Qashqadaryo vohasida Shayboniylar va Ashtarxoniylar sulolasining hukmronligi - История - Рефераты

Qashqadaryo vohasida Shayboniylar va Ashtarxoniylar sulolasining hukmronligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Qashqadaryo vohasida Shayboniylar va Ashtarxoniylar sulolasining hukmronligi Reja: 1.Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri siyosiy hayoti. Taxt uchun kurashlari 2.Qashqadaryoning XVI-XVII asr iqtisodiy hayoti 3.Qashqadaryoning Shayboniylar va Ashtarxoniylar davridagi madaniy hayoti

Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri siyosiy hayoti. Amir Temur vafotidan so‘ng, o‘tgan to‘qson yilga yaqin vaqt davomida uning vorislari Movarounnahr va Xurosonda yaxshi podshohliklar qildi. Shohruh va Ulug‘bekdan so‘ng Abu Sayd Mirzo Xurosonni bir muddat, uning o‘g‘illari esa Movarounnahrni qariyb XVI asrga qadar idora qildilar. 1469 yilda Abu Sayd Mirzodan so‘ng Xurosonda hokimiyatga kelgan Sul ton Husayn Mirzo qirq yilga yovuq Hirotda, o‘z taxtida mustahkam turdi. Bu o‘rinda V.V.Bartoldning «Markaziy Osiyolik muallif Vosifiyning yozishiga ko‘ra, hatto, temuriylarning dushmani, o‘zbeklar davlatining asoschisi Shayboniy ham payg‘ambar zamonidan buyen yer yuzida Husayn Boyqoradek diyonatli, fazilatli va dono podshoh o‘tmaganligini tan olgan»1, degan so‘zlarini keltirish bilan kifoyalanamiz. XV asrning 90yillariga kelib Temuriylar mulkida shahzodalar o‘rtasida hokimiyat talashuv qutqusi avj oladi. Bu holni Hirotda, Husayn Boyqaro farzandlari, shuningdek, Abu Sa’id Mirzoning Movarounnahrda hukm surayotgan o‘g‘illari misolida ko‘rish mumkin edi. Toju taxt uchun kurashlar tobora kengayib, unga Hisordan Sulton Mas’ud Mirzo, Andijondan Zahiriddin Muhammad Bobur va... Turkistondan Muhammad Shayboniylar ham qo‘shiladilar Muhammad Shayboniyning Temuriylar mulkiga daxl qilishi Movarounnahr ichki nizolarining oxirgi nuqtaga kelib qolganidan dalolat edi. Uzoqni ko‘ra olmaidigan ayrim temuriyzoda shahzodalar taxt va mamlakat taqdirini o‘zlarining shaxsiy istaklaridan tuban qo‘yganlar. Boburning quyidagi so‘zlari fikrni oydinlashtiradi. U yozadi: «Sulton mas’ud Mirzo ham Samarkand dag‘dag‘asi bila Shahrisabz ustiga keldi... Sulton Mas’ud Mirzo Shayx Abdullo Barlosning qiziga biser moyil edi. Ani olib, mulkgirlik dag‘dag‘asini qo‘yub, Xisorga yondi. Balki bu kelmaktin g‘araz ushbu erkandur». Muhammad Shayboniy Temuriylarni yaxshi bilar edi. Uning bobosi Abulxayrxon 1428 yidda nayman, qo‘ng‘irot, qushchi, kiyot, uyg‘ur, durman, qorluq, uyshun, kenagas singari turkiy qabilalar boshliqlari qo‘llabquvvatlashi bilan hokimiyatga kelgan edi.

Abulxayrxonning vafoti (1468) uning davlatida hokimiyat uchun bo‘lgan kurashlarni kuchaytirib yuboradi. Taxt talashlarida jon saqlash umidida Muhammad Shayboniy (1451 yilda tug‘ilgan) Buxoroga keladi. Buxoroda o‘sha paytda Abdulali Tarxon hokim edi. Buxoro tarxonlari Samarqand podshohi Sulton Ahmadga juda yaqinlashib ketgan, xukmdor ular chizig‘idan chiqmasdi. Bobur, keyinchalik Muhammad Shayboniyning bu yanglig‘ kuchayib ketishiga ham tarxonlar, birinchi galda, Abdulali sabab bo‘lganligini koyinish bilan yozadi: «Yana bir Abdulali Tarxon edi. Darvesh Muhammad Tarxonga yovuq uruq bo‘lur edi. Singlisi ham munda edi. Boqi Tarxonning onasi bo‘lgay. Agarchi Darvesh Muhammad Tarxon tura va mucha bila mundin ulug‘ edi, vale, bu fir’avn ani ko‘zga ilmas edi. Buxoro hukumati necha yil munda edi, navkari uch mingga yetib edi... Zobit va zolim va fosiq va mudammi’ kishi edi. Shayboniyxon garchi navkari emas edi, vale, necha mahal muning bila bo‘lur edi. Kichik kirim sultonlar xud aksar navkari bo‘lub edilar, Shayboniyxonning muncha taraqqiy topmog‘iga va muncha qadim xonavondalar buzulmog‘iga Abdulali Tarxon sabab bo‘ddi». Muhammad Shayboniyning Temuriylar mulklariga jur’at bilan bostirib kirishi shu tariqa chuqur ketgan ildizlarga ega bo‘lgan. Bunda tag‘in bir jihat ham borki, u ikki sulola kurashi tarixida asosiylarning asosiysi bo‘lsa ajab emas. Bu Temuriylarning o‘zaro ichki kurashlari va oqibatda Movarounnahrning 45 bo‘lakka bo‘linib, nihoyatda zaiflashib qolganligi edi. Muhammad Shayboniy Buxoroda yashaganida, Abdula li bilan «do‘stona» munosabatlar o‘rnatganida, bu vaziyatni chuqur o‘rganib, bir qarorga kelgan. Bu orala Shayboniyxon Buxoroni qo‘lga kiritib, Samarqand ustiga yurish boshlaydi. Bobur va Samarkand beklari (Sulton Alidan norozi bo‘lganlar) Keshga o‘z ko‘chko‘roni bilan kelib joylashadi. Samarqand Zuhra Begimning nodonligi oqibatida Shayboniyga jangsiz topshiriladi. Muhammad Shayboniyga qarshi Zahiriddin Muhammad Bo bur shiddatli janglar olib boradi. Bobur atrofida ikki yuzi qirq kishi jam bo‘lgan edi. Shayboniyxon qo‘shini ucht-o‘rt ming bo‘lgan. «Yana yerlik sipohiydin ham muncha chog‘lik kishi yig‘ilib edi».

Ko‘rinadiki, Shayboniy azaliy bosqinchilar udumicha ish tutib, bosib olgani joylardan qo‘shiniga askarlar olgan, qariyb yettisakkiz minglik qo‘shinga qarshi borishga jur’ at etish favqulodda hodisa edi. Bobur Samarqandni olishga jur’at qiladi. Uning ana shu hujumi tarixiy asarlarda yuksak baholangan. Shayboniy Samarqandni olganidan so‘ng o‘zi shahar atrofidagi Xoja Diydor navohisida o‘rnashib, shaharda Jonvafobiy boshchiligida olti yuz kishilik qo‘shin qoldirgan edi. Bobur kutilmaganda unga qarshi hujum qilib, Samarqandni egallashga muvaffaq bo‘ladi. Boburning Samarqandni olganligi xabari Movarounnahrga yoyilib, uni ko‘pchilik viloyatlarda qo‘llabquvvatlash boshlanib ketadi. Bu haqda uning o‘zi: «Samarqand fathidin so‘ng Shovdor va So‘g‘d va tumonot yovug‘i qo‘rg‘onlar birarbirar menga ruju’ qila boshladilar. Ba’zi qo‘rg‘onlardin o‘zbak dorug‘alari tavahhum qilib, solib chiqtilar va ba’zi qo‘rg‘onlar o‘zbak kishisini qovlab bizga kirdilar. Ba’zi dorug‘alarni tutub qo‘rg‘onlarni berkittilar. Ushbu fursatga Shayboqxon Xoja Diydor va Aliobod navohisida edi. Qo‘rg‘onlarning mundoq kirganlarini va elning bu nav’ rujuini ko‘rub, o‘lturg‘on yeridin Buxoro sari ko‘chti. Tengri inoyati bila So‘g‘d va Miyonqol qo‘rg‘onlari uchto‘rt oyda aksar bizga ruju’ qildilar. Boqi Tarxon ham fursat topib kelib, Qarshi qo‘rg‘oniga kirdi. Xuzor va Qarshi ham o‘zbak tasarrufidin chiqti», deydi. Ma’lum bo‘ladiki, Bobur yordam so‘rganlar uch toifa: ularning bir qismi ittifoqlikni inkor qilganlar; boshqa birlari oldin Boburga dushmanlik ruhida bo‘lganligi sababli na salbiy, na ijobiy javob berishni lozim topmay, kutishni afzal bilganlar; uchinchilari xo‘ja ko‘rsinga, arzimaydigan yordam (chamasi, oziqovqatdan bo‘lsa kerak) yuborgan kishi bo‘lganlar. Bobur bu orada Hirotga ham yordam so‘rab murojaat qiladi. Unga Alisher Navoiydan noma ham kelgan. Biroq, Sulton Husayn Boyqora Shayboniyxon bilan munosabatni buzishni istamagan ko‘rinadi. Buni Boburning «Sulton Husayn mirzodek mardona va sohib tajriba podshoh bizga madad qilmay va ko‘maklar berib, elchi yubormay, Shayboniyxonga Kamoliddin Husayn Gozurgohiyni muxosara ovonida elchilikka yibordi», degan so‘zlaridan ham bilsa bo‘ladi.

Bobur va Solihning bir voqea xususidagi fikrlarini qiyos qilganimizda tarixiy vaziyat to‘g‘ri ifoda etilganligini ko‘ramiz. Dastlab Bobur g‘alabasi qizg‘in qo‘llabquvvatlangan. Ayniqsa, Qarshi vohasi shaharqishloqlarida bu ko‘tarilish Shayboniylarga, bosqinchilarga qarshi isyon tarzida amalga oshgan. Biroq, dushmanni tamomila mah^v qilmoq uchun Boburni to‘rtbesh joyda qo‘llabquvvatlash kifoya qilmas edi. Boburning yuqoridagi so‘zlaridan ma’lum bo‘ladiki, ayrim shahar va joylardagi hokimlar Boburning mustahkamlanishidan manfaatdor bo‘lmaganlar. Bobur Farg‘ona, Toshkand haqida umuman so‘z yuritmaydi. Ulardan (ya’ni, muxoliflari Hasan YA’qub va Ahmad Tanbaldan) yordam kutmagan. Uning umidi Sulton Husayn Boyqoradan bo‘lgan. Shayboniyxon Samarqandni qamal qilib turganda, Hirotdan unga elchilar keladi. Bu Boburni emas, Shayboniini tan olishdan boshqa ran emas edi. Shayboniyxon Boburni Samarqandda qamal qilganida Shahrisabzda ikki ming kishilik qo‘shin bilan turgan Boqi Tarxon ham yordamga kelishdan bo‘yin tovlaydi. Keshga ko‘chko‘roni bilan kelgan Samarkand beklari, xususan, Muhammad Mazid Tarxon qam ko‘mak haqida bosh qotirmaydi. Oqibatda, hamma tomondan qo‘li uzilgan Bobur qamal dahshatlariga chidashga majbur bo‘ladi. «Har necha atrof va javonibqa elchilar va kishilar yiborildi, hech kimdin ko‘mak va madad yetishmadi», deydi u achinish bilan. XV asrning oxirlarida, aniqrog‘i, 1497-98 yildan boshlangan va XVI asrning dastlabki yillariga qadar muttasil davom etgan bosqinlar, hokimiyat almashinuvlari xalqning tinkasini quritadi. Ko‘pincha bir yilga yetmaydigan podshohlar, hokimlar iloji boricha zahira to‘plashga intilganlar. Boburga yordam yetishmaganligi sabablarini yuqorida uning o‘zi zikr etgani vajlardan tashqari, xalqning qashshoqlanishi bilan ham izohlash to‘g‘ri bo‘ladi. Samarqandda qamalda qolgan aholi yeyishga hech narsa topa olmaydi. «Faqir va miskin it etini, eshak etini yiya kirishtilar... Ba’zi quruq yig‘ochlarni randa qilib, taroshasini suvga ibitib, otga berurlar edi».

Muhammad Shayboniy Samarqandni qo‘lga kiritganidan so‘ng, Movarounnahr shahar va qishloqlarini birinketin bosib olishga kirishadi. Shayboniyning mo‘ljali Qashqa vohasi edi. Qashqadaryo shahar va qishloqlari, aholisi Boburni qo‘llabquvvatlagan edi. Boburga eng qiyin bo‘lgan damlarda uning ishongan kishilari Boqi Tarxon va boshqalar unga pand beradilar. Farg‘ona va Samarqanddan ajralgan Bobur Kobulga ketishga, tarki vatan qilishga majbur bo‘ladi. XVI asr boshlarida, to‘qqiz yuz yettinchi (1501-1502) hijriy yildan keyin yuz bergan voqeahodisalar Muhammad Solihning «Shayboniynoma» dostonida o‘z ifodasini topadi. Muhammad Shayboniy garchand asarda maqtov bilan zikr etilsada, shoir o‘sha davrda yuz bergan jangu jadallarni haqqoniy aks ettiradi. Buni Qashqa vohasi shaharlarining bosib olinishi talqin etilgan sahifalarda ham ko‘rish mumkin bo‘ladi. Muhammad Shayboniy Qarshi ustiga yurish qiladi. Dobusiya qal’asida yengilib, Buxoroni qo‘ldan boy bergan Boqi Tar xon bu vaqtda Shahrisabzdan kelib, Qarshi qal’asida o‘rnashgan edi. Solihning shahodat etishicha, Shayboniy Qarshiga hujum qilganiga qadar uning «tegrasini chopadi», ya’ni atrof-tevarakdagi (Buxoro yo‘li ustidagi) qishloqlarni bosqin qila di va talaydi («Yoshurun mollarini toptilar»). Qarshi qamali to‘qqiz yuz yettinchi yilning qishida yuz ber gan. Qish bo‘lganligi sabab, lashkar o‘lja olish bilan kifoyalanadi va orqaga qaytadi. Shayboniy viloyatning «tuzdagi mol»larini olib, Buxoroga yo‘l oladi. Lashkar faqat talon bi lan cheklanmay, «nozanin qizlarni asir oladilar». Muhammad Solih, bundan xabar topgan xon, qizlarni ozod qilishni buyurganligini so‘zlaydi. «Xonning bu marhamati qochgan elni shaharga, o‘z joylariga qaytarishga» da’vat etishga xizmat qilishi kerak edi. Bu bilan Shayboniy uzoqni ko‘zlagan edi: Qar shi hali fath etilmagan, xalqda o‘ziga rag‘bat uyg‘otsa, yanagi kelishida qal’ani olish qiyin bo‘lmasligi oson kechardi.

Qish tugab, «yoz ochilg‘och», Shayboniy yana Buxorodan Qarshi tomonga qo‘shin tortadi. Qarshi qal’asi himoyachilariga taslim bo‘lishni taklif qilib, o‘n kun shu atrofda javob kutib qoladi. Qal’adagilar unga tobe bo‘lishdan bo‘yin tovlab, qattiq mudofaaga kirishadilar. Qal’ani hujum bilan ololmasligiga ko‘zi yetgan Shayboniy Xuzorni qo‘lga kiritishga ahd qiladi. Solih Xuzor bosqini haqida quyidagi satrlarni tizadi: Xuzorni qo‘lga kiritgan Shayboniy yana Qarshi sari otlanadi. Uning maqsadi bu shaharni o‘ziga tobe etish edi. Qarshi qal’asi qamali juda og‘ir kechadi. Mudofaadagilarning tashqi olam bilan aloqasi uziladi. Shayboniy lashkari tevarakatrofni o‘rab olgan, kiribchiqish mutlaqo to‘xtab qolgan edi. Tashqariga, qamal qiluvchilarga g‘animat tushganni va unga qarashli yerlarga almashtirishdan boshqa chora topmadi. Shunday qilsa, (zoraiki) bu ma’nining surati yuz ochib, Qilich Qora sulton Qarshi viloyatiga kirsa; hazrat (Abdullaxon esa) o‘z amakivachchasini rioya qilib, Qarshi hokimligini unga qoldirsa va (Qarshini) olish payiga tushmasa. Shu munosabat bilan ikki tarafdan amirlar bordikeldi qilishib, bu xususda muzokara olib bordilar va bitishuvga kelib, Xudoyberdi sulton Nasaf qal’asini Qilich Qora sultonning amirlariga, masalan, Burchi otaliq, Tutosh devonbegi va Chuchuk parvonachi va boshqalarga topshirib, o‘zi Sog‘arjga ko‘chadi. A’lo hazrat (Abdulla xon) bu almashuvdan xabar topgach, mazkur yilning oxirlarida (hijriy 960, milodiy 1553 yil), to‘xtovsiz ravishda g‘olib sipohi bilan Kasbi qal’asidan chiqib, Nasaf viloyatini istilo qilishga otlandi». 1553 yil o‘rtalarida boshlangan Kasbi va Qarshi uchun bo‘lgan janglar Qilich Qora sulton hokimlikni olgandan so‘ng ham to‘xtamaydi, aksincha, yana keskinlashadi. Abdullaxon Qarshi uchun o‘z amakivachchasini ham ayab o‘tirmaydi. Qilich Qora sul ton Kasbi bilan Qarshi oralig‘idagi O‘g‘onaq degan qishloqqa kelib, shu joyda o‘rnashadi. Ikki o‘rtada kurash qizg‘in tuye oladi. Abdullaxonning Iq_im miroxo‘r, Mirzo Valijon va Iqimbiy jaloyir singari amirlari jangda qattiq shijoat ko‘rsatadilar. Jang ayni qizigan paytda Qilich Qora sulton bema’ni jangni to‘xtatish uchun bir taklifni o‘rtaga so‘yadi.

Unda Abdullaxon Xuzor qal’asini olein, biz Qarshiga kiraylik. So‘ng Balxga, Pirmuhammadga odam yuboramiz, u qanday qarorga kelsa, shunga itoat etamiz, deyiladi. Abdullaxon Xuzorni emas, Qarshini o‘ziga berishni talab qiladi va shunda shartga rozi bo‘lishini aytadi. Qilich Qora sulton Qarshini berishni istamaydi va yana jang boshlanib ketadi. Oqibatda, Qilich Qora sulton shikayet topadi va asir olinadi. Abdullaxon 1553 yilda Qarshi viloyati hokimiyatini qo‘lga kiritadi. «Abdullanoma»da aytilishicha, u «taxtga qadam qo‘ygach», xalqqa adolat va inoyatlar va’da qilgan» Qashka vohasi ham XVI ayerning ikkinchi yarmi boshlarida Abdullaxon izmiga o‘tadi. Qarshini egallagandan keyin Abdullaxonning nufuzi birqadar ortib ketadi. Sulola boshlig‘i Pirmuhammadxon ham u bilan endi hisoblashishni lozim topadi va Abdulloxonning ukasi Ibodulloxonga qizini beradi. Buning ustiga Kesh (Shahrisabz) shahrida hokimlik qilib turgan Burunduq sultonning o‘g‘li Hoshim sultondan hokimiyatni Ibodulloxonga olib beradi. Abdullaxon mavqei tobora ortib borayotganligini kurgan Baroqxon (Navro‘z Ahmadxon) uning oldini to‘sib qo‘yish choralarini izlaydi. Ma’lumki, u Abdullatifxon o‘lganidan so‘ng (1551), Samarqandni egallab olgan edi. Qachonki, Shahrisabzni Ibodulloxon qo‘lga olgach, Navro‘z Ahmad Turkiston va Xo‘janddan katta lashkar to‘plab, Kesh ustiga bostirib keladi. Navro‘z Ahmad Buxoroga, uning voliysi bo‘lib turgan Burhonga kishi yuborib, uni yordamga chaqiradi. Abdullaxon Navro‘z Ahmadning bu q_ilmishini ogoh etish uchun Balxga, Pirmuhammadxonga chopar jo‘natadi, undan yordam so‘raydi. Balxdan yordam yetib kelmasdan ilgariroq Buxorodan Navro‘z Ahmadga ko‘mak berish uchun Buxoro voliysi ko‘p askar bilan kelib, Koson atrofida o‘rnashadi. Abdullaxon Buxoro va Navro‘z Ahmad lashkarlarining qo‘shilishi oldini olish uchun tezlik bilan Koson yonida to‘xtab turgan Buxoro qo‘shinlariga hamla qiladi. Kosonning kun chiqish tarafida ikkala lashkar ro‘baro‘ bo‘lib, jang qilishga tushadilar. Muarrix bu muxorabani tasvir qilar ekan, quyidagilarni yozadi:

«Qon daryosining to‘lqini aksidan ko‘kimtir falak qizil yoqut tusini oldi. Yulduz martabali mavokiblarning to‘zonidan falakning ravshan ko‘zlari xira va qopqorong‘u bo‘ldi... Dushman lashkari ko‘pligi va kuchliligi bilan mag‘rurlanib, g‘alaba o‘z tomonida bo‘lishiga ishongan edi... Shu ahvol ustiga tasodifan... Balx tomondan saodat nishonli xonPirmuhammad poyonsiz, kuchli sipoh bilan Nasaf atrofiga kelib tushdi. Balx sipohining bir qismi podshohning huzuriga qarab jo‘nadi va a’lo hazrat mulozamatiga muyassar bo‘ldi». Abdullaxonning Koson jangida holi tang bo‘lib turganda Balhdan Pirmuhammadxonning yordamga kelishi g‘alabani muqarrar qiladi. Hofiz Tanish bu haqda «O‘sha voqeaning guvohi bo‘lgan va uni o‘z ko‘zi bilan kurgan bir guruh kishilardan eshitdimki, chekinuvchilar urush qurollarini bir farsax masofagacha tashlab ketganlar va hujum qilib borayotgan askarlar uni ot bilan bostirib o‘tganlar», deydi. Burhon boshchiligidagi Buxoro qo‘shini yengilib qaytganidan so‘ng, Abdullaxon Pirmuhammad bilan uchrashadi. Ular birgalikda Shahrisabzni qamal qilib turgan Navro‘z Ahmadga qarshi otlanmoqchi bo‘lganlarida, u Shahrisabzdan qaytib, Samarqandga yo‘l olgani xabari keladi. Pirmuhammad Abdul laxonga Qarshiga qaytishni buyurib, o‘zi Shahrisabzga, kuyovi Ibodulloxon huzuriga borib, keyin Kelif yo‘li orqali Balxga qaytib ketadi. Navro‘z Ahmad Shahrisabzdagi mag‘lubiyatdan so‘ng, Turkistonga borib yangidan mashvarat tuzish, Kesh va Qarshini istilo qilish uchun tinim bilmaydi. «Abdullanoma» muallifining guvohlik berishiga qaraganda, shu mag‘lubiyatning ikkinchi yili, ya’ni 961 (1554) hijriyda u katta qo‘shin bilan Samarqandga bostirib keladi. Shahar xoqoni Sulton Sayd yengilib, shaharni unga topshirishga majbur bo‘ladi va Abdullaxondan yordam so‘raydi. Abdullaxon tezlik bilan o‘zi tug‘ilgan Miyonqolga1 yetib boradi va qarindoshlari bo‘lgan Uzbek sulton, Xisrav sultonlarni yoniga olib, Samarqandni tunda shabixun qilib, tortib olishga kirishadi. Muallif Abdullaxonning bnronbir natijaga erishmaganligini tong yorishib qolganga yo‘yadi, aslida, Navro‘z Ahmad oldingisidan ko‘ra juda katta lashkar bilan kelgan edi va uni mahv qilish oson emasdi.

Shu boisdan Abdullaxon Qarshiga qaytishni ma’qul ko‘radi. Abdullaxon kurashidan bir ish chiqmagandan keyin Sulton Sayd yo‘ldan shayx Muhammad Sodiq yashaydigan manzilga qarab yuradi. Shayx Muhammad Sodiq haqida Zayniddin Vosifiy ham gapirgan va uni Shahrisabz qozisi deb ko‘rsatgan edi. Sulton Sayd Abdullaxon bilan Qarshiga qaytishda o‘z rejasini o‘zgartirgan va Shahrisabzga burilib, shayx Muhammad Sodiq yakinlaridan birini vosita qilib Navro‘z Ahmad huzuriga Samarqandga jo‘natadi. Navro‘z Ahmad Shayx Muhammad Sodiq jo‘natgan kishiga iltifot ko‘rsatadi va Sulton Saidga Burhondan Buxoroni tortib olib berishni va’da qiladi. Burhon Kosonda yengi lib qaytganidan keyin Buxoroga kelib o‘z sherigi sulton Muhammadyorni o‘ldirgan va hokimiyatga o‘zi egalik qilgan edi. Navro‘z Ahmadning undan fe’li aynishi Koson mag‘lubiyati ala mi bilan bog‘liq bo‘lgan. Navro‘z Ahmad Movarounnahrni butunlay egallashga ahd qilgan edi. Uning bu yo‘ldagi birdanbir to‘sig‘i Abdullaxon edi. Shuning uchun ham dastlab u Miyonqol va Qarshi ustiga yurishni boshlaydi. Abdullaxon kam sonli qo‘shin bilan unga qarshi turish befoydaligini bilganidan, Jayhundan o‘tib, Balxga, Pirmuhammadxon huzuriga ketishga majbur bo‘ladi. Navro‘z Axmad Miyonqolni tobe qilib, Karmana viloyatini o‘g‘li Do‘stmuhammad sultonga beradi. Shahrisabz viloyatining hokimligi uning oldingi voliysi Burunduq sultonning o‘g‘li Hoshim sultonga olib beriladi. Ibodulloxon, shu tariqa, Shahrisabzni tashlab ketishga majbur bo‘lgan. Janubdagi viloyatlarni birin-ketin fath qilayotgan Navro‘z Ahmad Qarshini olishga o‘g‘li Bobo sultonni «benihoyat ko‘p sipoh va sonsanoqsiz lashkar bilan» jo‘natadi. Bu paytda Abdullaxon Balxdan qaytib kelgan va Qarshi qal’asida tur gan edi. Abdullaxonning oldingi jangda qo‘li shikayet yegansingan edi. U jarohatlangan qo‘lini osib, jang qilish uchun qal’adan chiqadi va qo‘shinini uch guruhga bo‘ladi. Rustamxonni qo‘shinning ilg‘origa, Uzbek va Kepak sultonlarni o‘ng qanotga, o‘zi esa so‘l qanotga boshchilik qilishni maslahat qiladilar. O‘rtada yuz bergan qattiq jang oqibatida Abdullaxon lashkari mag‘lub bo‘ladi, Rustamxon va boshqa ko‘p bahodirlar jang maydonida shahid bo‘ladilar.

Abdullaxon chekinib, yana Balx sariga ketishdan bo‘lak chora topolmaydi. Qarshi uchun bo‘lgan kurashlarda tortilgan mag‘lubiyat alami Abdullaxonga qattiq ta’sir qiladi. XVI asr boshlaridan buyen muttasil harbiy harakatlar iskanjasiga tushib qolgan, ikki sulola o‘rtasida kechgan qirg‘inbarot kurashlarning aksariyati o‘z sarqadida kechgan Qarshi shahri esa oldingi shukuhi va tarovatini yo‘qotgan edi. Shu boisdan ham Abdullaxon Shahrisabzni qayta qo‘lga kiritgan 1556 yildagi Qarshi «bo‘lsa, nihoyatda kichik bir joy bo‘lib, u ko‘pincha dorug‘a' turadigan joy bo‘lib qolgan; mustaxkamlikda esa u hech vaqt Shaxrisabz bilan barobar kelish da’vosini qilolmaydi» gan darajaga tushib qolgan edi. 964 (1557) qijriy yilga kelib Abdullaxon o‘z raqiblarining xammasini oradan ko‘garadi. Garchand nomiga bo‘lsada, otasini xonlik masnadiga chiqargan bo‘lsada, mamlakatning tizgini uning qo‘lida edi. U Buxoroda o‘rnashganidan so‘ng, muarrixning shahodat etishicha, «Buxoro sipohini oliy ostonada saqlashni maslaxat ko‘rmadi. Shuning uchun xam xisrav nishonli Xisrav sulton Iskandar farmon xonning ko‘rsatmasi bilan amir Jonali ibn Jug‘ultoy nayman, Julma o‘g‘lon, Nazarbiy ibn Boqibiy nayman va boshqalar bilan Shaxrisabzga jo‘natildi; ulardan ba’zilari devon xizmatiga tayinlandi: navvob Ibodullo sulton shijoat nishonli amir Sultonyorbiy durmonni ul hazratdin so‘rab olib, o‘zining otalig‘i qilib tayinladi va o‘sha vaqtda o‘z suyurg‘oli bo‘lgan Sog‘arj tomonga jo‘nadi». Abdullaxon o‘z ukasi Ibodulloni Sog‘arjga xrkim qilib yuboradi. Sog‘arj voqeasi oldinroqda aytilgan edi. Qilich Qora sulton bilan Xudoyberdi sultonlar Qarshi va Sog‘arj xrkimiyatini almashtirgan edilar. Abdullaxon Buxoroni qo‘lga kiritgan, Miyonqol, Qorako‘l, Shahrisabzni tobe etgan ushbu maqalda Qarshida Xudoyberdi sulton qukm surar edi. Shu sababdan xam, «iqbolli xon o‘sha jannatdek o‘lkada hokimiyat tepasiga kelgandan bir necha kun o‘tgach, uning qutlug‘ xotiriga shu ma’ni zohir bo‘ldiki, Nasaf viloyati qadimdan Buxoroga tobe bo‘lgan. Shu xam ma’lumki, u yerda kim xrkim bo‘lsa, g‘olib chiqqan. Endi shu munosib bo‘ldiki, Buxoroga qarashli bo‘lgan tamom joylar o‘zining tobeligiga kirsin».

Abdullaxon shunday qarorga kelganidan so‘ng, 964 yilning ramazon oyi boshlarida (1556 yil, iyul) Xisrav sulton Qar shi ustiga yurish boshlaydi. Qarshini idora qilib turgan Xu doyberdi sulton qam shunday bosqinga tayyor bo‘lib turgan edi. U o‘z atrofiga iloji yetguncha ko‘proq kishi to‘plashga intiladi, mudofaa inshootlarini mustahkamlaydi, xandaqlar qazib, mu rchallarni (okop) taxt qilib qo‘ygan bo‘ladi. Shu boisdan xam Xisrav sultonning qo‘shini Qarshini bir hamlada olishga erisha olmaydi. Qamal bir oyga cho‘ziladi. Hofiz Tanish Buxoriy Abdullaxonnnng Qarshini qamal qilishi va bu ishning cho‘zilib ketishi qaqida xikoya qilganida bir gapni aytib o‘tadiki, uni nazardan chetda qoldirish to‘g‘ri bo‘lmas. «Qamal vaqti bir oyga yetgach, deydi muallif, arkoni davlatdan ba’zilarining maslaxati bilan Iskandar martabali podshoh bu viloyat (QarshiP.R.) ishini orqaga surib, lavla gi markaziga, ya’ni Shahrisabzga keldi». Qarshini olish Abdullaxondan ko‘p kuch sarflashni talab qiladi. Buning ustiga, shu vaqtda Mo‘g‘uliston podshohi Rashidxon Sulton Sayd sultonni katta qo‘shin bilan Samarqandni istilo qilish uchun (Navruz Ahmaddan oldin Samarqandda Sul ton Sayd hokim edi) yuboradi. Xudoyberdi sulton xam Qarshi ni jonjazuda bilan ximoya qilib, yordamga ukasi Do‘stim sul tonni xam chaqiradi. Abdullaxonnnng omadi juda qiyinchilik bilan yurishadi. Sog‘arjda hokim bo‘lib turgan ukasi Ibodulloning otaliq begi Sultonyorbiy undan yuz o‘girib, Samarqandga, Sulton Sayd xizmatiga keladi. Bunday yuz o‘girishlar o‘sha vaqtda ko‘p amirlarning tarozi pallasiga qarab ish tutish qobig‘ida qolib ketganligi alomati edi. 964 (1557) hijriy yilning kuzagida Sulton Sayd Samarq andni egallab, Xudoyberdi sultonga yordam berish uchun o‘z huzuriga kelgan Sultonyorbiyni Qarshiga jo‘natgan edi. Qish chiqib, baz^or boshlangandan so‘ng (1558, mart), Abdullaxon noiloj Qarshiga qarab lashkar tortishga majbur bo‘ladi. Xudoy berdi sulton qish ichida ancha kuch to‘plagach, Sultonyorbiining kelishi uning quvvatini oshirib yuborgan edi. Abdullaxonnnng Qarshini qamal qiligai ikki oyga cho‘zilib ketadi va ikki tomonning xam tinkasi quriydi.

Abdul laxon talabiga ko‘ra, Qarshi unta tegadigan, Sog‘arj tumani esa Xudoyberdi sultonga beriladigan bo‘ladi. Boshqacha aytganda, Abdullaxon ukasi Ibodulloning mulkiga Qarshi hokimiyatini almashtiradi. O‘rtada sush shu tarika qaror topgach, Abdulla xon Buxoroga, poytaxtiga kaytadi va ukasi Ibodulloni x,am olib ketib, unta shu viloyatdan uchta tumanni bag‘ishlaydi. Qarshi viloyatini Shazfisabzga qo‘shib, unta Xisrav sulgonni h_okim kipib tayinlaydi. Abdullaxon II Shayboniy sultonlar orasida o‘zining katiyatligi, uzoqni ko‘zlab ish tutishi bilan ajralib turadi. U garchi 1582 yilga qadar, ya’ni otasi rasman xonlar xoni bo‘lib turgan yillarda h/jimiyat uchun kurashni uning nomidan olib borgan bo‘lsada, maqsadi kuchli, markazlashgan davlatni qaror topdirishdan iborat bo‘lgan edi. Abdullaxon davrida Movarounnahr ma’lum ma’noda o‘zi ning yaxlitligini tiklagan edi. Uning yagona davlat uchun olib borgan kurashlari qonga singib ketgan o‘zim bo‘laychilik vasvasasiga, baribir, barham bera olmadi. Umrining oxirgi yillarida u yolg‘iz o‘g‘li Abdulmo‘min bilan hokimiyat bobida nizolashib qoladi. Balxni idora kilib turgan Abdulmo‘min qaruvi yetgan otasini o‘z yo‘lida fob deb bilar edi. Janjalning kuchayib ketishi fakat ruhoniylarning aralashuvi bilan bartaraf etiladi Otabola o‘rtasidagi sovuqchilik okibatida Dasht ko‘chmanchilari Toshkent viloyatiga bostirib keladilar. Abdullaxon ularga qarshi otlanganda, kasallanib vafot etadi. Abdulmo‘min hokimiyati esa olti oydan oshmaydi. U suiqasd qurboni bo‘ladi. «O‘zbeklar Markaziy Osiyo hududiga qadam qo‘yganlarida ko‘chmanchi xalq bo‘lib, feodal munosabatlarning ilk taravdiyoti pog‘onalaridan birida turganligi boisidan, tabiiyki, o‘zlari bilan ishlab chiqarishning yangi usulini olib kelmadilar, aksincha, Temuriylar davrida xjkm surgan ijtimoiyiqtisodiy tuzumni butunisicha qabul qildilar. «Yangilik» faqat shunda bo‘ldiki, Muhdmmad Shayboniy Temuriylar mulklariga hujum boshlab, dastlabki muvaffaqiyatlarga erisha boshlagan vaqtdan e’tiboran Movarounnahrning dehqonchiligi rivoj topgan, qishloq xo‘jaligi taraqqiy qilgan tumanlariga o‘rnasha boshlagan edilar.

Shayboniy sipohiylari o‘z oilalarini, qarindoshurug‘larini xam olib kelganlar. «G‘olib ko‘chmanchilar, albatta, eng yaxshi yerlarni o‘zlariga olish payida bo‘ladilar. Ularning asosiy qismi Toshkent atrofiga, Zarafshon vodiysidagi, Qashqadaryo va Surxondaryo rayonlaridagi yerlarga o‘rnashib olishdi». XVI asrdagi ijtimoiyiqtisodiy munosabatlar boshqa davrlardagiga nisbatan mufassalroq. tadqiq etilgan. «Uzbekis tan SSR tarixi» I jildida xam bu mavzu yetarli darajada ilmiy yoritilgan. Bu o‘rinda Qarshi shahri bilan bog‘liq jihatlargagina to‘xtalib o‘tamiz. Temuriylarning aksar yer boyliklari Shahrisabz va Qarshi navohisida edi. Shayboniyxon tirikligi paytida yer masalasi bilan shug‘ullangan, egasiz qolgan yerlarni xonlik ixtiyoriga olish tartibini o‘rnatgan edi. Binobarin, faqat Temuriylarninggina emas, balki halok bo‘lgan sipoh_iylar, amirlar, beklar, oddiy yer egalarining mulklari h,am g‘oliblar ixtiyoriga o‘tishi ko‘zda tutilgan edi. Abdullaxon Qarshi uchun janglar olib borganida tanho usulidan foydalangan. Tanhoyer egaligining o‘ziga xos ko‘rinishlaridan hisoblanadi. XVI asrda tanho suyurg‘ol bilan baravar amalda bo‘lgan. Tanho xam azaldan qo‘llanib kelingan iqtoning bir shakli, M.A.Abduraimov uqdirgani kabi, tanho «iqtoning ilk shakliga qaytish sifatida vujudga keladi».

Adabiyotlar: 1. История Узбекской ССР. С древнейших времен до наших дней. Под ред. И.М.Муминова.-Т.: “Фан”, 4974 2. O’zbekiston SSR tarixi, Qadimgi davrlardan hozirgi kunlargacha. I.Mo’minov tahriri ostida.-Toshkent: Fan, 1974 3. Jo'raqulov O., Ergasheva J. Qashqadaryo sanoati tarixi. Qarshi, Nasaf, 1996 4. Jo‘raqulov O. Qashqadaryo mang‘itlari. T.:Fan. 1993.256 b 5. Jo'raqulov O. Qashqadaryo marmar sanoati. Т.: Fan. 2000. 55 b 6. Qarshi. Qarshi (kitob albom). Mualliflar jamoasi T. 2006. 7. Zaxarov S.M. Ordenli kolxoz Qashqadaryo oblast Shahrisabz rayon Lenin nomli kolxoz tarixi. (0‘zbekiston kolxoz va sovxozlar ta rixi). 1-kitob. Т.: O ‘zbekiston. 1969. 304-354 b

Похожие

Qashqadaryo vohasi Arab hukmronligi davrida

Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi

Amir Temur davlati. Temur tuzuklari va hozirgi zamon. Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari

Ilk o‘rta asrlarda Qashqadaryo

So'nggi o'rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari