақтга келиб Чехия иқтисодий жиҳатдан ғоят даражада ривожланган мамлакат ҳи-собланарди. Чехларнинг кумуш конлари, мовут тўқиши, сурп саноатининг ривожланганлиги, қишлоқ хўжалигидаги ютуқлари Чехияда деҳқончиликдан ташқари, боғдорчилик, балиқчилик хўжалиги, узумчилик, зиғиркорлик, наша, хмель ўстириш ва ҳ. к. мана шуларнинг ҳаммаси Чехияга Европадаги энг бой мамлакатлардан биридир деган шон-шуҳрат келтирди. Чехия короли олган беҳисоб даромадларни Германиянинг бирорта ҳам бадавлат князи ололмасди. Прага йирик савдо марказига ай-ланди. Чехиянинг кўпдан-кўп бошқа шаҳарлари у билан жуда яқиндан алоқа қилардилар. Бу шаҳарлар орасида Брно, Пль зень, Хеб, Кутна гора, Лоломоуц алоҳида ажралиб турарди. XIV асрда Чехия, Германия, Польша, Венгрия, Қуйи Дунай бўйи мамлакатлари, Жануби-Ғарбий Русь билан кенг халқаро савдоси олиб борарди. Мамлакатда товар-пул хўжалиги тобора ўсиб, у қишлоқни ҳам қамраб олган эди. Ишлаб чиқарувчи кучларпинг ўсиши ва товар алоқаларининг кенгайиши Чехия жамиятида эски феодал хўжалик формалари-ни емириб, ўткир ижтимоий зиддиятларнинг авж олишига олиб келди. Чех феодаллари ўз ихтиёрларидаги крепостной седляк-ларни немис ҳуқуқи деб аталувчи ҳуқуққа кўчирдилар. Немис ҳуқуқига кўра, деҳқонлар оширилган пул рентаси тўлашлари лозим эди г чунки деҳқон рентани озгина кечикиб тўлайдиган бўлса, катта ер эгаси феодал уни ҳар доим ҳайдаб юбора олар-ди. Панларнинг сиҚиғи остида деҳқон-дедичлар ҳам немис ҳуқу қига кўчирилди. Деҳқон-дедичларнинг чех ҳуқуқи ўрнига немис ҳуқуқига кўчирилиши уларнинг аҳволини баттар ёмонлаштирди, чунки улар ворисерэгаларидан (деярли хусусий ер эгаларидан) «озод этилувчи» седлякларга, ўхшаш, дарҳол ҳуқуқсиз аренда-торларга айланиб қолдилар. Уша вақтда пул хўжалиги шароит-ларида XIV асрдаги Чехия қишлоғи энди жуда табақалашган қишлоқ эди. Қишлоқни кам ерли деҳқонларнинг кўпчилиги (яъни подсоседка деб аталувчи деҳқонлар) вд бутунлай ерсиз камбағал деҳқонлар (яъни халупник деб аталувчи деҳқонлар) тўлдириб юборган эди, уларнинг баъзиларидан қисма» батраклар сифатида фойдаланиларди, бошқалари ҳеч қанақа иш тополмай, қашшоқликда кун кечирардилар; баъзи бир кам-бағалларгина шаҳарларда ишга жойлашишга муяссар бўлди-лар. Шундай қилиб, чех деҳқонларининг аҳволи, айниқса XIV &#34; асрнинг иккинчи ярмида ва XV аср бошларида тобора оғирлаш-ди. Крепостниклик, судхўрлик, оғир аренда, деҳқонларнинг қис-ман ерсизлиги — буларнинг ҳаммаси умуман чатишиб кетиб, чех деҳқон оммасини ғоятда мушкул аҳволга туширди, унинг баъзи қисмини тўғридан-тўғри ночор аҳволга солиб қўйди. Аммо шаҳарда хам ижтимоий зиддиятлар тобора кескинлаш-ди. Кўпроқ немислардан иборат бўлган шаҳар патрициата сано-атнинг асосий тармоқларини ва савдони, шунингдек, шаҳар> идорасини (Чехия пойтахти Прагани ҳам) ўз қўлига киритиб-олди. Цехларга 1 қисмангина бирлашган, қисман ёлғиз ўзи косиб-лик қилувчи ўрта даражадаги ҳунарманд-чехнинг мустаҳкам> оёққа босган немис мастери ёки бой немис савдогари билан ана шундай шароитда рақобат қилиши жуда қийин эди. Чех қиш-лоқларидаги сингари Чехия шаҳарларида ҳам энг камбағал ҳуиармандлар, қора ишчилар, қишлоқлардан келган турли-ту-ман келгиндилар ва ҳоказолардан иборат жуда кўп фақир-фуқаро тўда-тўда бўлиб дайдиб юрарди. Бу одамлар ўз хўжа- йинлари бўлган эксплу&#39;агаторлардан нафратланиб, даҳшатли муҳтожлик ва оч-яланғочликда ҳамон кун кечирардилар. Чехияда гоят даражада кескинлашиб кетган ижтимоий зид диятлар очиқдан-очиқ миллий тусга кира борди. Чехия деҳқон-лари, ўрта ва майда даражадаги шаҳарликлар, шунингдек, қуйи рицарлар (земаплар) асосан бадавлат немис синфларини ўзларининг синфий душманлари деб билардилар, чунки Чехия-даги немислар бу вақтга келиб жуда катта бойлик орттириб„ бу мамлакатда катта сиёсий роль ўйнар здилар. Чехия ва папалик. Аммо бу даврда Чехияда яна бир зиддият кескин сезилиб турарди, бу зиддият католик черковининг ўсиб бо-рувчи зулми ва эксплуатацияси эди. Юз йиллик уруш маҳалида папалик ўз йиғимларининг асосий оғирлигини Шарқий Европага, Германия, Чехия, Польша ва Венгрияга ўтказган эди. Папа саройига турли формалардаги тўловларни Чехия айниқса кўп миқдорда тўлаши лозим эди. Папанинг индульгенция 2 сотиб юрувчи одамлари Чехияда тўлиб кетган эди, олий табақа чех руҳоний шахсларини тайинлаб қўйганлиги учун папа жуда кўп миқдорда пул оларди. Чехиядан йиғилган черков десятиналари-нинг катта қисми папа хазинасига келиб тушарди. Айни замонда Чехиядаги руҳонийларнинг анчагина қисмини чехлардан чиққан одамлар эмас, балки Чехияда ер-мулкларга эгалик қилувчи кел-гинди немис руҳонийлари ва монахлари ташкил қиларди. XIV аср охири ва XV асрда чехлар томонидан олиб борилган навбатдаги революцион курашнинг ўзига хос ва мураккаб харак-тери ана шундан келиб чиққан эди. Энг демократик чех ижти моий кучларининг, яъни шаҳарликлар, деҳқонлар ва қисман ри-царларнинг нафрати айни вақтда ҳам чех феодал- крепостнойлик тузумига қарши, ҳам ажнабий немис зўравонлигига қарши қа- ратилган эди. Ғоявий жиҳатдан бу зиддиятлар кенг реформацион ҳаракатда ўз ифодасини топди. Бу реформацион ҳаракат Чехия да ажнабий зулмнинг кўп даражада мужассам тимсоли бўл ган ўрта аср католик черковига ҳам қарши қаратилган эди. Ян Гус. Руҳоний ва Прага университетининг профессори Я к Гус миллий ва диний-реформаторлик кайфиятидаги чех жами-яти илғор табақаларининг ифодачиси бўлди. Деҳқон оиласидан келиб чиққан Ян Гус, 1369 йилда Гусинец деган жойда дунёга келган эди. Прага университетининг шогирди бўлган Ян Гус 1398 йилда университет профессори, 1402 йилда эса унинг рек-тори бўлди. Ян Гуснинг ғайрати туфайли Чехия короли Вацлав 1409 йилда Прага университетининг уставини ўзгартиб, профес сор чехларга университетни идора қилишда раҳбарлик ролини топширди. Ян Гуснинг замондоши инглиз реформатори Жон Виклефнинг таъсири остида Гуснинг диний ва ижтимоий-сиёсий қарашлари анча ривож топди. Аммо бир қанча масалаларда Гус Виклефдан ўтиб кетди ва дадилроқ ҳаракат қилди. Гуснинг па палик билан муносабатлари кескинлашиб, муросасиз туе олди. Индульгенциялар билан савдо қилишга қарши, олий табақа католик руҳонийларининг бузуқчиликларига қарши, черков ер эгалигининг ғоят даражада томир ейишига қарши, руҳонийлар нинг турли-туман хурофин урф- одатларни ижро этганликлари учун тобора кўпроқ пул ундиришларига қарши Гус кескин тан-қид билан майдонга чнқадигап бўлди. Гус тоат-ибодатни она тилида, чех тилида адо этилишини талаб қилди. Энг яқин вақт ичидаги реформа сифатида Гус черков ерларини тортиб олиб, улардан давлат эҳтиёжлари учун фойдаланишни ҳукуматга тав-сия этди. Гус руҳонийларни алоҳида, имтиёзли тоифага (динга ишо-нувчи оддий одамларга нисбатан) айлағггиришга қарши норо-зилик билдириб, руҳонийларни ҳам, шунингдек, шаҳар ҳалқини. ҳам «ҳар иккала ноз-неъмат билан» (нон ва вино билан^дилини поклашни (чўқинтиришни) қаттиқ туриб талаб қилдики ке-йинчалик бу Гус мухлисларининг шиорл.аридан бири бўлиб қол-ди. Қисман Гус ижтимоий масалаларга ҳам тегиб ўтди. Бироқ Гус революционер эмас эди ва шу важдан у мавжуд феодал тузум-ни емириб ташлашга даъват этмади, асосан крепостникликнинг энг оғир формаларини юмшатишга чақириш билангинл чекланди. Шу тариқа, Гус панларни ўз ҳукмронликларини суиистеъмол қилмай, «камбағалларга меҳр-шафқатли бўлиш ва уларни адолат билан идора қилишга даъват этди». У короллик судлари-да бева-бечораларга зулм қилишга ва уларнинг кўнгилларини вайрон қилишга қарши норозилик билдирди. Гус ўзининг бир қанча оғзаки гаплари ва ёзма нутқларида панлар томонидан ўлиб кетган деҳқонларнинг молу мулкини босиб олиш (ўлган-дан кейинги йиғим) ҳодисаларини қоралаган эди. «Ҳаққоният енгади!», деган иборани Гус жуда яхши кўрарди. Бу сўзлар <билан Гус меҳнаткашлар оммасининг порлоқ келажагига бўлган ў&#39;з ишончини ифодаларди. Деҳқонлар. ҳаётини яхши билган, ўзи шу деҳқонлар орасидан келиб чиққал Гус ўз умрининг то охиригача деярли қишлоқ билан шахсан боғланган эди. Гуснинг чех тилида қиладиган ваъзхонлигида энг содда, ҳатто хат-савод-■сиз эркак ва аёл деҳқонларнинг кундалик ҳаётидан олинган ва улар бемалол тушунадиган мисоллар жуда кўп бўларди. Эркак ва аёл деҳқонлар «мистр Гуожинг гапларини завқ-шавқ билан тинглардилар. Гуснинг фаолияти Прага архиепископини, сўнгра эса папа куриясини ҳам унга қарши оёқлантирди. Гусга тоат-ибодат қи-лиш ман этилди. У профессорлик ва ректорлик лавозимларидан маҳрум этилиб, 1412 йилда пойтахтни ташлаб кетишга мажбур бўлди. Гус ереслик (шаккоклик)да айбланиб, 1414 йилда Конс-танц собори судига чақирилди. Император Сигизмунд Гуснинг шахсини муҳофаза қилиб, унга қўриқлов ёрлиғи берди. Гус ўзи айтганидек, «халойиқ олдида ҳақиқатни очиб бермоқ учун», яъни черков собори олдида ўз таълимотининг ҳақ таълимот эканлигини ҳимоя қилмоқ учун Констанцга жўнади. Бу вақтда Гуснинг обрў-эътибори папаникидан баландроқ эди. Аммо Конс-танцига келиши биланоқ Гус тез орада қамоққа олинди. Епис-коплар собори айбланувчининг ҳатто гапини ҳам эшитишни хоҳламай, уни еретик сифатида ўтда куйдириш тўғрисида ҳукм чиқарди. Сигизмунд ўз сўзидан хоинона қайтиб Гусга ёрдам бе-ришни истамади. 1415 йилнинг 6 июлида Ян Гус Констанц май-донларидан бирида оловда куйдирилди. Гусчиларнинг урушлари. Ян Гуснинг ўлими Чехияда чуқур ғазаб уйғотди. Гуснинг ўлим-и тўғрисида Чехия ва Моравия руҳонийлари ёзма норозилик билдирдилар. Шаҳарликлар ва деҳқонлар Гус беҳуда жафо чекди ва азобланди, дедилар. Чехия да католицизмдан оммавий равишда. қайтиш ҳодисалари юз берди. Вужудга келган «еретиклик жамоатлари» Гуснинг черков ва жамиятни реформа қилиш ҳақидаги ғояларини амалга •оширишга даъват этиб, шу билан Гус таълимотини чуқурлаш-тира ва революционлаштира бордилар. Гусчиларга қарши ҳукумат томонидан жазо чоралари қўл-ланила бошлаши муносабати билан 1419 йил 30 июлда Прагада шаҳарликларнинг қўзғолони бўлди. Прага ва унинг атрофидаги шаҳарларнинг плебейлар оммаси 1419 йилги Прага қўзғолони-нинг энг актив кучи бўлди, бу қўзголонга камбағаллар орасида ном чиқаргап Прага руҳоиийси Ян Желивский бошчилик қилди. Қўзғолоп патижасида король Вацлав амалда тахтдан ағдариб ташланди. Вацлав Прагадан қочиб кетди ва тез орада, ўша йилиёқ вафот этди. Вацлав ўрнига унинг укаси император Сигизмунд Чехия /гахтига ворислик қилиши лозим эди. Гуснинг ўлдирилишида Сигизмунднинг қабиҳ йўл тутганлиги ва Гусни очиқдан-очиқ ёмон кўрганлиги ҳамда Сигизмунднинг немис феодаллари билан алоқа қилганлиги туфайли чехлар ҳатто унинг номини ҳам эшитгилари келмади. На панлар, на шляхта, на шаҳарликлар Сигизмундга итоат этишни истамасдилар. Қиш-лоқларда черков ва дунёвий (немис) катта ер эгаларига қарши ҳаракат бошланиб кетди. Чехия 1419 йилнинг августидан эъти-боран ҳақиқатда Германия билан алоқасини узиб, мустақил давлат бўлиб олди. Одатда гусчиларнинг урушлари деган ном билан аталган Буюк Чехия деҳқонлар урушининг ҳаракатга келтирувчи кучлари жуда кенг ва турли- туман эди. Знг бошидан бошлаб гусчилар харакатида бир-бировга очиқдан- очиқ қарама-қарши икки қанот пайдо бўлди: 1) чашниклар ёки подобойларнинг мўътадил пар-тияси (гусчиларнинг шиорларидан бири—ҳариккала ноз-неъмат, яъни нон ва вино билан дилни поклаш) бўлиб, бунга панлар-нинг, йирик рицарларнинг ва шаҳарликларнинг (асосан Прага шаҳарининг) вакиллари кирган эди ва 2) таборийларнинг (уларнинг Табор ёки Фаворадаги ҳарбий лагери номидан олин-ган) радикал- демократкк партияси бўлиб, уни хонавайрон бўл-ган рицарлар, энг камбағал ҳунармандлар ва деҳқонлар ташкил қилардилар. Чашникларнинг «тўртта модда» деб аталган про граммам Чехияда тоат-ибодат чех тилида адо этиладиган мил-лий гусчилар черковини қарор топтиришни ва черков молу мулкини тортиб олиб ҳукумат ихтиёрига берилишини талаб қи-ларди. Чашниклар бошқа ҳеч қанақа ижтимоий ва сиёсий ре форма қилишни илгари сурмадилар. Сиёсий жиҳатдан олганда чашниклар монархияни сақлаб қо-лиш тарафдорлари эдилар. Чашниклар Люксембурглар династи-яси билан алоқани узиб, улар Польша-Литва валиаҳди Сигиз-мунд (ёки Жигимонт) ! HH Чехия короллигининг регенти сифатида Прагага таклиф этдилар. Кейинроқ чашникларнинг энг йирик раҳбарларидан бири бўлган бой пан Юрий (чехча Йиржи) По-дебрад король регенти бўлиб олди. XV асрнинг 20-йиллари бошларида чашниклар Прага плебейлари оппозицияси билан қаттиқ жанжаллашиб қолишди. Пойтахтда оппозицион демо кратии ҳаракатнинг ўсиб боришидан чўчиган чашниклар Прага демократиясининг раҳбари Ян Жсливскийнн ҳалок этишга шошилдилар. 1422 йилнинг 9 март купи Желивскийни алдаб ра-тушага чақириб, сўнг уни қамоққа олдилар ва шу ернинг ўзи-даёқ ўлимга ҳукм қилдилар ҳамда ратуша биносида қатл этди лар. Аслида бу чинакам сиёсий қотиллик эди, шаҳар кенга-шининг аъзолари (ко&#39;ншелашлар) халқ оммасидан қўрққанлари важидан бу қотилликни зимдан ва жуда тез амалга оширган эдилар. Гусчиларнинг бошқа лагери, яъни таборийлар Сигизмунд билан, немис феодаллари, энг йирик папалик ва католик черко-ви билан олиб борган курашларида анча революцион, энг қатъий ва изчил эдилар. Таборийлар ҳам ўз программаларида «Праганинг тўртта моддаси» ни тан олиб, бухмоддаларнинг маз-мунини кенгроқ талқин этдилар ва уларга ўзларининг антифеодал талабларини киритдилар. Диний соҳада таборийлар ҳеч қанақа олий черков иерархи-ясисиз черков жамоаларини бемалол барпо этиш ва тамомила эркин тарғибот олиб боришга эришиш талабиниёқлаб чиқди-лар. Сиёсий соҳада таборийлар «королсиз давлат қуриш», яъни республика тарафдори эдилар. Таборийларнинг асосий ижтимоий талаби—крепостной ҳуқуқни бекор қилиш ва ерни жамоа мулкига айлантириш, яъни уни меҳнаткаш деҳқонларга бериш-дан иборат эди. Феодал-помешчикларнинг крепостнойлик зулми-га таборийлар катта гуноҳлардан («ўлим даражасидаги гуноҳ-лар» дан) бири деб қарардилар. 1410 йилги Грюнвальд жангининг қатнашчиси, ғоят зўр сар-кардалик қобилиятига эга бўлган рицарь Ян Жиж ка (1360— 1424) таборийларнинг раҳбари эди. 1424 йилда Жижка вафот этгандан кейин собиқ руҳоний Прокоп (Великий) (Катта) унинг вориси бўлиб қолди. Бошқа Прокоп ёки Прокоп (Ма ли й) (Қичкина) унинг ёрдамчиси эди. Ута таборийлар ёки пикартлар тўлиқмолу мулк тенгли-гига ва давлатни йўқотишга даъват этардилар, уларнинг баъзи-лари ҳатто атеизмга яқинлашиб қолган эдилар. Ута таборийлар Исони оддий одам деб ҳисоблардилар, худой таоло ҳақида улар, худо ақл-идрок ва виждон сингари кишиларнинг дилидагина мавжуддир, деб таълим берардилар. Ута таборийларга ваъзхон Мартин Гуска бошчилик қиларди; бироқ Жижка ўта сек-тантларнинг фаолияти умумий ишга зарар беради деб ҳисоблаб, уларни 1421 йилдаёқ Табордан узоқлаштирган эди. Жижканинг бу тадбири албатта, революцион лагерь кучларини заифлашти-риб^ қўйган эди. Дастлабки пайтда чашниклар билан таборийлар Сигизмунд ва немис феодалларига қарши биргалашиб ҳаракат қилган эди лар. Ян Жижка раҳбарлигида озгина қисми рицарлардан, кўп-чилик қисми эса деҳқонлардан (пиёда) ташкил этилган гусчи ларнинг доимий қўшини халқ қўшини ҳисобланарди. Бу доимий қўшин душманга нафрат кўзи билан қарарди ва у юксак интизом-ли қўшин эди. Жижка ҳарбий ишда янги усулларни қўллади. У араваларда бемалол ортиб олиб юриладиган енгил замбарак-ларни ишга солди. Унинг пиёда аскарлари ғоят чаққон ва тез ҳаракат қиларди. Пиёда аскарларни одатда (уруш пайтларида) араваларда ортиб юриларди, аравалар бўлса ўзига хос истеҳком хизматини ҳам ўтарди. Бунинг учун йўлда маълум жойга келиб тўхталган маҳалда шу юкли араваларни занжир билан мустаҳ- камланарди, улар ўртасидаги бўш жойлар эса тахталар билан тўсиларди, шундай қилиб, душман отлиқ аскарлари ҳужум қила олмайдиган мустаҳкам лагерь пайдо бўлардики, уни бунёдга келтириш ва бузиб ташлаш осон эди. Гусчилар немис рицарларига тўсатдан бир қанча қақшатқич зарбалар бера олдилар. 1420—1431 йиллар даврида император билан папа тусчиларга қарши беш марта салиб юриши уюштир-ган бўлсалар-да, лекин бу юришларнинг ҳаммаси муваффа-қиятсиз бўлиб чиқди. 1420 йилнинг 14 июлида Ян Жижка Прага нинг ёнгинасида Виткова (ҳозирги Жижка) тоғи этагидаги жанг-да салиб юриши қўшинларини тор-мор келтирди. Жижканинг Прага ёнидаги ғалабаси бутун мамлакатни қоплаган революцион ҳаракатнинг янадаюксалишигасабабчи бўлди. 1421 йилда Чехия сейми Сигизмунд Чехия тож-тахтидан маҳрум қилинади, деб эълон қилди. Гусчилар 1422 йил бошида Немис кечуви ёнидаги жангда салибчиларустидан айниқса катта ғалаба қозондилар (бу салибчиларнинг иккинчи юриши эди). 1424 йил ёзида Жижка Малишово шаҳри ёнида салибчиларни енгиб, муҳим пунктни — Кутенбург (чехча Кутна гора) шаҳрини босиб олди. Кутенбург шаҳри Чехиядаги немис колонизациясининг асосий маркази ҳисоб-ланарди. Бу жангда Ян Жижка кўзи кўр ҳолда қўшинларга қў-мондонлик қилди ва шунга қарамай, ажойиб ғалабага эришди. Салибчиларнинг учинчи юриши даф этилгандан кейин, тез ора-да Жижка Моравияга кетиб қолди ва шу ерда ўлат касаллиги-дан вафот этди. Унинг вориси Прокоп Катта курашни муваффа-қият билан давом қилдириб, 1426 йилда Усть-Лаба шаҳари ёни да немис рицарь қўшинини яксон қилди (бу салибчиларнинг гусчиларга қарши олиб борган тўртинчи юриши эди). Ана шу жангда немис рицарларидан 15 мингга яқин киши ўлдирилди. Таборийлар қўшинининг ютуқлари немис феодалларига даҳ-шат соларди. Гусчилар қўшини кўчиб юрадиган ҳарбий арава-ларнинг тақир-туқуригина немис рицарларининг тумтарақай қочишлари учун кифоя эди. Масалан, Техов шаҳри ёнида ҳатто душманнинг афт-ангорини кўрмасдан ҳам салибчилар 1427 йил да ёппасига қочдилар. Таборийларнинг ўзлари немис феодалла-рининг ҳужумини даф этиб, уларга қарши ҳужумга ўтдилар ва Саксония, Бранденбургга ва ҳатто Болтиқ бўйи Пруссиясига (1427 й.) кириб бордилар. 1431 йили Домажлиц шаҳари ёнидаги (Пльзень шаҳарининг жануби-ғарбида) жангда салибчилар бе-шинчи юришининг даф этилиши гусчиларнинг немис феодаллар устидан қозонган охирги ғалабаси эди. Папа Евгений IV билан император Сигизмунд гусчиларга қарши рупарадан қилинадиган янги атака планидан воз кечиб, тактикани ўзгартиришга қарор қилдилар. Улар гусчилар орасига низо солиб, чашникларни ўз томонларига қаратиб олишни мақсад қилиб қўйган эдилар. Улар бу мақсадларига эришдилар. Чашниклар таборийларнинг эриш-ган ютуқларига ҳавас билан қарасалар-да, лекин революция-нинг бундан буен чуқурлаша боришидан хавфсирардилар. Табор шаҳри ўсиб, қочоқ деҳқонлар билан шаҳар камбағал-ларининг кўплаб бу ерга оқиб келиши, демократии реформалар ўтказиш кераклиги ҳақидаги талаблар панларни ва бойиб кетган прагалик мешчанларни қўрқитиб қўйди. Базельдаги черков со-бори черков ерларини қисман секуляризация қилиш (давлат ихтиёрига олиш) га ва диний урф-одатларга баъзи бир ўзгариш-лар киритишга розилик бериб, чашникларга бир оз ён берган-дан кейин чашниклар бу таклифларга қаттиқ ёпишиб олдилар. 1433 йилда Прагада Прага компактатлари номи остида алоҳида келишув битими тузилди. Шундан кейин чаш никлар немис феодалларига қарши курашни тўхтатиб, таборий-ларга қарши курашши учун немис феодаллари билан бирлашди-лар. 1434 йили Липани (бу жойнинг бошқа номи—Чехия кечуви) ёнидаги жангда чашниклар энди немислар билан биргаликда таборийларга қарши урушдилар. Таборийлар енгилдилар. Ҳар иккала Прокоп ўлдирилди. Оддий таборийларнинг купи ҳалок бўлди. Таборийлар Жанубий Чехияда бир қанча таянч пункт-ларга суяниб туриб, шундан кейин ҳам курашни давом эттирди-лар. Табор шаҳари то 1452 йилгача қаттиқ туриб берди, шундан кейин у охири чашниклар томонидан қўлга олинди ва вайрон қилиб ташланди. Чашниклар император Сигизмундни король деб тан олдилар. Сигизмунд вафот этгач (1447 й.) Чехия тахти Габсбурглардан бирининг ўғлига эрга теккан қизининг ўғли (Сигизмунднинг невараси) қўлига ўтди. Бу ёш король бўлганлиги учун бутун ҳокимият панлар қўлида эди. Кейинроқ 1458—1471 йиллар дав-рида, Чехия тахтини чашниклар тўдасининг лидерларидан бири бўлган Юрий (Ииржи) Подебрад эгаллади. Подебрад ўлгандан кейин чехларни Ягелланларнинг поляк династиясига мансуб одамлар бир оз вақт идора қилиб турди. Бу династиянинг сўнгги вакили 1526 йилда қазо қилди. Бу вақтда ғоят катта куч-қуд-ратга эга бўлган турклар Чехияга хавф-хатар солаётганлиги учун чех панлари тож-тахтни яна Габсбурглар қўлига топши- ришга қарор бердилар. Шундай қилиб, Чехия яна Германия империяси составига кирди. Гусчилар олиб борган урушларнинг тарихий аҳамияти. Гус чилар мағлубиятга учрашларига қарамай, гусчиларнинг уруш-лари Чехия тарихида жуда катта аҳамиятга эга бўлди. Урта асрлар охиридаги энг йирик деҳқонлар ҳаракати, ажнабий не мис ҳукмронлигига қарши кенг авж олган миллий ҳаракат ва ниҳоят, илк черков реформацияси 1 ўрта аср католик черковига қарши қаратилган қўзғолон гусчиларнинг урушларида бир бу тун бўлиб чирмашиб кетди. Гусчиларнинг урушлари Чехияда немислар зўравоилигига зарба бериб, уларпипг бундан кейин мамлакатга келиб киришларнпп тўхтатди. Бу урушлар Чехиянинг Германия империясидап узок, муддатгача (100 йилдан ортиқ) тамомила мустақил сиёсий аҳволга эришувини таъминлади. Дуруст, Чехия кейип империяга қайтадап кирди, лекин бу сафар энди маълум шартпомалар асосида кирди. XVII асрнинг бирин-чи ярмидаги Уттиз йиллик урушгипа Чехияни узоқ вақтгача истило этилгап вилоятга айлантириб қўйди. Гусчиларнинг бўлиб ўтгаи урушлари даври, шу тариқа Че хиянинг миллий озодлик даври бўлди, шупинг учун учех мада-ниятининг юксалиш замоии ҳам эди. XV ва XVI асрларда чех тили ҳамда чех адабиёти катта ютуқларга эришди. Ян Гус чех грамматикасини езди ва чех тили орфографиясини яратди, чех халқи ҳозиргача шу грамматика ва орфографиядан фойдаланиб келмоқда. Гуснипг чех тилида босилиб- чиққан асарлари ҳози р ги замон чех адабий тилига асос қилиб олинди. Гусчиларнинг урушлари даври кўпгина адабий-сиёсий ёдгорликлар: памфлет-лар, сатирала&#39;р, ҳарбий-революцион гимнлар, қўшиқлар ва бош-қалар қолдирган. XV ва XVI асрларда Чехияда тарихий хрони-калар тузиш борасидаги ишлар яхши авж олиб, даврнинг улкан воқеалари ана шундай тарихий хроникалар тузиш учун бой ва драматик материаллар берган эди. XV асрнинг 50- йилларида, революцион тўлқин пасайгандан кейин гусчилар орасида «чех биродарлари», деб аталган хийла осойишта бир оқим пайдо бўлди. «Чех биродарлари» рқимининг идеологи йирик ёзувчи Пётр Хелчицкий (1390—1460) эди. Хелчицкийниг ёзган асарларида католик черкови ва бутун феодал-крепостниклик тузуми чуқур танқид қилинса-да, лекин ав тор энди революцион курашдан воз кечган эди. Хелчицкий ҳар қандай давлатни «гуноҳ» деб ҳисоблаб, зўрликни рад этган, урушни, судда қатнашишни, солиқлар тўлашни қоралаган эди. Айни замонда Хелчицкий ва унинг мухлислари халқ орасида маорифни тараққий қилдиришга кўп эътибор берар здилар. «Чех биродарлари» нинг бу оқартувчилик анъаналари бундан кейин ҳам сақланиб қолган эди. Улар мактаблар ташкил этди-лар, педагогика масалалари билан шуғулландилар. Шулар ора-сидан кейинчалик машҳур чех педагоги, янги педагогиканинг яратувчиси ЯнАмосКоме некий (1592—1670) етишиб чиқ-қан эди. Миллий ҳаракат сифатида муваффақият қозонган гусчилар ҳаракати деҳқонлар қўзғолони сифатида мағлубиятга учради. Деҳқонлар билан бошқа демократик табақаларнинг манфа-атларини ифодалаган таборийлар ер билан яксон қилинди. Шунинг натижасида Чехияда феодал-крепостнойлик режимини тугатиш масаласи ҳам ҳал этилмай қолиб кетди. Чех панлари сиёсий ҳокимиятдан ўзлариниг тор синфий манфаатлари йўлида фойдаланиб, XV асрнинг иккинчи ярмида ҳатто крепостной ҳу-қуқни кучайтириб юбордилар. 1474 ва 1487 йиллардаги сеймлар панларнинг розилигини олмай туриб, деҳқонларнинг поместье- лардан «чиқиб кетиши» ни ман қилувчи қонунлар қабул қилди. Қочиб кетган крепостнойларга ва уларни янги жойларда қабул қилганларга энг қаттиқ жазо чоралари белгиланди. Панлар шаҳарликларга нисбатан ҳам тор маънодаги тоифа-вий сиёсат юргиздилар. 1497 йилги сеймда Чехиядаги олий дав-лат мансабларини фақат дворянлар тоифасига мансуб шахслар-гина эгаллашлари мумкин деган қарор қабул қилинди. XV аср охиридан бошлаб мешчанларнинг сеймдаги вакиллари камай-тирилди ва биргина Прага шаҳари депутатларигина кирадиган бўлиб қолди. Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

Похожие

XII-XV асрларда Чехияда гусчилар харакати
XII—XV асрларда Германия. Шарққа ҳужум. Германиянинг ички тараққиёти
XI—XV асрларда Польша
XI-XV асрларда Англия
XI—XV асрларда Венгрия