Qadimgi Suriya va Finikiya - История - Рефераты

Qadimgi Suriya va Finikiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46 KB

Qadimgi Suriya va Finikiya Reja: 1. Qadimgi Suriya va Finikiyaning tabiati va aholisi. 2. Suriya va Finikiyada shahar-davlatlarining tashkil topishi. 3. Yamxad davlati va geksoslar. 4. Dehqonchilik va chorvachilik. 5. Foydalanilgan a dabiyotlar .

1. Qadimgi Suriya va Finikiyaning tabiati va aholisi. Suriya va Finikiya O`rtayer dengizining Sharqiy sohilidagi mamlakatlardan biridir. Dengiz sohili bo`ylab Finikiya, undan sharq va janubi-sharqda Suriya joylashgan. Bu mamlakatning g`arb tomoni O`rtayer dengizi, shimol tomoni Kichik Osiyo va sharq tomoni Suriya-Mesopotamiya dashti bilan o`ralgan. Sharq xalqlari Suriya, Finikiya va Palastinni Xanaan yoki Amurru deb atashgan. Suriya va Finikiya yerlarining bir qismini Livan va Antilivan tog`lari, dashti egallagan. Tog`lar orasidan Iordan, 0/vvrtdaryolari, ko`plab soy va jilg`alar oqib chiqib, unumdor vohalarni suv bilan ta`minlaydi. Oika iqlimi mo`tadil bo`lib, dengiz tomon seryog`in, iliq, dasht tomoni esa issiqdir. Qishning harorati xilma- xil. Qishda tog`larni qor qoplaydi. Tog` yonbag`irlarida yomg`ir ko`p yog`adi. Bir arab maqolida «Mamlakatning boshida qish, kaftida kuz, oyog`ida esa doim bahordir», deyilgan ekan. O`lka hayvonot va o`simliklar dunyosiga boy. Tog`larida qimmatbaho daraxtlar o`sadi. Mamlakatda yer osti qazilma boyliklari kam. O`lka odamlarning yashashlari uchun ancha qulayliklarga ega. Finikiya va Suriyada odamlar bir necha yuz ming yillardan beri yashab keladilar. Suriya va Finikiyaning eng qadimgi aholisi hurriylar, xanaanlar va somiylardir. Keyinchalik bu yerga arameylar, amoriylar, xettlar, yunonlar, eroniylar, shuningdek rimliklar kelib joylashganlar. Chunki bu o`lka boy bo`lib, uning yerlaridan sertarmoq suv va quruqlikdan o`tuvchi karvon-savdo yo`llari o`tgan edi. 2. Suriya va Finikiyada shahar-davlatlarining tashkil topishi. Miloddan avvalgi VIII–VII mingyilliklarda O`rtayer dengizining sharqiy sohilidagi o`lkalarda ilk o`troq dehqonchilik madaniyati, chorvachilik va savdo-sotiq qaror topdi. Miloddan avvalgi VI–IV mingyilliklarda esa xo`jalik yanada rivojlanib, o`lkada katta-kichik qishloqlar paydo bo`ladi. Aholi orasida xususiy mulk, tabaqalanish boshlanib, odamlar boy va kambag`allarga bo`lina boshlaydilar. Ibtidoiy qishloqlar asta-sekinlik bilan shahar tusini ola boshlaydilar. Ularning atrofi minorali mudofaa devorlari bilan o`rab olinadi. Dushman kirolmasligi uchun

devor ortiga xandaq-chuqur qazilib, unga suv to`latib qo`yilgan. Ugarit, Arvad, Bibl, Sidon, Tir, Damashq, Kadesh, Ebla davlatlari Suriya va Finikiyadagi eng qadimgi shahar-davlatlari edi. Har bir shahar-davlatning o`z podshosi, qo`shini, soqchilari, qamoqxonalari, amaldorlari, qozilari va ma`muriy idoralari bo`lgan. Miloddan avvalgi XX asrdan XVI asr boshlarigacha Finikiya va Suriyaning ayrim shahar-davlatlari, xususan Bibl Misrga tobe bo`lgan. Miloddan avvalgi XIV asr oxirida esa shimoldan xettlar Shimoliy Suriyaga bostirib kirib, uni o`zlariga qaratib olganlar. Miloddan avvalgi XIV–XIII asrlarda Finikiya va Suriyani talashib Misr bilan Xett davlati o`rtasida qattiq janglar bo`lgan. Bu urush miloddan avvalgi 1280-yili Misr-Xett sulh shartnomasi bilan tugagan. Bu ikki davlat O`rtayer dengizining sharqiy sohilidagi mamlakatlarni bo`lishib olganlar. XIII asrda g`arbdan «dengiz xalqlari»ning istilosi boshlanib, Suriya va Finikiyaning qirg`oq bo`yi shaharlari talangan va vayron etilgan. Uzoq davom etgan urushlar va ichki nizolar natijasida Misr va Xett davlatlari kuchsizlanadi. Bu hol Suriyada ham, Finikiyada ham mustaqil davlat tuzish uchun qulay imkoniyat yaratadi. Shu davrga kelib Bibl, Sidan va Tir kabi shahar- davlatlari yuksaladi. Ayni paytda Tir-Sidan podsholigi tashkil topadi. Xiram I (965–936) davrida Ti r-Sidan podsholigi ravnaq topadi. Miloddan avvalgi X va IX asrlarda Finikiya kuchaydi. Finikiya qo`shinlari Shimoliy Afrikadagi Utika, Kichik Osiyo sohillari, Sitsiliya, Malta va Ispaniyagacha suzib boradilar. Ular hatto Britaniya orollarigacha suzib borib, ko`p joylarda o`z manzilgohlarini quradilar. Misr fir`avn Nexo iltimosiga binoan Finikiya dengizchilari Qizil dengiz bo`ylab suzib 3 yilda Afrika qifasi atrofini aylanib, O`rtayer dengizi orqali vatanlariga qaytib keladilar. Ular borgan joylarida o`z manzilgohlarini quradilar. Keyinchalik Finikiya va Suriya o`z mustaqilligini yo`qotib Ossuriya, Makedoniya va Salavkalar davlati tarkibiga kiritiladi. 3. Yamxad davlati va geksoslar. Miloddan avvalgi XIII asrda amoriy qabilalarining katta guruhi Shimoliy Suriyaga bostirib kiradilar. Ularning sardori

Sumuepax Yamxad davlatini tuzib, o`zini podsho deb e`lon qiladi. U Karxemish bilan Katna shahri oralig`idagi Suriya yerlari ustidan hukmronlik qiladi. Sumuepax vafotidan keyin Yamxad taxtiga uning vorisi Yarimlim o`tiradi. Bu davrda Yamxadning poytaxti Xalap shahri bo`lgan. U Bobil podshosi Hammurapi va Mari podshosi Zimrilimga zamondosh bo`lgan. Yamxad, Mari va Bobil bilan qizg`in savdo ishlari olib borgan. Yamxad savdogarlari Mari va Bobilga bug`doy, zaytun moyi, uzum musallasi, mis, gazlama va boshqa hunannandchilik mahsulotlarini olib boiganlar. U yerlardan esa Yamxadga qo `rg `oshin, zargarlik buyumlari, qurol-aslahalar olib kelingan. Miloddan avvalgi XVIII asr oxirlarida Yamxad davlati yemirilib, o`z mustaqilligini yo`qotadi. Miloddan avvalgi XVIII–XVII asrlarda Yamxaddan janubdagi poyonsiz joylarda giksos qabilalarining harbiy ittifoqi tashkil topadi. Ular Palastin va Janubiy Suriyadagi bir qancha shahar-davlatlarni bosib oladilar. Giksoslar o`zlarining otliq qo`shini va ot qo`shilgan jangovar aravalari bilan Shimoliy Misrga bostirib kiradilar. Ular butun Misrni o`zlariga itoat ettirib, u yerda 120 yilcha hukmronlik qiladilar. Misrda mustaqillik uchun kurash boshlanib miloddan avvalgi 1580-yili giksoslar mamlakatdan quvib chiqariladilar. Misrdan quvilgach, giksoslar Palastin va Suriyaga borib o`rnashib, u yerda ham yuz yilcha hukmronlik qiladilar. Miloddan avvalgi XV asr boshlarida Misr fir`avni Tutmos III qo`shinlari giksoslarni yengib, Palastin, Finikiya va Suriyada o`z hukmronligini o`rnatadi. Shu bilan miloddan avvalgi XVIII asrda tashkil topgan giksoslarning harbiy ittifoqi miloddan avvalgi XV asrga kelib barham topdi. 4. Dehqonchilik va chorvachilik. O`rtayer dengizining sharqiy sohili dasht, tog`lik va kichik-kichik unumdor vohalardan iborat bo`lgan. Miloddan avvalgi VI–IV mingyilliklarda dehqonlar ekin maydonlarini kengaytirib, bug`doy va arpadan tashqari tariq va zig`ir ham ekkanlar. Ular yovvoyi sigir, buqa va qo`ylami ham qo`lga o`rgatib, xonakilashtirganlar, it boqib, mushuk asraganlar. Shu tariqa chorvachilikka ham asos solganlar. Donni maydalash uchun yormatosh – yorg`uchoqlardan, keyinchalik esa qo`1

tegirmonidan foydalanilgan. Suriya va finikiyalik dehqonlar, katta-kichik maydonlarga zaytun daraxti, tok, olma, nok, anjir har xil ko`katlar ekib, bog`dorchilikka va sabzavotchilikka ham katta e`tibor berganlar. Bog`bonlar mevali bog`lar va tokzorlar yaratish uchun tog` yonbag`irlaridagi qiyaliklardan foydalanganlar. Ular zig`ir va uzumdan mo` l hosil yetishtirganlar. Misr yozuvlarining birida o`lkadagi boyliklar shunday ta`riflanadi: «Bog`lar mevalar bilan to`lib-toshib yotibdi. Vino ezgichdan suv kabi oqadi. Terassalarda to`kilib yotgan donlar shunday mo` l -ko`lki, hatto qumdan ham ko`p». 5. Hunarmandchilik va savdo. Suriya va Finikiyada hunarmand-chilik qadim zamondan boshlab rivoj topgan. Aholi Livan va Antilivan togiaridan sifatli temir qazib olganlar. Temirchi ustalar temirdan qurol-aslaha, qishloq xo`jalik asboblari va har turli buyumlar yasaganlar. Bu o`lkada to`qimachilik ham ancha rivoj topgan edi. To`quvchi ustalar jun va zig`ir poyalaridan nozik tolalar chiqarib, ulardan ajoyib gazlama-matolar to`qiganlar. Bu gazlama-matolarni och va to`q qizil bo`yoqlarga bo`yaganlar. Bo`yoqlar dengiz molluskalaridan olingan. Dengizga sho`ng`uvchilar dengiz tubidan gavhar, chig`anoqlar olib chiqqanlar. Chig`anoq ichidagi molluskadan esa qimmatbaho qirmizi suyuqlik siqib olingan. Gazlamalarni qirmizi rangning har xil tusiga bo`yaganlar. Molluska bo`yog`i bilan bo`yalgan kiyimlar rangi yuvilganda ham o`chmagan. Suriya va Finikiyaning dengiz bo`yi shaharlarida, xususan Ugaritda to`q qizil va har xil bo`yoq tayyorlaydigan ustaxonalar bo`lgan. Suriya va Finikiyaning qirmizi bo`yoqlari va matolari qo`shni mamlakatlarda yuqori baholangan. Mitanni podshosi Misr fir`avniga o`z qizini uzatar ekan, boshqa sovg`alar bilan bir qatorda qiziga och qizil bo`yoq va shu rangdagi gazlama, kiyim-boshlar hadya etgan edi. Shubhasiz och qizil bo`yoq Mitanniga Finikiyadan keltirilgan. Finikiyada shishasozlik va oyna tayyoriash ham rivoj topgan. Ular bu hunarni misrlik va bobillik ustalardan o`rganganlar. Suriya va Finikiyada zargarlik ham rivoj topgan. Ustalar mis, kumush, oltin, qo`rg`oshin, fil suyagi va boshqa buyumlardan ajoyib zeb-ziynat buyumlari

yasaganlar. Finikiyaliklarning zeb-ziynat buyumlariga yunonlar, xettlar, misrliklar, yahudiy va boshqa qo`shni xalqlar yuksak baho berganlar. Finikiya va Suriya ustalari miskarlik, temirchilik, qurolsozlik, kulolchilik sohasida ham katta yutuqlarga erishganlar. Suriya, ayniqsa Finikiya kemasozlikda shuhrat qozongan. Finikiyaning Ugarit, Arvad, Bibl, Sidon va Tir shaharlari yaqinida kema yasaydigan va ta`mirlaydigan ustaxonalar boigan. Kemasozlar, dengiz bo`yi ustaxonalarida dengizlarda suza oladigan eshkakli katta-katta kemalar yasaganlar. Finikiya dengizchilari O`rtayer dengizidagina emas, balki Qizil, Arab dengizi, Hind va Atlantika okeanlarida ham bemalol suzganlar. Shuni ta`kidlash lozimki, qadimgi podsholik davridayoq misrliklar kema turlaridan birini «Bibl» kemasi deb ataganlar. Miloddan avvalgi V asrda yashagan yunon tarixchisi Gerodot fors flotidagi kemalar ichida fi nikiyaliklar yasab bergan kemalar juda yaxshi yurishi bilan boshqalarnikidan ajralib turadi – deb yozgan ekan. 6. Dengizchilik va savdo. Finikiyada qo`rqmas dengizchilar va ishbilarmon savdogarlar ko`p bo`lgan. Ular miloddan avvalgi XVI asrdayoq Kipr oroli, Kichik Osiyoning janubiy sohillari va butun Egey dengizi orollari va sohillarida o`z manzilgohlarini barpo qilganlar. Keyinchalik esa finikiyaliklar O`rtayer dengizining g`arb tomonidagi Sitsiliya, Sardiniya, Malta va Balear orollariga qadar suzib borib, Finikiya shaharlarini bino qilganlar. Finikiya dengizchilari Gibraltar bo`g`ozidan Atlantika okeaniga chiqib, Ispaniya va Galliya sohillari bo`ylab shimol tomon borganlar va u yerlarda o`z shaharlarini barpo qilganlar. Miloddan avvalgi IX asrda ular Afrika shimolidagi ba`zi joylarni bosib olib, u yerlarda ham o`zlarining qator qishloq va shaharlarini barpo qilganlar. Bu jihatdan Karfagen alohida ahamiyatga ega bo`lgan miloddan avvalgi V asr o`rtalarida Karfagen katta davlatning markaziga aylangan. Finikiyaliklar Marmar dengizi orqali Qora dengizga kirib, Kichik Osiyoning shimoliy sohillarida ham o`z manzilgohlarini barpo etishgan. Ular Balqon yarimorolining ichkari qismiga ham kirib borganlar.

Ular Afrikani ham aylanib chiqqanlar. Finikiya savdogarlari Ispaniyadan kumush, Britaniyadan qalayi, Baltika qirg`oqlaridan esa qahrabo olib kelganlar. Finikiya va Suriya quruqlik yo`li orqali Arabiston, Kichik Osiyo, Misr, Armaniston va Mesopotamiya bilan bog`langan edi. Quruqlik va suv yo`llari orqali Suriya va Finikiyada chet mamlakatlarga shisha, oyna, zaytun moyi, musallas, qimmatbaho matolar, ziynat buyumlari, yog`och, kedr moyi va boshqa narsalar chiqarilgan. Chet ellarda Finikiyaning qirmizi bo`yoqlari olqish qozongan. Chet ellardan Finikiyaga ziravor, oltin, kumush, Arabiston va sharq mamlakatlaridan ziravor keltirilgan. 7. Qadimgi Suriya va Finikiya madaniyati. Suriya, ayniqsa Finikiya sharqdagi yuksak madaniyat markazlaridan biri bo`lgan. Suriya va Finikiya erishgan yutuqlardan biri bu yozuv-alifboning ixtiro qilinishidir. Miloddan avvalgi II ming yillik boshlarida Suriyada 29 belgidan iborat alifbo kashf etilgan. Bu alifbo Bobil mixxati asosida tuzilgan edi. Ammo miloddan avvalgi IX asr oxiri – VIII asr boshlariga kelib Finikiyada 24 belgidan iborat yozuv-alifbo kashf etishgan. Keyinchalik 24 belgidan alifbo isloh qilinib, 22 belgidan iborat alifbo kashf etilgan. Finikiya alifbosi tez orada dunyoga tarqaladi. Uning ahamiyati shundaki, dunyodagi ko`p xalqlar o`z alifbolarini finikiyaliklar alifbosi asosida tuzganlar. Suriya va Finikiyada qadimdan boshlab, tosh, fil suyagi va har turli ma`danlardan xudo, odam va hayvonlarning haykallarini ishlash rivoj topgan. Rassomlik ham taraqqiy etgan edi. Suriya va Finikiya ko`p mamlakat bilan savdo-sotiq olib borgan. Shu tufayli bu o`lkada matematika, geometriya, dengizchilik, astronomiya, geografiya, yer bilimi, kimyo va fizika sohasida katta yutuqlarga erishilgan. Gerodotning ma`lumotiga ko`ra miloddan avvalgi VI asrda yashagan miletlik mashhur matematik, fizik, astronom va faylasuf Fales asli fmikiyalik boigan. Sidonlik faylasuf Mox y unon faylasuf-matematiklaridan ancha oldin atomlar haqidagi nazariyani yaratgan ekan.

Suriya va Finikiyada t abi at ho d isal ariga, qoya toshlarga va hayvonlarga e`tiq o d mavjud b o`lgan. Finikiya va Suriya bilan bog`langan o`luvchi va tiriluvchi tabiat xudosi jpjilr^Qiyyalfjj alohida o`ringa ega ekan. Mot ularda h isoblangan. Molox ham ularning hurmatli xu- bo`lgan. Suriya/vaTinikiya HHtiyvJcishilarni xudolarga qurbon qilganlar. Finikiya mustamlakasi boigan Karfagenda miloddan avvalgi III asrda ham xudo Molox sanam^haykali oldida bolalarni gulxanga tiriklayin tashlab, kuydirib qurborrqilganlar.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

Похожие

Qadimgi Bobil va qadimgi Yaxudiylar kalendari

Qadimgi Gruzin va qadimgi Arman kalendarlari

O`rta podsholik davrida qadimgi Misr

Qadimgi Mitanni va Yangi Bobil podsholigi

Ossuriya imperiyasi