Россиянинг хонликларга дастлабки тажовузкорона харакатлари - История - Рефераты

Россиянинг хонликларга дастлабки тажовузкорона харакатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.2783203125 KB

Россиянинг хонликларга дастлабки тажовузкорона харакатлари Кавказ, Волгабўйи, Сибирь ва Ўрта Осиё устидан ҳукмрон-лик қилиш рус подшоларининг азалий орзуси эди. Россия под-шоси Иван Грозний ана шу орзуни амалга оширишни бошлаб берди. У XVI аср иккинчи ярмида Қозон, Аштархон ва Сибирь хонликларини босиб олди. Рус давлати энди афсонавий бойликлар макони деб шуҳрат топган Ўрта Осиё минтақасига кўз олайтириб, бу ердаги мав-жуд хонликлар ҳақида кенг кўламда жосуслик маълумотларини тўплай бошлади. Бу ҳолат «Москва савдо компанияси» деб аталган ташкилотнинг вакили Антони Женкинсон бошчилиги-даги элчиларнинг фаолиятида яққол намоён бўлди. Антони Женкинсон Ричард ва Роберт Жонсонлар билан биргаликда 1558 йилнинг апрелидан то 1559 йилнинг 2 сентябригача Бухо-рода бўлди, у ерда Абдуллахон II билан учрашди. Шайбоний-лар сулоласининг салоҳиятли ва машҳур вакилларидан ҳисоб-ланган Абдуллахон рус подшосининг элчиси билан бўлган суҳ-батда Россия, Англия ва Туркия давлатларининг ҳарбий қудра-ти, қурол-аслаҳаси ҳақида маълумот олишга қизиққан бўлса, Женкинсон ва унинг ҳамрохлари Бухоронинг иқтисодий, иж-тимоий-сиёсий аҳволи ва халқаро алоқалари ҳақида имкон қадар кўпроқ маълумот тўплашга интиладилар. Рус давлати бундан кейин ҳам зўр бериб Ўрта Осиё хон-ликлари ҳақида маълумот йиғишда давом этди. 1620 йилда Иван Хохлов, 1669 йилда Б. А. ва С. И. Пазухинлар, 1675 йили эса В. А. Даудов бошчилигидаги элчиларини Ўрта Осиё хон- ликларига жўнатди. Улар Бухоро, Хива, Ургенч ва Балхда бўли- шиб, Ўзбек хонликларининг иқтисодий-сиёсий ва ҳарбий аҳво ли билан яқиндан танишдилар. Манбаларда XVII асрда Бухоро ва Хива хонликларида Россиянинг 9 элчиси бўлганлиги қайд этилган 1 . XVII аср бошларида рус казаклари Урганчга хуружлар уюш- тирганлар. Рус казакларининг Урганчга ҳужум қилиб катта ўлжалик

бўлишгани, маҳаллий халқнинг уларга қарши кураш-гани хусусида тарихий манбаларда ишончли маълумотлар бор. Урганчнинг рус казаклари тарафидан босқин этилиши ва Хо-разм халқининг тажовузкорларга қарши олиб борган кураши машҳур тарихчи олим Абулғозихоннинг «Шажарайи турк» аса-рида ёритилган. Жумладан, мазкур асарда шундай дейилади: «Ёйиқ теганда юруғон ўруснинг қозоқиндин минг киши сара-тоннинг аввалги куни ғофил келиб, Урганчнинг қалъасига кир-ди. Шаҳарда раъиятдин ўзга киши йўқ эрди. Хоннинг ўрдаси ва сипоҳ халқи Аму сувининг лабида эрдилар. Хивакда хонга киши чоптурдилар. Етти кунда хон келди. [Казаклар] Урганчда раъиятдин минг кишини ўлтирди ва минг қиз билан жувонни олди. Минг аробага яхши моллардан юклади. Бўз ва буёғли, палое ва тўн, тўшак-ястуқ мундоғ нимарсаларни барчасини ўтга ёқди. Буларни саранжом қилгунча етти кун бўлди. Андин сўнг [казаклар] Урганчдин чиқиб даре лабига юруди. Араб Му- ҳаммадхон олдига бориб ўр қазди ва жанг қилди. Икки кун уруштилар, учинчи куни жибни зўр қилиб олиб, тақи босиб ўтди. Ўрус пиёда, бизнинг халқ отлиғ икки фарсанг ер юзунда яна ўр қазиб жанг қилдилар. Ўрус юклаган сувини тамом қилди...ўрус қон ича бошлади. Бешинчи куни крнни ҳам таво- сутти. Ўзбек ҳар ердан тўп-тўп бўлиб чопди. Ўрусни ўлдуриб- ўлдуриб қайтди. Ул аробадан чиқиб урушар эрди. Ахир ароба- нинг ичиндан чиқа билмади. Ожиз бўлди. Еттиланчи куни бар- ча иттифоқ бирлан чоптилар. Аробага келгандан сўнг отдин тушиб кўран ичига кириб қилични қўя бердилар. Халқ ўлжага юзбурғонда ўрус қочиб даре лабига бориб Туқ қалъасининг қуйисида яғочдин қалъа солиб балиқ олиб едида ўлтурди. Араб Муҳаммадхон бориб қабади. Тақи ўн беш кунда олди». 1 Шундай қилиб, рус казакларининг дастлабки талончилик қутқуси барбод бўлди. Кейинчалик Урганчга бостириб кирган Атаман Нечаев казакларининг тақдири ҳам шундай бўлди. Абулғозихон ёзади: «Биз дунёга келган йилнинг аввал баҳорин- да (1603 йил) ўн етти киши ўрусға савдоға кетар эрди. Қўш Ёйиқ теганда минг қозоқ ўрус бор эканди. Йўлда анга учрай қолур. Иккисини ўлтурур, сақлаған кишилардин Урганчнинг хабарин сўрар. Анинг бириси туркистонлик экандур. Ул айтур, Урганчнинг шахринда сипоҳдин бир киши йўқ эди. Сипоҳнинг

яқин ўлтургани отлиға бир кунлик йўл. Шаҳарда танҳо раъият турур. Бир тарафи чўл. Агар чўл йўлиндин юз минг лашкар борса, шаҳарга кирганда кўрар. Андин илгари кўрмас. Ёт юрт- ли киши анча кўлиндан ва тилиндан келган саъй бирлан хушо- мадни қилди. Ўрус мунинг сўзина фирифта бўлиб туркистон- лини бошчи қилиб, минг киши келиб Урганчнинг Мирзо дар- возасиндин кирибди... Отамиз [Араб Муҳаммадхон] ўрусдин бир киши қўймай қириб экандур» 2 . XVIII аср бошида эса ана шундай хуруж кенг миқёсда амалга ошди. Бу хуруж Россиянинг биринчи импера- тори Пётр I даврида бошланди. 1713 йилда Аштархонга келган манғишлоқлик туркман сав- догари Хўжа Нафас князь Михаил Самонов билан учрашади. Улар тезда ўзаро тил топишиб кетишади. Туркман савдогари ундан катта ваъдалар олади, Эроннинг Ғилон вилояти ҳукмдо- ри бўлган, лекин айрим сабабларга кўра Россияга қочиб келиб насроний динига ўтган бу кимса Хўжа Нафасни Санкт-Петер бурга таклиф қилади. Хўжа Нафас бу шаҳарда чўқинтирилган яна бир мусулмон-князь Бекович-Черкасский билан танишади. Хўжа Нафас унга Амударё соҳили олтин қумларга бойлиги ҳақида гапиради. У Россия учун олтиннинг нақадар зарурлиги- ни яхши англагани учун бу ҳақда Пётр I га ахборот беради. Шунинг учун Пётр I Хўжа Нафасни шахсан ўз ҳузурига чақир- тиради. Хўжа Нафас у билан қилган суҳбатида қадим замон- ларда Амударё Каспий денгизига келиб қуйилганини, аммо, кейинчалик маҳаллий аҳоли дарёни тўғон билан тўсганини ва қуриган ўзан ҳам олтинга бойлигини айтади. Хўжа Нафас - нинг маълумотларини айнан шу вақтда Санкт-Петербургга кел- ган Сибирь губернатори Матвей Гагарин ҳам тасдикдайди ва Ёркент шаҳри яқинида Сирдарё соҳилидан олиб келинган олтин намуналарини унга кўрсатади. Пётр I энди махфий режа тузиб, бу олтинларга эга бўлиш учун икки экспедиция жўнатишга қарор қилади. Капитан Иван Бухгольц раҳбарлиги-даги биринчи экспедиция Сибирь орқали Тобольскдан Иртиш дарёси бўйлаб Ёркентга бориши керак эди. Бу гуруҳ 1715 йил- нинг бошларида йўлга чиқиб, Ямишчев кулига етиб боради ва у ерда истеҳком қуради. Аммо, бу ерларда яшаётган қалмоқ қабилалари ажнабийларнинг қалъасига ҳар тарафдан ҳужумлар утоштиравергач,

Бухгольц орқага чекинишга мажбур бўлади 1 . Ўрта Осиё орқали ўтиши керак бўлган иккинчи экспедиция эса Хива хонлигига бориши, унга рус гвардиясини таклиф этиши ҳамда Амударёни эски оқимига буриш имкониятларини аниқ- лаши, сўнг эса Бухорога ўтиб, амирнинг ҳам Россия паноҳи остига ўтишини таъминлаши лозим эди 2 . Бу экспедицияга подшо гвардияси Преображенск полки по- ручиги Александр Бекович-Черкасский раҳбар қилиб тайин- ланди. Мавзуга оид жужжат Пётр I нинг Бекович-Черкасскийга йўриқномаси 1. Амударё бир вақтлари Каспий денгизига қўйилган жойда 1000 чақи- римни қамрайдиган ҳарбий истеҳком қурилсин. Амударё оқимини ва тўғонларини синчковлик билан ўрганиб, имкони бўлса эски йўлга буриб юборилсин. Сувни Орол денгизига йўналтирадиган тўғонлар бузилсин. Бу ишларни бажаришга қанча киши кераклиги аниқлансин. 2. Хива хонлигининг рус давлати тобелигига ўтишига эришилсин ҳамда бизнинг манфаатларимизга хизмат қилиш шарти кўтарса, ҳарбий қисм қолдирилсин. Агар хон рози бўлса ва шароити кўтарса, ҳарбий қисм- ни ўзи таъминласин. Бордию, буни қила олмаса, ҳарбий қисмни бир йил давомида таъминлаш кафолати берилсин, кейинги йиллардаги харажат- лар эса унинг зиммасига юклатилсин. 3. Агар Хива хони розилик билдирса, у вақтда хон кишиларига икки русни қўшсин ва улар Сирдарё суви бўйлаб олтин борлигини аниқлаш учун Ёркентга жўнатилсин. Шунингдек, хондан савдогарларимизнинг Аму дарё бўйлаб Ҳиндистонга боришлари учун кемалар бериши сўралсин. Савдогарлар кетаётганларида қуруқлик ва сув йўлларини, даре ва кўлла-рини, айниқса Ҳиндистонга борадиган йўлни яхши ўргансинлар ва маълу- мотлар тўпласинлар. Агар савдогарлар Ҳиндистонга Каспий денгизи орқали борадиган йўл мавжудлигини эшитсапар, у вақтда шу йўл билан орқага қайтсинлар ва кўрганларини қоғозга туширсинлар. 4. Хива хонидан Бухоро хонлигининг рус давлати тобелигига ўтишга

хоҳиши бор-йўқлиги аниқлансин. Бордию бундай истак бўлмаса, дўстлик муносабатлари ўрнатишга эришилсин. 5. Кўрсатилган топшириқларни амалга ошириш учун 4000 кишидан ибо-рат мунтазам қўшин ва керакли кемалар ажратилсин. Бундан ташқари, Ёйиқ казакларидан 1500, эшкакчилардан 500 ва отлиқлардан 100 киши берилсин. Улар савдо карвонларини мухрфаза қилиш ниқоби остида Аштархондан ҳар- бий қалъа ва шаҳар қуриладиган жойга, яъни Каспийнинг шарқий қирғоғига юборилсин. Қўшин командирлари барча жойлардаги туб аҳолига нисбатан хушмуомалада бўлсинлар. Шаҳарни қуриш учун зарур бўлган асбоб ва чўкич- лар берилсин. 6. Денгиз офицерларидан поручик Кожин ва навигаторлардан 50 ёки кўпроқ киши ҳарбий қисмга қўшилсин. Кожин савдогар ниқобида иш юрити- ши, навигаторлар эса Ёркентга юборилиши лозим'. Пётр I нинг ҳарбий истеҳкомлар қуриш ва шу йўл билан Кас пий денгизининг шарқий қиргоқларида рус давлатининг таъси- рини ўрнатиш ҳақидаги кўрсатмасини бажариш учун у 69 кемада Каспий денгизи бўйлаб йўлга чиқди. Тикқараған деган жойдан Манқишлоққа келиб, бу ерда Авлиё Пётр номида ҳарбий истеҳ-ком қурди. Иккинчи қалъа Красноводскда барпо этилди. 1717 йил кўкламида Бекович-Черкасский ўз қўшинининг бир қисмини йўл бўйига қўйиб, ўзи қолган аскарлари билан кемада Каспий денгизи орқали Гурьевга келди. Қалмоқлар хони Аюка Бекович-Черкасскийни Хивадаги ва-зиятдан огоҳ қилади: «Менинг Хива хонлигига бориб келган одамимнинг гувоҳлигига кўра, 2000 кишидан иборат хиваликлар, қорақалпоқлар ва қозоқлар бирлашиб, чегара жойларда турибди-лар. Улар йўллардаги қудуқларни кўмганлар ҳамда жанг қилиш ниятидалар. Йўлларда жазирама иссиқ оқибатида ўт йўқлигидан рус аскарлари оғир аҳволга тушиб қолмасинлар. Вазиятни батаф-сил тушунтириш учун 7 кишини юбормоқдаман». 2 Бекович-Черкасский 3000 дан ортиқ қўшин билан 1717 йил май

ойининг охири — июннинг бошларида Гурьевдан чиқиб, Хива томон юрди. Эмба дарёси ирмоғини кечиб ўтди, икки кундан кейин эса Багачат деган жойга келиб қўнди. Сўнгра Дукчон, Мансулмас, Чилдоп, Сан Дурали ва Янгисув сингари қудуқли манзилларни босиб ўтди. Бироқ, жазирама иссиқ ва ўтлар қовжираб кетганлиги сабабли қўшиндаги от ва туяларни боқиш ғоятда оғир кечади. Бекович-Черкасский Янгисувга келгач, тинчлик ва дўстлик элчиси сифатида бораётганлигини маълум қилиш учун Шерғозихон ҳузурига Михаил Каретовни жўнатди. Шундан кейин қўшин йўлда давом этиб, Шершик қудуғи ва Қорақумобод ариғи орқали Оқкўл ариғи бўйига келди. Кўп ўтмай унинг ҳузурига Хива хони Шерғози номидан икки киши ва Каретовнинг бир одами келди. Улар хон номи дан Бекович-Черкасскийга от, тўн ва турли матолардан иборат совға-саломларни топширди. Ўз навбатида у ҳам Хива элчиларига дипломатик мулозаматлар кўрсатади. Сўнг қўшини билан Хивага юришини давом эттиради. Пойтахтгача тўрт кунлик масофага етишганда Хива қўшини экспедиция билан тўқнашади. Уч кун давом этган жанг русларнинг ҳарбий устунлигини кўрсатади. Шерғозихон босқинчиларни қурол кучи билан енгиб бўлмаслигини англай ди. Хива ҳукмдори руслар ҳузурига ўз элчисини юбориб музо а карал ар бошлайди. Бекович-Черкасский ўз навбатида Хива ҳукмдорига ўзининг рус давлатининг элчиси эканлигини ва қорақалпоклар ҳужумла-ридан сакланиш учун қўшин билан келганлигини маълум қилди. Орадан кўп вақт ўтмай, рус элчилари хоннинг лашкарбошиси Қулунбек ва Назархўжа исмли киши билан бирга келдилар. Қис- қаси, ҳар икки томон бир-бирларига ҳужум қилмасликка аҳц қил- дилар. Шерғозихон Эшонхўжа орқали Бекович-Черкасскийни ўз

ҳузурига таклиф этди. Ниҳоят бунга розилик билдирган Бекович- Черкасский княз Михаил Самонов, бригадир Григорий Волков, 700 аскар ва бошқа кишилар билан хон ҳузурига йўл олади. У Пётр I ёрлиғини, қимматли эгар- жабдуқ ўралган от, мовут, ҳар бири 5 газдан бўлган турли газламалар, каллақанд, кумуш идиш-лардан иборат совғаларни хонга топширди. Шерғозихон дўстона суҳбатлар ва меҳмондорчиликлар уюш-тириб капитан-поручикни яқиндан таниш, мақсадини англаш-га уринади. Унинг бу уринишидан қуйидаги маълумотлар аникданади. Асли Ватани Қабарда бўлган Искандарбек князь Голициннинг қизи Марияга уйлангач, насроний динига ўтган. Чўқинтириш маросимида Александр Бекович-Черкасский но- мини олган. Хорижга ўқишга юборилган. Сўнг поручик унво-нида Преображенск лейб-гвардия полкига хизматга тайинлан-ган. Подшонинг яқин ва ишончли мулозимига айланган. Хи-вага яқинлашганда рафиқаси Мария ва қизларининг Волгада чўкиб ўлгани ҳақида хабар олгач, дунёқараши ўзгарган. У Ол- лоҳнинг қаҳрига учраганини сезиб, яна мусулмонликка қайт- ган. Шерғозихон аниқлаган маълумотлар асосида Искандар-бекка айланган Бековични қўшинни беш қисмга ажратишга кўндиради. Сўнг уларни қириб ташлайди. Хива хонининг тад-биркорлиги туфайли биринчи рус экспедицияси барбод бўла-ди. 1 Россиянинг Хивага элчилик ниқобида қўшин юборгани бу вақтда Бухорода катта безовталик уйғотган эди. Шунинг учун Бухоро хони Абулфайзхон 1716 йилда Хонқули тўпчибоши бошлиқ 61 кишидан иборат элчиларини Петербургга жўнатади. Элчилар 1716 йилнинг 22 февралида Аштархонга етиб келди ва комендант М. Чириковга ўзининг ишонч қоғозини ва Абул-файзхоннинг мактубини топширди. Айни вақт Пруссияда турган Пётр I нинг Петербургга қай-тишини, кейин эса йўлларнинг очилишини кутган Хонқули тўпчибоши 1717 йилнинг май ойигача Москвада қолди. Уни зодагонлар, амалдорлар ва бой-аёнлар овунтириб турдилар, базмларига олиб боришди. Элчига Россиянинг бойлиги ва қуд-ратини намойиш қилишга уринишди. 1717 йилнинг 26 июнида эса уни

Петербургга иззат-икром билан кузатиб қўйишди. Абулфайзхон Пётр I га ёзган мактубида икки давлат ораси-да дўстлик муносабатларини ўрнатиш ва ўзаро савдо-сотиқ иш-ларини ривожлантириш истагини билдирган эди. Бухоро хони ўз мактубида Аштархонда айрим мусулмонларнинг туҳматга уч- раб, бегуноҳ ҳибсга олинганлигини таъкидлаб, уларнинг озод қилинишини илтимос қилган. 1717 йилнинг 3 июлида Россия ҳукуматининг топшириғига кўра, Ташқи ишлар маҳкамаси ходими Пётр Курбатов Хонқули тўпчибошининг ҳузурида бўлди. Аммо, элчи Бухоро хонининг ёрлиқ ва мактубини шахсан Пётр I га топшириш лозимлигини айтиб, подшонинг Россияга қайтишини кутди 2 . 1717 йилнинг 10 октябрида Санкт-Петербургга қайтган Пётр I Бухоро элчисини 26 октябрда қабул қилди. Шоҳларга хос одат бўйича Пётр I элчидан Бухоро хонининг саломатлиги-ни суриштирди. Шундан кейин Бухородан келтирилган совға-саломлар топширилди. Хонқули тўпчибоши Абулфайзхоннинг ишонч ёрлиғини топширгач, асир этилган бухороликларнинг озод этилишини илтимос қилди. Бекович-Черкасский экспедицияси ҳалокатидан сўнг ўз ре-жасидан қайтмаган Пётр I энди ўз нигоҳини Бухорога қарата-ди. Шунинг учун подшо ва унинг вазирлари, хусусан, зобитлар элчига зўр қизиқиш билан қарадилар. Улар Хонқули тўпчибо ши қачонлардир Оренбург гарнизони капрали Андрей Родиков бўлганини эшитишган эди. Асир тушиб қолган бу зобит Хива-да қул тариқасида сотилгани, Бухоро шаҳзодаси Абулфайз уни ўз хизматига олиб, армияда катта лавозимга қўйгани тарихини ҳам билишарди. Андрей Родиков ўз даражасига кўра, генерал-дан ҳам юқори унвондаги Бухоро амалдори экани ҳам бу қизи-қишни оширган эди. Собиқ капрал энди Хонқули тўпчибоши номида қирқ йилдан сўнг ўз ватанида ўзга юртнинг элчиси сифатида турарди 1 . Пётр I Бухоро элчиси билан қилган шахсий суҳбатида унинг бутун тарихини билиб олди ва унга ҳурмати ошди. Хонқули тўпчибоши Абулфайзхоннинг топшириқларини ба-жариб

бўлгач, Бухорога қайтиб кетиши олдидан хотини ва қизи Петербургда умрбод қолмоқчи эканини подшога айтганида Пётр! элчининг бу илтимосини қондиргани ҳам бежиз бўлма-ган. Уз бурчига содиқ бу рус зобитининг Бухоро хонига садоқати подшони ажаблантирди. Пётр I Россиянинг Бухоро билан яхши муносабатда бўлиши сиёсий мақсадларда қўл келишини яхши англар эди. Шунинг учун у Абулфайзхонга ёзган жавоб мактубида ўзаро савдо-сотиқ алоқаларини йўлга қўйишдан мамнунлигини билдирди ва бун-дан буен Бухоро савдогарларидан бож- хирож олинмаслигини хабар қилди. Бухоро хонининг Россиядаги асирларни озод қилиш ҳақи-даги илтимоси ҳам ижобат топди: «Ута хавфли жиноят содир этиб, ўлим жазосига лойиқ бўлган» бухоролик икки киши умр бод сургун қилинди, бошқалари озод этилдилар 2 . Пётр I Абул файзхоннинг Бухорога «идрокли одам»ни элчи қилиб юбориш тўғрисидаги илтимосига алоҳида эътибор билан қаради. Чунки Бухоро хони Абулфайзнинг Пётр 1 дан ўз элчисини юборишни илтимос қилиши рус ҳукуматининг манфаатларига тўла мое келар эди. Бухорога боришга ҳозирлик кўраётган Флорио Беневени бошчилигидаги элчилик жамоасининг тараддуди Абул-файзхон илтимосига жавоб бўлди. Рус подшоси Пётр I ҳузурида юқори лавозимда турган Ф.Беневени асли италиялик бўлиб, «форс ва турк тилларини яхши билар, ўзига топширилган элчилик вазифасини бажара оладиган даражада бой тажрибага эга» одам эди. Ф. Беневени бошлиқ элчиларни жўнатиш билан шахсан Пётр I ҳамда унинг энг яқин ёрдамчилари: канцлер Г.Головкин ва унинг ўринбосари П.Шафировлар шуғулланганлиги учун Бухоро хони Абулфайзхон ҳам бу ташрифга ўта қизиқиш билан қаради. Флорио Беневени элчилигининг мақсад ва вазифалари 1718 йилнинг 13 июлида имзоланган махфий йўриқномада очиқ-ойдин кўрсатиб берилган. Етти моддадан иборат ушбу йўриқ номада Ф. Беневенига ўз сафари чоғида иқтисодий ва геогра фик аҳамиятга молик ерларни бухороликларга

сездирмасдан эслаб қолиш, Каспийга қуйиладиган катта-кичик дарёлар ва мавжуд кемалар, шаҳарлар ва истеҳкомлар ҳақида маълумот тўплаш топширилган эди. Бу топшириқлар ичида унинг ҳам Бухорода Эрон элчиларига кўрсатиладиган даражада иззат-икром билан кутиб олинишига эришиш лозимлиги алоҳида укти-рилган эди. Бундан ташқари, Ф. Беневени Бухоро хонлиги-нинг қалъалари ва кўшинларининг умумий сони, армиясининг тузилиши ва аҳволи, бошқариш усули, Бухоронинг Эрон, Хива ва Туркия билан муносабатлари ҳақида тўла маълумот тўплаши ҳамда Россия билан Бухоро давлати ўртасида савдо-сотиқни ривожлантиришда мавжуд имкониятларни аниқлаш билан бир-га, Урта Осиё дарёларидаги олтин заҳиралари ҳақида маълу-мотлар тўплаши ҳам лозим эди. Ф. Беневенига Бухоро хонига соқчилик учун рус гвардиясини таклиф этиш ва бу ишнинг осон кечиши учун Хонқули тўпчибошининг кўнглини топиши алоҳида уқтирилган. Рус подшоси Пётр I Ф.Беневенини жўнатиб, хонликнинг иқтисодий, ҳарбий, фуқаролик ва дипломатик аҳволи ҳақида етарли тасаввурга эга бўлмоқчи эди. Чунки Россия учун хавф қудратли Усмонли турк давлати томонидан кутилган бўлиб, Туркиянинг Эрон ҳисобига янада кучайиши ва Ўрта Осиёга кириб бориши натижасида Россияни мушкул аҳволга солиб қўйиши эътиборга олинган эди. Россиянинг Бухоро билан «дўстона» муносабатда бўлишга уриниши айни пайтда Хива билан бўлган муносабатларининг узилиши билан ҳам боғлиқ эди. Иккинчи томондан, Ф. Бене венига берилган йўриқнома бирмунча вақт олдин Эронга юбо-рилган А.Волинскийнинг вазифаларига жуда ўхшар эди. Пётр I Бухоро ва Эронга ўз элчиларини юбориб, диққатини Шарққа қаратган ва бу ерларда Туркиянинг таъсирини синдириш пайи-га тушган эди. Шу тариқа, керакли кўрсатмалар олган Ф. Беневени 1718 йилнинг 13 ноябрида Аштархонга етиб келди ва Бухорога жўнаётган Хонқули тўпчибоши билан учрашади. 1721 йилнинг 6 ноябрида Ф.Беневени ва унинг ҳамрохлари Бухорога

етиб келдилар. Рус элчиларининг Бухорога келиши айрим маҳаллий зодагонларга ёқмади, улар руслар таъсирининг ортиши ўзларининг мавқеларига футур етказишидан хавфсирар эдилар. Шу пайтда Бухоро хонлигида ўзаро уруш-талашлар авж олиб, мамлакатнинг бошқарув тизими анча заифлашган эди. Хонликда олий лавозим — оталиқ мансабини талашиб қилин-ган ҳаракатлар туфайли амалдорлар икки қарама-қарши гуруҳга ажралиб қолган эди. Масалан, Россия элчилари Бухорога кел-гач, орадан бир ой ўтар-ўтмас, Фарҳодбий оталиқ ўлдирилади ва унинг ўрнини Муҳаммад Ҳакимбий эгаллайди. Бухоролик амалдорларнинг кўпчилиги Россияга қараганда Эрон билан яқин муносабатда бўлиш тарафдори эдилар. Шу-нинг учун улар хон томонидан Бухорога кейинроқ келган Эрон элчисини Ф.Беневенидан олдин қабул қилишига эришмоқчи бўлдилар. Аммо, халқаро нуфузда Эрон Россия билан тенглаша олмаслигига ақли етган Абулфайзхон Ф.Беневенини аввал қабул қилди. Хон Россия салобатига керагидан ортиқ даражада ҳурмат билан қарар эдики, буни суъиистемол қилган такаббур Ф.Беневени муқаддас шаҳарда қабул қилинган одатни бузиб яёв эмас, отлиқ кирди, гўё бу удумни билиб-билмасликка олди. Россия элчиси Бухорода 3 йилдан ортиқ турди ҳамда Бухоро ва Хива давлатининг ички-ташқи сиёсати, иқтисодиёт, табиий бойликлари ҳақида қимматли маълумотлар тўплади. Бу юмуш-ларнинг ҳаммасини бажариш, табиийки, жуда қийин эди. Бу-нинг устига, амалдорларнинг кўпчилиги Беневенига нисбатан яхши муносабатда эмас эдилар. Шунинг учун Беневени ўзига хайрихоҳ бўлган ва ҳатто хонга ҳам таъсир этиши мумкин бўлган хўжа Улфат ёрдамидан фойдаланди. Ф. Беневени Абулфайзхон билан яккама-якка учрашиб, Россиянинг ёрдамини таклиф этмоқчи эди. Аммо Россия элчи си бу ниятига эриша олмади. Россияга жуда катта умид билан қараса-да, хўфёна учрашув сарой амалдорларининг шубҳасига сабаб бўлиши мумкинлигидан чўчиган Абулфайзхон Беневени билан доимо бошқалар иштирокида суҳбатлашган.

Ф.Беневени пихини ёрган дипломат бўлганидан, Абулфайзхон турли зода- гон гурухларнинг ноғорасига ўйнайдиган қўғирчоқ хон бўлиб қолганлигини англаб етган эди. Айни пайтда Бухоро ва Хива хонлари ўртасида зиддиятлар авж олиб борарди. Бухоро хони Абулфайз ўзининг сиёсатидан норози бўлган амирларнинг Хива хони Шерғозихон билан яширинча тил бириктириб, Бу - хоро тахтига тажовуз қилишни кўзлаган сиёсатидан хабардор эди. 1721 йилда Шерғозихондан норози бўлган бир гуруҳ хива-ликлар ёрдам сўраб Бухорога келдилар ва Абулфайзхон бир неча марта Урганчга юриш уюштирди. Аммо бухороликлар ҳар сафар мағлуб бўлиб, чекиндилар. Уч йил давомида хонликда кечган бу воқеалар, табиийки, Ф. Беневенининг назаридан четда қолмади. У имкон топиб бу ҳақда Пётр I га маълумот жўнатиб, бунда асосий айбдор деб Хива хони Шерғозихонни кўрсатди ва мабода рус қўшинлари Хивага киргудек бўлса, Бу-хоро хони бундан хурсанд бўлишини маълум қилди. Шерғозихон эса қалмоқ ва нўғай савдогарларидан Россия-нинг жанубга томон юришга ҳозирлик кўраётганини эшитгач, ваҳимага тушди ва Бухорога элчи жўнатиб, Хивага хавф солаёт-ган кулфат эртага Бухоронинг бошига ҳам тушиши мумкинли-ги, шунинг учун ўртадаги низони бартараф этиб, умумий душ-манга қарши биргалашиб курашишни таклиф қилди. Аммо унинг элчилари Абулфайзхонни ўз таклифларига кўндира ол-мадилар. Хонликдаги вазиятни чуқур таҳлил қилган Ф. Беневени Бу-хоро салтанатининг беқарорлиги ва айниқса, ички ихтилофлар уни босиб олишни осонлаштиради, деган хулосага келади. У ўзининг яна бир махфий вазифаси мамлакатнинг олтин заҳи-ралари билан ҳам қизиқиб, керакли маълумотларни тўплади. Пётр I Хонқули тўпчибошининг ҳикояси, Кантемирнинг «Тизим китоби ёки Муҳаммад динининг аҳволи» 1 асари ва Бе невени ахборотларидан ислом динининг моҳиятини, аҳамияти-ни англаб одди ва ундан империя манфаатлари йўлида фойда-ланиш учун махфий режа тузди. Бу режага кўра, империя тар-кибидаги мусулмон ўлкаларида ислом уламолари насроний ру-

ҳонийларга қараганда катта ҳуқуқ ва имтиёзларга эга бўлиши лозим эди. Пётр I нинг узоқни кўзлаб тузилган режасида Ўзбек хонликларини тобеъ қилиш учун қозоқлар даштида русларнинг таъсирини кучайтириш алоҳида ўрин эгаллади. Бу вақтда, яъни XVIII асрнинг биринчи чорагида, кўчманчи қозоқлар Ёйиқ дарёси ва Каспий денгизидан Хива хонлиги чегарасигача бўлган улкан ҳудудда, Катта, Ўрта ва Кичик жузга бўлинган ҳолда, истиқомат қилар эдилар. Қозоқ султонлари ўртасидаги ўзаро урушлар уларни тобора заифлаштириб бор-моқда эди. Шу ҳудудда яшаган қалмоқлар ҳам тез-тез қозоқлар устига юришлар қилар, ўзаро қонли тўқнашувлар бўлиб турар-ди. Қозоқларга 1723 йилдаги очарчилик жуда қимматга тушди. Улар ночор бир аҳволда ташқаридан ёрдам кутдилар. Кичик жуз оқсоқоли Абулхайрхон 1730 йилга келиб Россия давлатига мурожаат қилиб, ўз жузининг Россия паноҳига олинишини сўради. Кичик жуз ва бошқа жузлардаги айрим зодагонларнинг қаршилигига қарамай, Кичик жуз 1732 йилда Россия империя-и ҳимоясига ўтди ва Абулхайрхон чўл орқали Ўрта Осиёга ўтадиган ва у ердан қайтадиган рус савдо карвонларини талон-чилик ҳужумларидан ҳимоя қилишни ўз зиммасига олди. Ке- йинроқ — 1739—1740 йилларда Ўрта жуз и 1747 йилда Катта жуз ҳам Россия тобелигига олинди. Кичик, Ўрта ва Катта жузнинг Россия тобелигига ўтиши билан рус ҳукуматининг Ўрта Осиё томон ҳаракат қилиши учун қулай имконият юзага келди. Рус ҳукумати топшириғига биноан қозоқ даштларида мустаҳкам ўрнашиб олиш ва Ўзбек хонликларини босиб олишга тайёргар-лик кўриш мақсадида кўплаб ҳарбий қалъа ва истеҳкомлар қурилди. Фақат XVIII асрда қозоқ жузлари ҳудудида 46 та катта ва 96 та кичикроқ ҳарбий қалъа ва истеҳкомлар қурилди ва уларга ҳарбий қисмлар жойлаштирилди. Россия ҳукумати ўзининг мустабидлик манфаатлари йўли-да Ўзбек хонликларининг савдогарлари фаолиятини чеклаб қўйишдан ҳам тоймаган. Бундан ташқари, Россия стратегик хом ашё ҳисобланган металларни (мис, қўрқошин ва бошқа), улардан ишланган буюмларни Ўрта Осиёга чиқаришни

таъ-қиқлаган эди. Бундай сиёсатдан норозилик Бухоро ва Хива хонларининг Россияга юборган элчиликлари фаолиятида кат та ўрин эгаллаган. Улар рус савдогарлари Ўзбек хонликлари-да эркин савдо қилаётганларини эслатиб, шундай шароит Ўзбек савдогарларига ҳам яратилиши кераклигини Россия ҳукумати олдига қўйишган. Аммо Ўзбек савдогарлари бундай чеклашларга қарамай, тадбиркорлик билан иш юритиб, Рос-сиядан ўз мамлакати мудофааси учун зарур хом ашё ва бу юмларни олиб келишган. Эрназар Мақсуд ўғли ана шундай тадбиркорлардан бири эди. 1754 йилда Россия императрицаси Елизавета ўз саройида Шарқ элла- ридан келган бир гуруҳ савдогарларни қабул қилди. Гвардий зобитлари ёрдамида уюштирилган давлат тўнтариши натижа- сида тахтни эгаллаган Елизавета шижоатли ва тадбиркор аёл эди. У худди отаси Пётд I сингари Шарқ билан қизиқар, айниқса, нодир тошлар, қиммат- баҳо гавҳар ва дуру жавоҳирлар йиғишга ҳаваси баланд эди. Елизавета савдогарлар билан суҳбатлашиб, уларнинг молларини кўздан кечиради. Унинг диққатини Бухоро савдогари Эрназар Мақсуд ўғли жалб этади. У бошқа савдогарларга нисбатан ўзининг муомаласи, тавозе- лилиги, дадил ҳаракатлари ва рус тилида эркин сўзлаши билан ажралиб турарди. Бухоролик савдогар Елизаветадан пўлат ва қўрғошин сотиб олишга рухсат берилишини илтимос қилади. Ҳамма савдогарлар биринчи нав-батда ўз манфаатини кўзласа, у ўз мамлакатининг мудофааси учун зарур нарсаларни сўрамоқда эди. Елизавета ўзи танлаган қимматбаҳо тошлар учун қанча тўлаш лозимлигини сўраганда, Эрназар Мақсуд ўғли ҳозиржавоблик билан мусулмон савдогарлари одати бўйича молларнинг энг сараси аввало юрт ҳукмдорига туҳфа этилишини баён этиб, барчани ўзига мафтун қилади. Ушанда сарой мулозимлари ҳам унинг туҳфапаридан баҳраманд бўлишди. Эрназар Мақсуд ўғлига императрица учун зарур моллар рўйхатини бериб, уларни келаси йилгача олиб келишини тайинлашади. У шундай буюрт-маларни сарой амалдорларидан ҳам олган эди. Шундан кейин Эрназар

Мақсуд ўғли оддий савдогар эмас, балки Россия ҳукумати аъзоларининг шахсий таъминотчисига айланади. Унинг ўзи ва шериклари учун Россия бозори билан бирга барча идораларнинг эшиклари ҳам кенг очилди. У бундай кенг ваколат ва"имкониятлардан ўз фойдаси учун эмас, балки, энг аввало, ватани манфаатлари йўлида фойдаланди. 1762 йили у Россия ҳукуматидан бухороликларнинг Маккага ҳаж қилиши учун Эрон орқали эмас, балки Аштархон орқали ўтишига рухсат берилишини илтимос қилди. Елизаветанинг ўлимидан сўнг тахтга ўтирган император Пётр III Эрна зар Мақсуд ўғли илтимосини қондиришга рози бўлиб, бу ҳақдаги фармон-га имзо чекади. Шундан кейин мусулмонлар учун Маккага бориш йўли қисқариб, қулай имкониятлар туғилди. 1774 йилда Эрназар Мақсуд ўғли Бухоронинг расмий элчиси сифатида Аштархонга катта карвон билан етиб келади. Божхона ходимларининг ҳисоб- китобига қараганда, у олиб келган молларнинг умумий ҳажми 40 тоннадан зиёд эди. Эрназар Мақсуд ўғли ўз юкларини кемада келтирган савдогар Пётр Вольновоиновга йўл ҳақи учун 1300 сўм тўлаган. Аштархон портининг божхона тафтишчилари ҳайъати ундан Россияга келтирилган моллари учун 2 минг сўм бож тўлашни талаб қилади. Аммо Эрназар буни рад этиб, Санкт-Петербургдан махсус ваколати борлигига ишора қилади. У ўзининг яқин одамларини императрицага мўлжалланган совға-саломлар ва буюртма моллар билан зудлик ила пойтахтга жўнатади. Эрназар божхона- даги даъволарни ва ўзига бўлган муносабат ҳақида канцлер Н.Панин номи- га аталиб ёзилган мактубни ҳам қўшиб юборади. Жавоб уни узоқ куттириб қўймайди. Санкт-Петербургдан императрицанинг Эрназар Мақсуд ўғлидан ҳеч қандай бож олмаслик ва уни зудлик билан пойтахтга ўтказиб юбориш ҳақида фармони келади. Бухоро элчиси 1775 йил 27 март куни Россия ҳукумати бошлиғи канц - лер Н.Панин томонидан қабул қилинади. 5 апрелда эса уни Екатерина II , валиаҳд Павел ва хос кишилар ҳурмат билан кутиб олишади. Эрназар Мақ суд ўғли элчи сифатида Бухоро ва Россия ўртасидаги савдо-сотиқни кен-

гайтиришга оид таклифларини баён қилади. У Бухоро савдогарларидан Россиянинг Аштархон, Оренбург каби чегара шаҳарларда олинадиган бож солиқларини камайтириш ва Россиянинг ичкарисидаги шаҳарларда эркин савдо қилишга ижозат берилишини сўрайди. 1775 йил 25 июнда Эрназар Мақсуд ўғлини вице-канцлер Остерман қабул қилиб, унга Россия ҳукуматининг илтимосларини баён қилади. Бухо ро элчиси вице-канцлернинг савдо-сотиқ йўллари, ички ва ташқи бозор имкониятлари ҳақидаги барча саволларига жавоб берибгина қолмай, Бухс-ро — Россия алоқаларини кенгайтириш, янада ривожлантиришга оид қатор таклифларни ҳам киритдики, уларнинг айримлари Давлат кенгаши муҳока-масига киритилди. Ташқи Ишлар ҳайъати ҳужжатларида Бухоро элчиси шахсига дойр рус амалдорлари берган юксак баҳолар келтирилган. Эрназар Мақсуд ўғлига Россия ҳукумати катта совға-саломлардан таш-қари, Каспий денгизидаги бир кемани шахсан туҳфа қилиб, унга савдогар сифатида империя ҳудудида беш йил давомида эркин савдо қилиш ва қиймати 10 минг сўмгача бўлган молларидан бож олмаслик ҳуқуқини бер- ди. Унга 15 минг пуд темир, 5 минг пуд пўлат, 3 минг пуд мис сотиб олиш ва Бухорога юборишга ижозат берилди. Яна шуни ҳам айтиш керакки, фармонда ана шу стратегик аҳамиятга молик моллардан бож олмаслик ҳақида ҳам алоҳида кўрсатма бор эди. Императрица ўзига икки тоннадан зиёд атир-упа, доривор гиёҳлар ва турли-туман атторлик моллари келтирган Эрназарга миннатдорчилик си - фатида Бухорода ўз номи билан аталувчи Мадраса қуриш учун катта пул инъом қилади 1 . Бухоро элчисига кўрсатилаётган мурувват ва ҳурмат Россиядаги бошқа давлатларнинг элчиларини ажаблантиради. Чунки улардан ҳеч бири импе ратор саройида бундай эътиборга эга эмас эди. Хусусан, Туркия султони-нинг Россиядаги вакили шахсан Эрназар Мақсуд ўғли билан суҳбатлашади ва бу ҳакда ўз ҳукмдорига ахборот беради. Турк султони Бухорога одам юбориб, Эрназарни ўз саройига буюк элчи сифатида

жўнатишни илтимос қилади. Эрназар Мақсуд ўғлининг Россиядаги нуфузи Бухоро ҳукуматини ундан янада унумли фойдапаниш кераклигига ундайди. 1779 йилда Бухоро ҳуку мати Эрназар Мақсуд ўғлини ўзининг Россия ва Туркиядаги буюк элчиси қилиб тайинлайди. Унга ғоят қалтис ва мураккаб вазифа топширилади. Бу Бухоронинг таниқли савдогари, фозил уламоси ва дипломатининг ҳаётида-ги янги вазифа эди. Бухоронинг Россия салтанати ва Туркия давлатидаги буюк элчиси Эрна зар Мақсуд ўғли зиммасидаги асосий вазифа ўша вақтда мусулмон дунёси-даги катта куч-қудратга эга бўлган Туркия билан алоқани мустаҳкамлаш билан боғлиқ эди. Шу билан бир 'вақтда, Россияда ҳам Бухоронинг таянч нуқталарини барпо этиш, нуфузли сиёсий-ҳарбий, савдо ва саноат доира-лари билан икки томонлама ўзаро манфаатли алоқаларни мустаҳкамлаши зарур эди. Бу ишда Эрназар Мақсуд ўғлининг 35 йиллик тажрибаси, Россия ҳукумат арбоблари ва шахсан давлат бошлиғи императрица Екатерина II билан шахсий муносабатлари муҳим роль ўйнаши лозим эди. 1780 йил январида Санкт-Петербургга етиб келган Эрназар Мақсуд ўғлини рус амалдорлари зўр ҳурмат-эътибор билан кутиб олишади. Юксак лавозимдаги барча амалдорлар элчининг совға-саломларидан баҳраманд бўлишади. Шахсан Екатерина II унга ўзига келтирган Бухоро қовунлари учун миннатдорчилик билдиради. Ташқи ишлар коллегияси раҳбарлари унга Бухоро савдогарларидан олинадиган божнинг камайтирилганини ҳамда Маккага ҳаж қилувчи мусулмонлар учун барча қулайликлар ва йўл хавфсизлиги таъминланганини маълум қилишади. Ҳукумат бошлиғи граф Никита Панин Эрназар Мақсуд ўғлини рас- ман қабул қилиб, юксак мартабали меҳмон сифатида сийлайди ва яқин кунларда уни императрица қабул қилишини маълум қилади. Улар Бухоро- Россия савдо-сотиғи масаласига оид қатор, шартномалар хусуси-да суҳбатлашадилар. Хусусан, Эрназар Мақсуд ўғли ҳукумат бошлиғига

Бухорода рус савдогарлари эркин юргани ва қатор имтиёзларга эга бўлгани ҳолда, Бухоро савдогарлари Россияда кўп қийинчиликлар, таъқиқ ва чекланишларга дучор бўлаётганини айтиб, тегишли чоралар кўрилишини илтимос қилади. 1 Эрназар ёки элчи мадрасаси деб аталувчи бу муҳташам бино Бухорода қад ростлаб, бугунги кунгача сақланиб келмоқца. Рус дипломатлари Бухоро элчиси тақдим этган расмий ёрлиқ ва мак- тубларни чуқур ўрганиб, Бухоро ҳукуматининг Эрназар Мақсуд ўғлига бе- рилган катта ваколатлари бежиз эмаслигини англадилар. Бухоро хонининг мактубида, энг аввало, Россия императрицасига ҳур- мат-эҳтиром билдирилиб, сўнг Туркия султонининг исми-шарифи ёзилган эди. Бундан, дипломатия тилида айтилганда, биз учун биринчи ўринда Россия билан муносабат масалалари туради, деган маъно англашиларди Туркиябилан уруш ҳолатида бўлган Россия Бухоронинг Туркия иттифоқчи- сига аиланиши қандай оқибатларга рлиб келишини яхши тушунган Эрна зар Мақсуд ўғли эса худди шу рус 'ҳудудидан Туркияга ўтиши керак. Бу Россия манфаатларига мутлақо зид бўлгани ҳолда, дини ислом марказига аиланиб бораетган Бухоро учун ғоят муҳим ва зарур эди. Эрназар Мақсуд ўғли зиммасидаги вазифа ана шундай мураккаб ва нозик эди. Ўзининг кўп йиллик танишлари ва алоқаларини ишга солди 1780 иил апрелида Екатерина II Бухоро элчисини расман қабул қилиб унга ва ҳамроҳларига илтифот кўрсатди. Элчи талабларидан кўпининг қабул қилиниши ва шахсий илтимосларининг бажо келтирилиши маълум қилинди. Императрица Бухоро фуқароларининг Россия орқали Маккага ҳаж сафарига боришлари учун шароит яратилишини ва Бухорога мис со- тишга рухсат берилишини ҳам айтди. Екатерина II Эрназар Мақсуд ўғлини Туркияга етиб бориши учун фахрий соқчилар ажратилганини ҳам таъкидлади. Шу тариқа Бухоро элчисига нисбатан императрицанинг ҳур- мати Россия манфаатларидан устун келди. Яна шу ҳам диққатга сазо-ворки, Россия ҳукмдори Бухорога

йўллаган жавоб мактубида Эрназар Мақсуд ўғли император саройида ўз одами эканлиги боис, Бухоро хони нинг илтимослари бажо келтирилажагини алоҳида таъкидлади Шу би лан Екатерина II ҳукумати Бухоро элчисига бўлган буюк ҳурмат ва эъти- борини ошкора намойиш қилган эди. Россия бунга қадар ҳеч қандай давлат элчисига бундай марҳамат курсатмаган эди. Россия ташқи сиёсатини юргизувчи идораларнинг ҳуж- жатларида у «Россия билан яқинлашишни дилдан истайдиган киши» экан лиги, «ақлли, аиер ва тадбиркор» савдогар ҳамда «жуда тавозели ва билим- дон» уламолиги кўрсатилади. Элчи паноҳида Маккага кетаётган кўпгина мусулмонлар ҳам рус соқчилари кузатувида Туркия ҳудудига етиб олишади Туркия султони Эрназар Мақсуд ўғлини ҳурмат билан қарши олади. Ўртада Бухоро ва Туркия муносабатларига оид суҳбатлар бўлиб ўтади. Суҳбатлар- нинг мазмунига дойр ҳужжатлар XVIII асрдаги мусулмон олами, давлатлари ва сиесати ҳақида қимматли маълумотлар беради. Манбаларда Эрназар Мақсуд ўғли «Бухоро савдогари, карвонбоши мулла ва элчи», «миллатига шараф келтирган», унинг обрўсини чет эллар- да кўтарган ажойиб инсон сифатида таърифланади 1 . XVIII аГср охири ва XIX аср бошларидаги Россия-Туркия уруши, Россия- Франция муносабатларининг кескинлашуви ва Наполеоннинг Россияга юриши Россия ҳукмрон доиралари- нинг эътиборини Урта Осиёдан бироз чалғитди. Тахтга Нико лай I (1825—1855) чиққач, вазият ўзгарди. Қўқон хони Муҳаммад Али (1822—1842) нинг Россия тарафи дан уюштирилаётган иғвогарликлардан жиддий ташвишланиб, ўз элчиларини Россияга юборгани бежиз эмас эди. 1825 йилда Тошкент қушбегиси хон номидан Соатбек Султонбековни Си- бирга элчи қилиб жўнатади. Элчи Омскда рус маъмурлари томо- нидан қабул қилинади ва Қушбеги томонидан Сибирь генерал- губернатори номига ёзилган махсус хатни топширади. Хатда, жумладан, шундай дейилади: «Қадим замонлардан бери Иртиш дарёсининг бу томонини биз, нариги томонини Россия назорат қилар эди. Лекин ҳозир биз олган маълумотларга қараганда, руслар Иртишдан бу ёққа ўтиб, бизнинг диндошларимиз ерида

қурилишлар олиб бормоқдалар. Шу муносабат билан бизнинг хонимиз сиз жаноби олийларига ушбу хатни ёзишни ва бу қурилишларнинг сабабини сўрашни буюрдилар: Сиз буни ўз ихтиёрингиз билан қилаётирсизми, ёки олий ҳазрат буйруғига мувофиқ бажаряпсизми? Уз ҳукмдоримга батафсил ахборот беришим учун мени шу тўғрида хабардор қилишингизни сўрай- ман... Бундан ташқари, маълум қиламанки, руслар бизнинг дав-латимизда савдо ишлари билан баъзан икки йиллаб қолиб кета-ди, лекин биз уларни динимизга киришга мажбур қилмаймиз. Шундай экан, сизлар нега бизнинг диндошларимизни ўз фуқа- ролигингизни қабул этишга мажбурлайсиз? Олдингизга бирор кимса илтимос билан келса, фуқаролигингиз ва динингизга киришни шарт қилиб қўясиз? Бирор кимса кўчиб боришга жой сўраса, яна шу шартни қўясиз? Шу боиссиздан бунинг сабаби ни менга маълум қилишингизни сўрайман, токи биз ҳам буларга қарши керакли чора кўрайлик» 1 . Хатдан Россиянинг тажовузкорона сиёсатига очиқ норози- лик билдирилгани яққол кўриниб турибди. Омск вилоят бошлиғи полковник Броневский Сибирь генерал- губернаторининг топшириғига биноан Тошкент қушбеги- сига жавоб хати ёзиб элчига топширади. Мазкур жавоб хатида шундай дейилади: «Кўп асрлардан бери улуғ Россия империяси қирғиз-қозоқ халқларига ва шимол денгизидан то Қора денгиз- гача бўлган катта-кичик қабилаларга ҳомийлик қилиб келади. Лекин қозоқ чўли савдо божидан ташқари, Қўқон ҳукмдорла- рига солиқ тўлагани, унга бўйсунганини ҳеч ким билмайди ва бу ҳақда маълумот йўқ» 2 . Юқорида келтирилган ҳужжат, ўз мазмунига кўра, қозоқ даштларида ҳарбий истеҳкомлар қуриш билан боғлиқ барча ишлар Россия ва маҳаллий аҳолининг «хоҳиш-иродаларига» кўра амалга оширилаётгани, бошқаларнинг бунга аралашишга ҳақли эмаслигини асослашга уриниш эканлигини кўрсатади. Россия маъмуриятининг кўрсатмасига биноан Сибирда жойлаштирилган рус ҳарбий қисмлари XIX аср 30- йилларида Қўқон хонлиги томонидан Сарисув дарёси ва Улутовда қурил- ган ҳарбий қўрғонларни бузиб ташлади, усталик билан Шарқ томондан Қўқон хонлиги ҳудудларига суқулиб киришини эса давом

эттиради. Шунингдек, Россиянинг хонликларга тазйиқи Ғарбдан — Оренбург томондан ҳам кучайиб борди. Ўрта Осиёни қўлга киритиш учун дастлаб қозоқ даштларини истило қилиш зарур деган Пётр I нинг васиятига изчил амал қилган Россия импе-рияси қозоқ даштларида қурган ҳарбий истеҳком воситасида аста-секин Хива ҳудудига яқинлашмоқда эди. Империя сиё- сатини амалга оширишда муҳим роль ўйнаган Оренбург гене-рал- губернатори Василий Перовский Хива хонлигини тиз чўктиришга киришди. У катта қўшин билан 1839 йилда Хива устига юриш бошлади. Хива хони Оллоқулихон ҳам Ўзбек, қозоқ ва туркманлардан иборат бирлашган лашкар билан рус-ларга қарши отланди. Охир-оқибат, Перовский қўшини зарба-га учраб, орқага чекинишга мажбур бўлди. Бу ғалаба Россияга қарши кураш байроғини кўтарган қозоқ истиқлолчиларини ҳам рухлантирди. Узоқ йиллардан бери қозоқларнинг мустақиллиги учун жанг қилаётган Кенесари Қосимов ҳаракати кенг қулоч ёйди. Хива хони унга доимо мадад бериб турди. Кенесари Қосимов ўзаро низолар оқибатида ўлдирилгач, унинг 20.000 кишилик тарафдорларининг кўпчилиги Қўқонга, бир қисми Хива хонлиги ҳудудига ўтиб кетган эди. Бу қозоқлар энди Россия асоратида қолган биродарларига ёрдам бериш учун вақти-вақти билан рус қўшинларига ҳужумлар уюштириб турди. Бу ҳужумлар аста-секин босқинчиларга қарши партизан-лик урушига айлана бошлади. Санкт-Петербургнинг ҳукмрон доиралари учун эса бундай ҳаракат келгуси режаларини пучга чиқариш хавфини туғдирарди. Хива қозоқлар мустақиллиги қалқонига айланди. Чиндан ҳам хонлик Ўзбек ва қозоқ йигит-ларининг босқинчиларга қарши курашини ҳар тарафлама қув-ватлади. Шундай вазият вужудга келдики, эндиликда Хива бу-тун Осиёда Россиянинг жиддий рақиби сифатида танила бош-ланди. Россия подшоси Николай I Хива хонлигини босиб олиш учун катта тайёргарлик кўриш ҳақида фармон чиқарди. Бу ҳақда ҳарбий вазир граф

Чернишев 1840 йил 30 январда Оренбург генерал-губернатори Перовскийга махсус кўрсатма берди. Перовский қайта ҳужумга тайёргарлик кўришга кириш ди. Бироқ янги ҳужум катта маблағ ва ҳарбий кучларни талаб қиларди. Кийим-кечак, озиқ-овқат, транспорт воситалари етишмас эди. Шу боисдан, Николай I 1840 йил 19 майда Хива хонлигига янги ҳарбий юришни муайян муддатга кечик-тириш тўғрисида фармон беришга мажбур бўлди. Бироқ рус қўшинлари чегараларда ҳарбий истеҳкомлар қуришни кучай-тирдилар. 1845 —1847 йилларда барпо этилган Тўрғай дарёси бўйидаги Оренбург, Иргиз дарёси бўйидаги Ёйиқ, Сирдарёнинг Орол денгизига қуйиладиган жойдаги Райим (Орол) қалъалари шулар жумласидандир.

Похожие

Чор россиянинг туркистонда юритган мустамлакачилик сиёсати

Дастлабки цивилизацияларнинг шаклланиши

Туркистоннинг хонликларга булиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Туркистоннинг хонликларга бўлиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Мугуллар истилосига карши халк озодлик харакатлари