Respublika tuzumining inqirozi va ilk Rim imperiyasi davri - История - Рефераты

Respublika tuzumining inqirozi va ilk Rim imperiyasi davri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Rimda harbiylar hokimiyatining kuchayishi. Uchlar ittifoqi. 2. Sezar diktaturasi. 3. Oktavian Avgust davrida Rim.

www.arxiv.uz Miloddan avvalgi I asrning birinchi choragida Rim davlatida hoqimiyat uchun kurashlar qizib bordi. Ayniqsa Sharqiy viloyatlarida Pont va Parfiya davlatlari bilan uzoq davom etgan urushlar xalqning tinka-madorini quritdi. Miloddan avvalgi 74-71 yillarda bo`lib o`tgan Spartak boshchiligidagi qullar qo`zg`oloni natijasida ham mamlakatning katta qismi vayron bo`ldi. Miloddan avvalgi 80-60 yillarda Rim yollanma qo`shining kuchayishi natijasida harbiylarning mavqei oshadi. Urush ko`rgan harbiy arboblar senatining topshirig`iga binoan alohida-alohida legionlar tashkil qilganlar. Gney Pompey o`z davrida Rimning eng mashhur siyosiy arboblaridan biri bo`lib, o`zining harbiy mahorati bilan rimliklar orasida shuhrat qozongan edi. U senat topshirig`i bilan harbiy flot va quruqlikdagi qo`shinga qo`mondon etib tayinlanadi. O`sha vaqtlarda butun O`rta yer dengizda qaroqchilik kuchayib ketgan. Ular dengiz savdosi va kema qatnoviga katta zarar keltirmoqda edilar. Pompey dengiz qaroqchilarga qarshi kurash boshlab, uch oy ichida O`rta yer dengizi qaroqchilardan tozalagan. U qaroqchilarning 120 ta istehkomini egallab, 10 mingdan ortiq qaroqchilarni qirib toshlagan. Shunday qilib, O`rta yer dengiz havzasida osoyishtalik o`rnatgan. Pompey Kichik Osiyo, Kavkaz, Suriya va boshqa joylaridagi urushlarda katta g`alabalar qozonib, miloddan avvalgi 62 yilda Rimga qaytib keladi. Miloddan avvalgi 60 yillarda uchta siyosiy asbob - Pompey, Kross va Yuliy Sezar Rimni birgalashib boshqarishga kelishib oldilar. Dastlab ular bir-birlarini quvvatlab ish olib borganlar. Bunday kelishuv I triumvirat deyilgan. Miloddan avvalgi 59 yilda Sezar Krass va Pompeylarning qo`llab- quvvatlashi natijasida konsulikka saylangan. U konsulikka saylangach, Kross Suriya va unga qo`shi bo`lgan viloyatlarga, Pompey esa Ispaniyaning ikki viloyatiga noib etib tayinlangan. Sezarning o`zi esa Galliya va Illiriya noibi etib tayinlangan. Kross Suriya va Messopatamiyada urushlar olib borib, miloddan avvalgi 53 yilda parfiyaliklar bilan bo`lgan jangda halok bo`ladi. Sezar Rimda o`z mavqeini mustahkamlab olgach, o`ziga berilgan Galliyaga jo`nab ketadi. U miloddan avvalgi 58-56 yillarida Galliya tuprog`ida urushlar olib

www.arxiv.uz boradi. U Alp tog`lariyu Reyn daryosi sohillaridan Atlantika okeani hamda Pireney sohillarigacha bo`lgan yerlarni Rim hukmronligiga itoat ettiradi. Miloddan avvalgi 55-54 yillarda u Britaniya oroliga ikki marta yurish qiladi. Sezar butun Galliyani bosib olgach, kuchli qo`shin tuzib, juda boyib ketadi. Sezarning asosiy maqsadi Rimda hokimiyatni egallash edi. Miloddan avvalgi 49 yilda u o`z qo`shinlari bilan Galliyadan Rim tomon yuradi. Rim senati Sezarning butun Rimga hukmron bo`lishini xohlamas edi. Shu tufayli Rim senati qo`shin qo`mondonligiga Pompeyni tayinlab, Sezarga qarshi qo`yadi. Lekin Pompey Rim mudofaasini tashkil etolmay, Bolqon yarim oroliga ketishga majbur bo`ladi. Sezar qarshiliksiz Rimni va butun Italiyani ishg`ol qiladi. U Rimga kelgach, darhol o`zini diktator deb e`lon qiladi. U Rim diktatori bo`lib olgach, uning qo`shinlari miloddan avvalgi 48-45 yillarda Bolqon yarim orolida, Kichik Osiyoda, Suriyada va Misrda katta g`alabalarni qo`lga kiritadi Bu mamlakatlarning ko`pchiligi Sezarga urushsiz taslim bo`ladilar. Sezar Bolqon yarim orolida Pompey qo`shinlarini tor-mor etadi. Pompey Misrga qochib ketadi. Boshpana izlab kelgan Pompey Misr podshosi tomonidan o`ldiriladi. Pompey o`ldirilgach, Sezar Misrdagi fuqarolar ishiga aralashib, Misr malikasi Kleopatrani qo`llab-quvvatlaydi va hokimiyatni unga olib beradi. Sezar Kichik Osiyoda ham qonli urushlar olib boradi. Pont podsholigini yengib uni o`z ta`siriga oladi. Afrikada olib borilgan urushlar ham Sezar foydasiga hal bo`lgan. Shu davrda Pompeyning ikki o`g`li Ispaniyada Sezarga qarshi katta kuch to`plamoqda edi. Sezar Pompey o`g`illari ustiga qarshi qo`shin tortib ularni tor- mor keltiradi. Bu jang miloddan avvalgi 45 yil Ispaniyaning Mund degan joyida bo`ldi. Ulardan biri jangda halok bo`ladi, ikkinchisi Shimoliy Ispaniya tog`lariga qochib ketadi. Shu bilan Rimdagi fuqarolar urushi nihoyasiga yetgan. Fuqarolar urushidan keyin Rimda Sezarning mavqei yanada kuchayib ketgan. Sezar o`zining zafarli yurishlaridan qaytib kelgach, cheklanmagan hokimiyatga ega bo`lgan. U o`zini Rimning mutlaq hukmdori-diktatori deb e`lon qilgan. Endi Rim konsullari va senatorlari uning buyruqlarini so`zsiz bajarishlari lozim edi. Sezar imperator bo`lib olgach, saltanatini mustahkamlash uchun

www.arxiv.uz ko`pgina ishlarni amalga oshirgan. U birinchi navbatda Rim qo`shinlarini kuchaytirgan. Rimda birinchi marta oltin pul-dinorni zarb etgan. Tanga pullarga uning rasmi ham tushirilgan. U o`z nomidan Yuliy taqvimini ham joriy qilgan. Rimda respublika tuzumi bekor qilinib, Sezarning yakka hokimligi joriy qilingan. Senat uning yakka hokimligini tan olishga majbur bo`lgan va faxrli oltin taxtda- kursida o`tirishga ijozat bergan. Shunday qilib, Sezar katta Rim saltanatining mutlaq humdori bo`lib olgan. Sezarning qudratli imperator darajasiga ko`tarilishida uning lashkarboshilari va askarlari asosiy o`rin tutganlar. Shuning uchun u lashkarboshilari va askarlariga ko`plab qimmatbaho buyumlar va yerlar hadya qilgan. Sezar o`z davrining mohir lashkarboshisi va tadbirkor davlat arbobi bo`lgan. U mamlakatda qishloq xo`jaligini, hunarmandchilikni va savdo-sotiqni rivojlantirishga ham katta e`tibor bergan. Sezar har qancha mashhur va har qancha ulug` bo`lmasin, uning dushmanlari ham ko`p edi. Uning siyosati va tanho hukmronligidan Rim aslzodalari va senatorlarning bir qismi norozi edi. Sirkdagi tomoshalarning birida Sezarga imperatorlik toji kiydiriladi. Bundan uning dushmanlari g`azabga keladilar. Rim aslzodalar, senat a`zolariga Sezarning tanho hokimligi kerak emas edi. Ular Rimda boshqariladigan respublikani saqlab qolish tarafdorlari edilar. Shuning uchun ular Sezarni o`ldirish payiga tushadilar. Sezarga ko`p marta suiqasd ham uyushtiriladi. Miloddan avvalgi 44 yilda Sezar sharqqa harbiy yurish uyushtirishdan oldin Yupiter bayrami kuni senat majlisiga boradi. Shu majlisda Kassiy va Brut rahbarligidagi fitnachilar Sezarni o`rab olib, kiyimlari ostiga yashiringan xanjar bilan uni 23 joyidan yarador qiladilar. Butun yeri chavaqlangan Sezar shu yerning o`zida o`ladi. qilmishlaridan qo`rqib ketgan fitnachilar vahimaga tushib, Rim qal`asi Kapitoliyga borib yashiringanlar. Shunday qilib Sezarning Rimda yakka hokimiyat o`rnatish uchun qilgan harakatlari qattiq qarshilikka uchraydi. Sezar vafotidan keyin uning dushmanlari Rimda va viloyatlarda respublikani qayta tiklash uchun kurash boshlaganlar. Ular Sezar chiqargan qarorlarni bekor qilib, uning jasadini Tibr daryosiga tashlashni talab qilganlar. Sitseron boshchilik

www.arxiv.uz qilgan ko`pchilik senatorlar esa Sezar chiqargan qarorlar, farmonlar va ko`rsatmalar o`z kuchida qolib, fitnachilar afv etilsin degan qarorga kelganlar. Shundan keyin Sezarning jasadi forumda kuydirilgan. Shu yerda unga mehrob qo`yilib, uni ilohiy zot deb e`lon qilganlar. Rim aholisining ko`pchiligi fitnachilarni qo`llab-quvvatlamagan. Aksincha, ularning Rimdan ko`chib ketishini talab qilganlar. Rim senatida ikki oqim paydo bo`lgan. Biri Sitseron boshliq respublikachilar bo`lsa, ikkinchisi – Sezarning sobiq yordamchisi Antoniy boshliq sezarchilar oqimi edi. Miloddan avvalgi 40-50-yillarda bu ikki oqim tarafdorlari o`rtasida qattiq kurash davom etgan. Bu esa mamlakatda fuqarolar urushining avj olishiga sabab bo`lgan. Sezar tarafdorlaridan biri Oktavian edi. Miloddan avvalgi 43 yilda Oktavian, Mark Antoniy va Emiliy Lepidlardan iborat uch lashkarboshi ittifoq tuzganlar. Ular birgalashib, respublikachilarga qarshi kurash olib borish uchun kelishib olganlar. Ittifoqchilar respublikachilarga qarshi kurashib, Sezarning qotillariga berilgan avfni bekor qilganlar. Miloddan avvalgi 40-yillar oxirida Italiyada respublikachilar va sezarchilar o`rtasidagi kurash kuchayib ketgan. Rim, Italiya va uning g`arbiy viloyatlarida hokimiyat sezarchilar qo`liga o`tgan bo`lsa, qolgan viloyatlarda respublikachilar ustunlikka ega edilar. Mamlakat esa fuqarolar urushi girdobiga tortilgan. Pompeyning o`g`li Sekot Pompey esa Sitsiliya, Sardiniya va Korsika orollarini bosib olgan. Uning floti Italiya qirg`oqlaridagi shaharlarni qamal qilib, Rimga oziq-ovqat keltirilishiga to`sqinlik qilgan. Miloddan avvalgi 42 yilda Makedoniya, Yunoniston, Kichik Osiyo va Suriya yerlarini bosib olgan Brut va Kassiylar sharq tomondan Rimga jiddiy xavf solganlar. Umumiy dushmanga qarshi kurashish uchun Oktavian Antoniy bilan yarashib olgan. Shu yili Oktavian va Antoniy qo`shinlari ular ustiga bostirib borib, Filipp shahri yaqinida bo`lgan jangda ularni tor-mor qilganlar. Kassiy o`z chodirida o`ldirilgan. Brut esa dushmanlariga asir tushishni xohlamay o`zini qilich tig`iga tashlab halok bo`lgan. Filipp yonidagi jangda respublikachilar qo`shini tor-mor etilgach, Rim saltanatining yerlari uchga taqsimlangan.

www.arxiv.uz Antoniy O`rta yer dengizining sharqiy sohillaridagi boy va madaniy o`lkalarni olgan. Galliya, Illiriya va Ispaniya Oktavianga topshirilgan. Emiliy Lepidga esa Shimoliy Afrika taqdim etilgan. Italiya umumning boshqaruvida bo`lsa ham, u yerda asosan Oktavian hukmronlik qilgan. Uchlar ittifoqi uzoqqa cho`zilmagan. Toj-taxt ularni bir-biriga qarshi qilib qo`ygan. Antoniy O`rta yer dengizining sharqida katta bir davlat tuzishni ko`zda tutib, Parfiya va Midiya ustiga yurish qilgan. Ammo u jiddiy g`alabaga erisha olmagan. U Misr malikasi Kleopatra bilan ittifoq tuzib, Rimga qarshi kurashga tayyorgarlik ko`rgan, hatto u Misr malikasi Kleopatraga uylangan. Antoniyning bu xatti- harakati Oktavianga yoqmagan. Oktavian Kleopatra va Antoniyga qarshi urush e`lon qilgan. Har ikki tomon urushga tayyorlanganlar. Antoniy o`z flotini Yunonistonning g`arbidagi Aksiya burni yoniga olib kelib, dengiz jangiga shay bo`lib turgan. Oktavian floti va qo`shinlari ham shu yerga kelgan. Miloddan avvalgi 31 yilda Aksiya burni yonida qattiq dengiz jangi bo`lib o`tgan. Dengiz jangida Oktavian floti porloq g`alabaga erishgan. Kleopatra bilan Antoniyning floti va qo`shinlari Iskandariyaga chekinishga majbur bo`lgan. Miloddan avvalgi 31-30 yillarda Oktavian qo`shinlari qishni Italiyada o`tkazganlar. 30 yili Rim qo`shinlari qarshillika uchramay, Suriyani ishg`ol qilib, Falastinga bostirib kirganlar. Shundan keyin Rim qo`shinlari Misrga qarab yurganlar. Antoniy ularning bu harakatini qaytarmoqchi bo`lgan. Ammo rimliklar istehkomlarni yorib, Misrga intilganlar. Shu vaqtda kimdir Antoniyga: Kleopatra o`zini o`zi o`ldirdi, degan xabarni yetkazgan. Antoniy o`zini qilich tig`iga tashlab, og`ir jarohatlangan. Jarohatlangan Antoniy o`zini Kleopatra yoniga olib borishni buyurgan. Ammo malika o`lmagan edi. Shu yerda Antoniy o`lgan. Kleopatra Rimga zanjirband holda borishdan o`limni afzal ko`rib o`zini o`zi o`ldirgan. Shundan keyin Misr ham Rim viloyatiga aylantirilgan. Shu bilan Rim saltanatidagi fuqarolar urushi ham nihoyasiga yetgan. Shu vaqtdan boshlab Oktavian g`oyat katta Rim saltanatining tanho hukmdori bo`lgan.

www.arxiv.uz Oktavian Misrni istilo qilgach, miloddan avvalgi 29 yilda Rimga qaytib kelgan va zafar bayramini o`tkazgan. Mil. avv. 27 yilda senat yig`ilishida imperator unvonini olgan. Rim davlatida miloddan avvalgi 27 yil Prinsipiat tartibini o`rnatgan vaqtidir. Prinseps – «birinchi kishi» demakdir. U mamlakatni viloyatlarga bo`lib, u yelarga o`ziga sodiq bo`lgan kishilardan noiblar tayinlagan. U senatni saqlagan holda davlat ishlarini o`z qo`lida tutib turgan. Oktavian qo`shinga alohida e`tibor bergan. Harbiylarning maoshini oshirgan. Harbiy sarkardalar Oktavian tomonidan tayinlangan. Shu davrda Rim saltanatidagi qo`shinlarning soni 300 mingga yetgan. Oktavian dengiz qaroqchilariga qarshi ikkita harbiy eskadra tuzgan. Ular O`rta yer dengizida doimo nazorat ishlarini olib borganlar. Lekin Rim respublika deb atalavergan. Rimda senat faoliyat ko`rsatib turgan, ammo senat a`zolarining soni bir oz qisqartirilgan. Senat hamma vaqt unga yoqadigan qarorlarni qabul qilgan. Senat Oktavianga Avgust – «Muqaddas kishi» degan faxriy nom bergan. Oktavian Rim davlatini miloddan avvalgi 30 yildan 14 yilgacha mutlaq hokim sifatida boshqargan. U ehtiyotkor kishi sifatida fitnachilardan qo`rqardi, chunki uning qarindoshi Sezar fitnachilar qo`lida halok bo`lgan edi. Senatda u hamma vaqt o`ziga sodiq kishilar orasida bo`lib, kiyimi ichidan sovut kiyib yurardi. Oktavian Avgust tuzgan davlatda respublika mansablari saqlanib qolgan bo`lsa ham Rimda monarxiya hukmron bo`lib, Rim «monarxiya imperiyasi» deb atalardi. Oktavian davrida Rim monarxiyasi O`rta yer dengizi havzasidagi eng kuchli davlat bo`lib qolgan. Oktavian davlati quldorlik saltanati edi. U o`z faoliyati davomida ko`proq quldorlar manfaatini ko`zlab ish yuritgan. Shuning uchun qullarni asoratda saqlash va ular ustidan nazorat o`rnatishni kuchaytirgan. U tasodifan qul qilingan kishilarni ozod qilishga senat qarorini chiqartirgan. Oktavian Rim va Italiya shaharlarining aholisiga ko`p homiyliklar qilgan. Shu davrdan boshlab butun Apennin yarim oroli Italiya deb atala boshlagan. Italiyaning Rimdan boshqa shaharlaridagi aslzoda kishilarga ham Rim fuqaroligi

www.arxiv.uz huquqi berilgan. Oktavian davrida qurilish, diniy va madaniy ishlarga ham alohida e`tibor berilgan. Rimda 82 ta ibodatxona qurilgan va tiklangan. Oktavian o`zining tashqi siyosatida Rim saltanati va zamonasining aslzodalari manfaatlarini ko`zlab ish yuritgan. U Italiyaning shimoli-sharqiy tomonidagi Italiya va Dunay daryosining boshlarida yashovchi qabilalarni o`ziga itoat ettirgan. Bu davrda Rim saltanatining yerlari Ispaniyadan Suriya va Misrgacha bo`lgan maydonlarni egallagan. Ammo joylardagi bu davlatlar va qabilalar Rimga qarshi ko`p marta qo`zg`olonlar qattiqqo`llik bilan bostirilgan. Oktavian qo`shinlari miloddan avvalgi 36 yilda Sekst Pompeyning Sitsiliya, Sardiniya va Korsikadagi orol davlatini tor- mor keltirgan. Oktavian hukmronligining oxirlariga kelib Rim davlati asta-sekin zaiflashadi. Shimoldan german qabilalarning hujumi boshlangan. Endilikda Rimning istilochilik urushlariga qurbi yetmay qolgan. U o`zini-o`zi arang mudofaa qilib turgan. 14 yilda Oktavian Rim shahri yaqinidagi Nole shaharchasida vafot etgan. Imperator vafotidan so`ng saltanatdagi ahvol yanada og`irlashib ketgan. Koloniya va viloyatlarda katta-katta qo`zg`olonlar boshlangan. Imperatorlikka da`vogar kishilar ko`payib, ular o`rtasida qonli kurash boshlangan.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Shifman I.SH. Sezar Avgust. M., 1996 2. Utchenko S.L. Yuliy Sezar. M., 1976. 3. Mashkin N.A. Prinsipiat Avgusta. M-L., 1949. 4. Botvinnik M.N. i dr. Jizneopisaniye znamenito`x grekov i rimlyan M., 1988 5. Istoriki antichnosti T.II. M., 1989. 6. Gay Svetoniy Trankvill. Jizn dvenadsati Sezarey. M., 1988. 7. Plutarx. Izbranno`ye jizneopisaniya. T.II. M., 1987 8. Fedorova YE.V. Imperatorskiy Rim v litsax. М ., 1979. 9. www.pedagog.uz

Похожие

IV-V asrlarda Rim imperiyasi va quldorlik tuzumining inqirozi

Rim respublikasi inqirozi va ilk imperiya

Ilk Rim imperiyasi Oktavian Avgust hukmronligi prinsipat

So‘nggi Rim imperiyasi

Rim Respublikasining qulashi. Rim imperiyasi