Qadimgi Sparta davlati - История - Рефераты

Qadimgi Sparta davlati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Qadimgi Sparta davlati Reja: 1. Qadimgi Lakonika, Messeniyaning joylashuvi, tabiati va aholisi 2. Yunon-Eron urushlari 3. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda Afinaning kuchayishi 4. Afina quldorlik demokratiyasi va yunon manzilgohlari 5. Peloponnes-Afina urushlari 6. Yunon-Makedon davlati

1. Qadimgi Lakonika, Messeniyaning joylashuvi, tabiati va aholisi. Sparta Qadimgi Yunonistondagi quldorlikka asoslangan shahar-davlatlardan biri bo`lgan. Bu davlatning hududi Peloponnes yarimorolining markaziy, janubiy va janubi- sharqiy qismlarini o`z ichiga olgan edi. Mamlakatningy er yuzasi tekislik va tog`liklardan iborat bo`lgan. Uning katta qismini Lakonika viloyati ishg`ol qiladi. Lakonika viloyat Peloponnes yarimorolining janubi-sharqiy qismida joylashgan. Viloyat o`rtasidagi Yevfrot daryosi oqib o`tib, Lakon qo`ltig`iga borib quyiladi. Daryo vodiysini uch tomondan baland va o`tish qiyin bo`lgan tog`lar o`rab turadi. Tog`larda temir va har turli ma`danlar serob. Lakon qo`ltig`i qirg`oqlari kemalar to`xtashi uchun noqulay. Daryo vodiysining tuprog`i serunum, sero`t, yaylovlari esa chorva mollarini boqish uchun qulay bo`lgan. Mamlakat iqlimi yumshoq, qishi u qadar sovuq emas, yozi esa o`rtacha issiqlikka ega edi. Peloponnesdagi Messeniyaning bir qismi ham Sparta davlati tarkibiga kirgan. Messeniya viloyati yarimorolning g`arbi tomoniga joylashgan. Qadimgi Lakonika va Messeniyaning qulay tabiiy sharoiti bu yerda ibtidoiy davrdan boshlab odamlarning yashashiga imkon bergan. Miloddan avvalgi III mingyillik oxiri va II mingyillikning birinchi yarmida bu yerda Krit-Miken madaniyatiga mansub bir qancha aholi markazlari bo`lgan. Ularning eng yirigi Pilos edi. Spartada juda qadimdan boshlab axeya, doriy va boshqa yunon qabilalari yashaganlar. 2. Doriylar istilosi va Sparta davlatining tashkil topishi. Miloddan avvalgi XIII asr oxiri – XII asr boshlarida yunon qabilalari boshiga tushgan og`ir kulfat Peloponnesni chetlab o`tmadi. Doriy qabilalari Peloponnesga bostirib kirib, qonli janglardan so`ng Lakonikani bosib oladilar. Istilochilar Lakonikani bosib olganlaridan so`ng, doriylar Lakonikadan oqib o`tuvchi Yevfrot daryosining o`ng sohilida bir shahar barpo qilib, uni Sparta, o`zlarini esa spartaliklar deb ataydilar. Istilochilar Lakonikadan so`ng Messeniyani ham bosib oladilar. Spartalik doriylar itoat ettirilgan aholining bir qismini ilotlarga – qulga aylantiradilar. Ilot so`zining asl ma`nosi «asir olinganlar» demakdir. Istilochi

quldorlar – hukmdorlar tabaqasini tashkil etganlar. Doriylar Lakonika va Messeniyadagi unumdor yerlarni o`zaro bo`lishib olib, unda ilot-qullarni ishlatganlar. O`sha zaraonda yashagan bir kishining so`zlariga qaraganda «... ilotlar o`zlari og`ir ahvolda yashashlariga qaramay; yerdan olinadigan noz- ne`matlarning yarmini spartalik xo`jayinlarga eltib berishar edi». Spartalik zo`ravonlar ilotlarga ko`p jabr-zulm o`tkazganlar. Ular ilotlarni qo`rquvda saqlash uchun ilotlar orasidagi jasur va fidokor kishilarni tez-tez o`ldirib turganlar. Shuning uchun ilotlar doriylarga nafrat bilan qarab, ko`p marta qo`zg`olonlar ko`targanlar. 3. Ilotlar qo`zg`oloni. Spartalik doriylarning ilotlar va ozod kishilarga o`tkazgan jabr-zulmlari ularning sabr kosasini to`ldirib yuborgan. Miloddan avvalgi VII asrda Messeniyada juda katta qo`zg`olon ko`tarilgan. Qo`zg`olonchilar spartaliklarga qarshi uzoq yillar davomida qahramonona jang olib borganlar. Tengsiz jangda mahalliy aholi mag`lubiyatga uchrab, qo`zg`olonchilarning bir qismi chiqish qiyin bo`lgan tog`lar orasiga yashiringanlar. Sparta qo`shinlari qo`zg`olonchilar yashiringan joyga chiqib borganlar. Gulduros momoqaldiroq, sel yomg`iri va chaqmoq yog`dusida ikki o`rtada ayovsiz jang boshlanib ketgan. Qadimgi zamonda o`tgan bir yozuvchi messeniyaliklarning spartaliklar bilan qilgan janglari to`g`risida shunday hikoya qiladi: «Ayollar ham qo`lga tosh olib, dushman ustiga tashlanishdi. Ular qo` l ga qurol olar ekanlar, bu bilan erkaklarda ko `proq jasurlik olovini yoqdilar. Erkaklar o`shanda ayollarning dushmanga qul bo`lganlaridan ko`ra erkaklar bilan birgalikda o`lishni afzal bilishlarini ko`rdilar » . Tog` tepasidagi bu ayovsiz jang uch kecha-yu uch kunduz davom etgan. Jangda har ikki tomondan juda ko`p odam halok bo`lgan. Spartaliklar sardori og`ir ahvolga tushib qolgan. Ular qo`zg`olonchilarga qarata: «Agar siz Messeniyani abadiy tashlab ketsangiz ozodlik beramiz», – deb va`da berganlar.

Messeniyaliklarning bir qismi qul bo `l ishni xohlamay, o`z vatanlarini tashlab ketganlar. Ularning bir qismi Messeniyada qolib spartaliklarga qaram bo`lib qolganlar. Shu tariqa Messeniya ham spartaliklar tomonidan istilo qilingan. 4. Spartada tarbiya. Spartaliklar o`g`il bolalarni yoshlik chog`idanoq boiajak jangchilar va hukmron efoiralarning sodiq xizmatchilari etib tarbiyalaganlar. Qadimgi yunon faylasufi Plutarxning yozishicha ota o`zining go`dak o`g`lini oqsoqollar huzuriga olib kelgan. Agarbola sog`lom va baquvvat ko`rinsa, uni tarbiyalash uchun otasiga qaytarib berilgan. Agar bola nimjon, mayib-majruh bo`lsa tubsiz jarga uloqtirib yuborganlar. Yetti yoshga to`lgan hamma o`g`il bolalarni to`plab, alohida guruhlar tashkil etgan l ar. Dovyurak, epchil va farosatli bola guruh boshlig`i qilib qo`yilgan. Boshqalar unga itoat etib, jismoniy mashqlar bilan shug`ullanganlar. Bolalar ataylab og`ir hayot kechirib, o`z tana va irodalarini chiniqtirganlar. Bolalar ilotlarga nisbatan shafqatsizlik ruhida tarbiyalangan. Ular ilotlar ichiga kirib, ularni o`ldirib turganlar. Bolalar va o`smirlar kattalarning hamma aytganlarini bajarishlari lozim bo`lgan. Ular kattalar ruxsat bersalargina gapirar edilar. Yunonlar hazil tariqasida «tosh haykallaming nidosini ko`prnq eshitsang- eshitasanki, spartalik bolalarning ovozini kamdan-kam eshitasan», deyishar edi. Spartaliklar o`smirlarni kuchli, jasur va chidamli qilib tarbiyalaganlar. Ular juda berahm, shafqatsiz va qo`pol bo`lib, o`qish va yozishnj arang bilganlar. 5. Spartaning siyosiy tuzumi va xo`jaligi. Mahalliy aholini asoratda saqlash uchun spartaliklarga kuchli davlat kerak edi. Mamlakatda butun hokimiyat spartaliklar qo`lida edi. Ular o`z yig`inlarida aslzoda spartaliklardan oqsoqollar kengashini sayllar edilar. Davlatning ma`muriy va harbiy ishlariga saylangan ikki podsho rahbarlik qilgan. Har ikki podsho ham oqsoqollar kengashining a`zosi edi. Kengash davlat ahamiyatiga ega bo`lgan masalalarni podsholar rahbarligi ostida hal etganlar va jinoyatchilarni sud qilganlar. Qurol-yarog` ko`tarishga kuchi yetgan spartaliklarning hammasi jangchi bo`lib, ular faqatgina harbiy ishlar bilan shu-

g`ullanganlar, Tinchlik vaqtlarda esa jangchilar harbiy mashq bilan shug`ullanganlar. Spartalik jangchi yoniga qurol-yarog`ini qo`yib uxlagan. Ular qilich, nayza, kamon, dubulg`a, qalqon va gurzilar bilan qurollanganlar. Ular saf tortib, tartib bilan jangga kirganlar. Harbiy safning bu turi falanga deyilgan. Lekonika va Messeniya vodiysi o`zining unumdor yerlari bilan ajralib turgan. Vohalarda aholi o`troq yashab, asosan dehqonchilik bilan shug`ullangan. Dehqonlar arpa, bug`doy, tariq va boshqa don ekib parvarish qilganlar. Sabzavotchilik ham dehqonchilikning muhim tarmog`i hisoblangan. Sohibkor dehqonlar bog`dorchilikka ham katta ahamiyat berganlar. Mamlakatda katta-katta tokzorlar va zaytunzorlar barpo qilingan. Katta-kichik xo`jaliklar uzum va zaytundan mo`1 hosil olganlar. Dehqonchilik aholini doimiy oziq-ovqat bilan ta`minlab turgan. Messeniya va Lakonikadagi tog`larda sero`t yaylovlar ko`p bo`lgan. Bu yaylovlarda erkin ahqli va ilotlar xo`jalikning boshqa turlari bilan bir qatorda chorvachilik bilan shug`ullanganlar. Chorvadorlar qo`y, echki, ot, eshak, xachir va qoramol boqib parvarish qilganlar. Chorva mahsulotlari aholini sut, sariyog`, qatiq, pishloq va go`sht mahsulotlari bilan ta`minlagan. Qo`y-echkilardan olingan jun, qpramol terilari to`qimachilik va charm ishlashga xomashyo yetkazib bergan. Ho`kiz, ot va xachirlardan qishloq xo`jalik ishlarida va minib yurishda foydalanilgan. Otlar esa otliq qo`shin va jang aravalari uchun juda zarur bo`lgan. Spartada to`qimachilik, kulolchilik, qurolsozlik, zargarlik, kemasozlik, me`morchilik, temirchilik va hunarmandchilikning boshqa sohalari yaxshi rivojlangan edi. Sparta dengizchilik yaxshi rivojlangan davlat bo`lgan. Dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning rivojlanishi savdo-sotiqning ravnaqi uchun katta imkoniyat ochib bergan. Spartaliklar suv va quruqlik yo`Uari orqali Arkadiya, Elida, Korinf, Attika va Yunon daryosining ko`p joylari bilan savdo-

sotiq olib borganlar. Ayni paytda Sparta, Misr, Kichik Osiyo, Italiya, Shimoliy Afrika mamlakatlari bilan ham savdo qilgan. Xo`jalikning rivojlanishi tabaqalanishni kuchaytirgan. Miloddan avvalgi VII–VI asrga kelib Spartada kuchli quldorlik davlati vujudga kelgan. Keyinchalik Sparta Yunon olamida hukmdorlikni qo`lga kiritish uchun Afina bilan kurash olib borgan. Yunon-Eron unishlari 1. Urushning boshlanish sabablari. Miloddan avvalgi VI asrning oxiri – V asrning boshlarida Misrdan Hindistongacha, Arab dengizidan Orol dengizigacha bo`lgan yerlarni bosib olgan Eron Sharqning eng qudratli davlatiga aylanadi. Eron podshosi Doro I Yunonistondagi shahar-davlatlarning orasidagi kelishmovchilikdan foydalanib Yunonistonni ham bosib olish taraddudiga kirishadi. Dastlab eroniylar Yunonistonning Qora, Marmar va Egey dengizi sohillari katta-kichik manzillarini va shahar-davlatlarini bosib oladilar. Natijada Yunonistonning Misr, Kichik Osiy va Qora dengiz ba`yiga boradigan asosiy yo`llar va bo`g`ozlar Eron ixtiyoriga o`tib ketadi. Endi eron shohlari oldida Yunonistonni bosib olish turardi. 2. Eroniylarning Yunonistonga birinchi yurishi va oqibatlari. Miloddan avvalgi 492-yili eron shohi Doro I kuyovi Mardoniy qo`mondonligi ostidagi katta qo`shinni Yunonistonga yuboradi. Eron qo`shinlarining bir qismi Gellespot bo`g`ozidan o`tib Frakiya orqali Bolqonga bostirib kira boshlaydilar. Eroniylarning harbiy dengiz kuchlari Frakiya dengizidan suzib borib Fasos orolini bosib olganlar. Frakiyaning jangovar qabilalari Xalkidika yarimoroliga yaqinlashib kelayotgan eron qo`shinlariga qattiq shikast yetkazganlar. Shu vaqtda Frakiya dengizida dahshatli bo`ron ko`tarilib, eron harbiy kemalarining ko`pi halokatga uchragan. Shundan keyin eron qo`shinlari Yunonistonga yetolmay, orqaga chekinishga majbur bo`lganlar. Doro I Yunoniston polislariga elchi yuborib, ularni Eronga tobe bo`lishlarini talab qilgan. Fessaliya, Beotiya va boshqa polislar Eronga tobe bo`lishga rozi bo`lganlar.

Afina bilan Sparta eroniylarning talablarini rad etganlar. Afinada eron elchilari qoyadan dengizga uloqtirilgan, Spartada esa yerni ham, suvni ham shu erdan olsinlar deb, elchini quduqqa tashlaganlar. Shu tariqa shahanshoh Doro I ning Yunonistonga uyushtirgan birinchi yurishi muvaffaqiyatsizlik bilan tugagan. 3. Eroniylarning Yunonistonga ikkinchi yurishi. Miloddan avvalgi 490- yilda Doro I Yunonistonni bosib olish uchun ikkinchi yurishni boshlagan. Eronning Datis va Artafern qo`mondonligidagi harbiy-dengiz qb`shinlari Kilikiya qirg`oqlaridan suzib, Egey dengizi orqali Evbiya oroliga qo`shin tushirib, Eretriyani bosib olganlar. Datis esa o`z qo`shinlarini Afinadan 42 km shimoldagi Marafon manziliga tushirgan. Eron qo`shinlarining Marafonga tushganliklari haqidagi xabar Yunoniston bo`ylab tez tarqaladi. Yunonistonning ko`p polislaridagi aslzodalar dushmanga qarshi hech qanday chora ko`rmaydilar. Ammo Afina demosining ko`pchiligi vatan uchun kurashga otlanadilar. Afinada umumiy safarbarlik e`lon qilinadi. Afinaning jangovar qo`shiniga Miltiad qo`mondonlik qilgan, u butun lashkarni jangovar tartibda saflagan. U ilgari Eronga qaram bo`lgan Frakiya Xersonesining tirani bo`lgan va eron armiyasida ham xizmat qilgan edi. U qo`shinni saflar ekan, qo`shinning asosiy kuchini falanganing ikki yoniga to`plagan. U shiddat bilan o`z qo`shinlarini dushman ustiga bosib borishga undagan. Fors qo`shinlari afinaliklarga nisbatan ko`proq bo`lib, unda itoat ettirilgan xalqlarning vakillari ham bor edi. Qilich, qalqon, kamon, dubulg`a bilan qurollangan dushman ham jangga otlanadi. Marafon maydonida qirg`in-barot jangi boshlanib ketadi. Jang nihoyatda shiddatli bo`lib eroniylarning mag`lubiyati, afinaliklarning g`alabasi bilan tugaydi. Afinaliklar dushman qo`shinlarini Egey dengizining sayozliklariga chekintirib, ularni o`sha yerda yakson qiladilar. Afinaliklar eroniylarning yetti kemasi va juda ko`p boyliklarini qo`lga tushiradilar.

Marafon maydonidagi g`alabani Afinaga yetkazish uchun bir chopar 42 kilometrlik masofani chopib, shahar ostonasiga kelib, «Quvoning, biz yengdik!» – deb xitob qilgan va yuragi yorilib jon bergan. Rivoyatlarga ko`ra «marafoncha» yugurish o`sha zamondan qolgan ekan. Marafon mag`lubiyatidan so`ng eroniylar Afinaga hujum qilmoqchi bo`lganlar. Buni oldindan bilgan Miltiad yunon qo`shinlarining asosiy qismini Afinaga olib o`tib, kuchli mudofaa chizig`i hosil qilgan. Bu vaqtda Spartadan ham yordam yetib kelgan edi. Kuchli qirg`oq mudofaasini ko`rgan eroniylar vatanlariga qaytishga majbur bo`lganlar. Shu tariqa eroniylarning ikkinchi yurishi ham mag`lubiyat bilan tugagan. 4. Eronliklarning Yunonistonga uchinchi yurishi. Miloddan avvalgi 486- yili Doro I vafot etadi. Eron taxtiga uning o`g`li Kserks o`tiradi. Kserks mamlakatning turli joylaridagi qo`zg`olonlarni bostirib Yunonistonni bosib olishga tayyorgarlik ko`radi. Bu davrda Yunon polislari o`rtasida birlik bo`lmasa ham Afina quruqlikdagi qo`shinlarni va harbiy-dengiz kuchlarini urushga tayyor qilib qo`ygan edi. Eron urushi xavfi tug`ilgach, polislar birlasha boshladilar. Miloddan avvalgi 481-yili Afina bilan Sparta o`rtasida ittifoq tuzildi. Bu ittifoqqa boshqa polislar ham qo`shiladilar. Miloddan avvalgi 480-yilning bahorida eronliklarning Yunonistonga uchinchi yurishi boshlanadi. Eron qo`shinida eronliklardan tashqari turonliklar, ossurlar, bobilliklar, kichik osiyoliklar ham bor edilar. Qo`shinga Kserksning o`zi boshchilik qilgan. Kserks qo`shinlari ham suv, ham quruqlikdan borib Shimoliy Yunonistonni ishg`ol qiladilar. Eron qo`shinlari bilan yunon qo`shinlari Fermopol shahri yonida bir-birlariga to`qnash keladilar. Fermopol mudofaasiga Sparta podshosi Leonid boshchilik qilgan. Kserks Leonidga taslim bo`lishni va qurol- yarog`larni topshirishni talab qilgan. Leonid esa Kserks elchilariga «Kelinglar, kuchinglar yetsa olinglar», – deb javob bergan. Eron elchisi eron qo`shinlarining ko`pligi bilan yunonlarni qo`rqitmoqchi bo`lib: «Bizning kamondan yog`dirilgan o`qlarimiz va nayzalarimiz sizlami quyoshdan to`sib qo yadi», degan ekan. Bunga

javoban bir sparta jangchisi: « Hechqisi yo`q, biz soyada ham jang qilaveramiz», deb javob qaytargan ekan. Shundan keyin Fermopolda jang boshlanib Leonid o`z qo`shinlari bilan ikki kun davomida eroniylarning hujumini qaytarib turgan. Lekin katta boylikka sotilgan fessaliyalik bir xoin eron qo`shinlarini tog` so`qmoqlari osha yunon qo`shinlarining orqa tomoniga olib o`tgan. Bu voqeadan xabardor bo`lgan Leonid 300 spartalikdan boshqa hamma askarlarga chekinishni buyuigan. Leonid o`zining 300 jangchisi bilan birga eronliklarga qarshi ikki kecha-kunduz jang qilib, qahramonona halok bo`lgan. Eroniylar o`rta Yunonistonni bosib olib, so`ng Afinani ishg`ol qilganlar. Dushman Afinani talagan, o`t qo`ygari va vayron qilgan. Yunonlar jonajon shaharlarini tark etishgan. Jang qilishga kuchi yetadiganlar qo`shinga borib qo`shilganlar. Ayollar, bolalar, keksalar va qullar Peloponnesga va Salamin oroliga o`tkazib qo`yilgan. Afinaliklar Kserks buyrug`i bilan o`t qo`yilgan jonajon shaharlari alanga ichida qanday yonayotganligini kemalar va oroldan ko`rib turganlar. Yunonlarning 370 harbiy kemasi Attika bilan Salamin oroli oralig`idagi bo`g`ozda to`plangan edi. Bu yerda eroniylarning 700 kemasi turar edi. Yunon kemalari har tomonida uch qatordan eshkaklari bo`lgan 180 eshkakchisi va 20–30 jangchisi bo`lgan triyerlar edi. Bu kemalardagi dengizchilar Salamin bo`g`ozining qayeri sayoz, qayerida qoya toshlar borligini yaxshi bilardilar. Ular bo`g`ozda tez, chaqqon harakat qila olar edilar. Eron kemalari katta, qo`pol bo`lib bu joyning past-baland joyini bilmas edilar. Kserks o`z kemalarining kuch-quvvatiga ishonib jang boshlashni buyuradi. O`zi esa Attikaning baland qi r g`og`idan jangning borishini kuzatib turadi. Ikki o`rtada dahshatli dengiz jangi boshlanib, yunon floti eron floti ustidan g`alaba qozonadi. Bu jang tarixga Salamin jangi nomi bilan kirgan. Jangda eroniylarning 200 kemasi cho`ktirilib, ko`pchiligi esa shikastlangan. Mag`lubiyatdan omon qolgan eroniylar Yunonistonni tashlab qochadilar. 5. So`nggi janglar va Kalliy sulhi. Miloddan avvalgi 479- yili Mardoniy boshliq eron qo`shinlari yana Attikaga bostirib kirib, Afinani vaqtincha ishg`ol qiladi. Yunon polislarining birlashgan kuchlari eroniylaiga zaiba berib, ularni

Beotiyaga chekintiradi. Plateya yonidagi jangda Eron qo`shinlari yengilib, Mardoniy halok bo`ladi. Eroniylar Yunonistonni tashlab chiqishga majbur bo`ladilar. Adolatli urush g`olib chiqib, yunonlar o`z vatanlarini yovuz dushmandan tozalaydilar. Miloddan avvalgi 478-yili urushda ishtirok etgan yunon polislari, Kichik Osiyodagi yunon shaharlari va Egey dengizidagi orol-davlatlar Afina boshchiligida Ittifoq tuzganlar. Bu Delos yoki 1-Afina dengiz ittifoqi nomini olgan. Uning Delos ittifoqi deb atalishi ittifoq xazinasi muqaddas Delos orolida saqlangan. Bu ittifoq yunonlarning eroniylar ustidan uzil-kesil g`alaba qilishida muhim ahamiyat kasb etgan. Yunon- Eron urushi Yunonistondan tashqarida miloddan avvalgi 449- yilgacha davom etdi. So`nggi urushlarda ham yunonlar g`alaba qozonganlar. Miloddan avvalgi 449- yili Suzada sulh tuzilib, u yunon tomonning vakili Kalliy nomi bilan Kalliy sulhi deb ataladi. Sulh ahdlariga ko`ra eronliklar Kichik Osiyodagi yunon shaharlari va Egey dengizidagi barcha orollar mustaqilligini tan olgan. Eron harbiy-dengiz flotiga Egey dengizida suzish taqiqlangan. Eron Yunonistonga ko`p miqdorda tovon to`lashi kerak bo`lgan. 1-Afina dengiz ittifoqidan foydalanib, Afina butun Yunon dunyosidagi eng qudratli davlat bo`lib qolgan. Urush yunonlarning g`alabasi bilan yakunlangan. Bu urush yunonlar uchun ozodlik va mustaqillik urushi edi. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda Afinaning kuchayishi 1. Afina dengiz ittifoqining kuchayishi. 43 yil davom etgan Yunon-Eron urushidan so`ng Afina O`rtayer dengizi havzasidagi eng kuchli davlatga aylanadi. Yunon shahar-davlatlarining Afina boshchiligidagi 1-ittifoq Yunon-Eron urushidan keyin ham saqlanib qolgan. G`alabadan keyin bu ittifoq a`zolarining soni 200 ga yetgan. 1-Afina dengiz ittifoqining umumiy harbiy floti va quruqlikdagi qo`shini ko`paytirilib, yanada kuchaytirilgan. Uning pul va oltin xazinasi ham boyib ketgan

edi. Afina harbiylari ittifoq floti va quruqlikdagi qo`shinga rahbarlikni o`z qo`llariga olganlar. Ittifoq xazinasi esa Delosdan Afinaga ko`chirib keltirilgan. Afina aslzodalari xazinaga xo`jayinlik qilishni va unga to`lanadigan a`zolik badali miqdorini belgilashni ham o`z qo`llariga oladilar. Shu tariqa Afina butun Egey dengizida hukmron bo`lib oladi. Shundan boshlab afinaliklarni «dengiz egalari» deb atashadigan bo`lganlar. Miloddan avvalgi V asrning ikkinchi yarmida Afina o`z kuch-qudratining eng yuqori cho`qqisiga ko`tarilgan. 2. Yunoniston xo`jaligi. Yunoniston, shuningdek Attika aholisi xo`jaligining asosiy tarmoqlaridan biri dehqonchilik bo`lgan. Ular sabzavot va mevali daraxtlar ekib, ulardan mo`1 hosil olganlar. Yunonistonda arpa, bug`doy, tariq va boshqa don ekinlari ham ekkanlar. Biroq, Yunonistonda yetishtirilgan g`alla aholi talabini qondira olmagan. Shu tufayli g`alla Yunonistonga Italiya, Sitsiliya va Shimoliy Qora dengiz bo`ylaridagi viloyatlardan keltirilgan. Yunonistonda chorvachilik sero`t yaylovlar kam bo`lganligi uchun yaxshi rivoj topmagan edi. Lekin yunonlar chorvachilik bilan ham shug`ullanganlar. Ular qoramol, cho `chqa, qo`y, echki, eshak, xachir va ot boqqanlar. Chorva aholini go`sht, yog`, jun, teri, sut, qatiq mahsulotlari bilan ta`minlagan. Ot, eshak, xachir va ho`kizlardan uy-ro`zg`or, qishloq xo`jaligi va harbiy maqsadlarda foydalanilgan. Yunonistonni hunarmandchilik mamlakati desa ham bo`ladi. Miloddan avvalgi VI–V va undan keyingi asrlarda hunarmandchilik juda ham rivojlangan. Yunonistonning yirik qishloqlari va shaharlarida Ergastriyalar nomi bilan mashhur bo`lgan ishxonalar va ustaxonalar ko`p edi. Bunday Ergastriyalarda 20– 30 kishi ishlab, ularning asosiy qismini yollanma ishchilar va qullar tashkil etgan. Mashhur notiq Demosfenning yozishicha otasining qurolsozlik ishxonasida 32 qul ishlagan ekan. Hunarmandchilikning rivojlanishi natijasida Yunoniston polislari,

xususan Afina nihoyat darajada boyib ketgan. Yunonistonda qishloq xo`jaligi, ayniqsa hunarmandchilikning rivojlanishi savdo-sotiqning yanada ravnaq topishiga olib kelgan. Yunonistonning har bir shahri va yirik qishloqlarida ochiq va yopiq turdagi bozorlari bo`lgan. Yunoniston fuqarolari va xorijiy savdogarlar shu bozorlarda o`z mahsulotlarini sotganlar va boshqa buyumlar sotib olganlar. Polis markazlari, xususan Afina savdo-sotiqning muhim markaziga aylangan. Afinadan 5–6 km masofada joylashgan Pirey Attikaning asosiy savdo-sotiq porti hisoblangan. Bu portda turli buyumlar saqlanadigan omborxonalar, kema quradigan va ta`mirlaydigan ustaxonalar bo`lgan. Portga uzoq-yaqin mamlakatlarning savdo kemalari tez-tez kelib-ketib turgan. Afinaning dengizdagi hukmronligi savdo-sotiqning rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo`lgan. Yunoniston, Afmaning savdo kemalari harbiy flot himoyasida Sitsiliya, Italiya, Misr, Kichik Osiyo, Frakiya, Finikiya, Sparta, Qora va Marmar dengizi so-hilidagi mamlakatlar va shaharlar bilan qizg`in savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. Savdo-sotiqning rivojlanishi Afinani Yunonistondagi eng qudratli, boy davlatga aylantirgan. 3. Yunonistonda qulchilikning kuchayishi. Yunoniston qulchilik rivojlangan qadimgi mamlakatlardan biridir. Bu mamlakatda qulchilik miloddan avvalgi III mingyillik oxiri va II mingyillik boshlarida vujudga kelgan. Qulchilikning asosiy manbai urush bo`lgan. Urushda mag`lub tomonning askarlari asi r ga olinib qulga aylantirilgan. Dengiz qaroqchilari ham savdo kemalariga hujum qilib savdogarlarni talaganlar, o`zlarini asir olib qul sifatida sotib yubo`lganlar. Qaroqchilar ba`zan tinch aholiga hujum qilib mol-mulklarini talab, odamlarni qul qilib olib ketar edilar. Qulga aylantirishning shakllaridan biri qarzdorlik edi. Qarzini to`lay olmagan odamlar qarzdan qutulish uchun o`z bolalarini boylarga berar yoki qarz badaliga o`zlari qulga aylanar edilar. Yunon-Eron urushidan so`ng Yunonistonda qulchilik munosabatlari kuchayib ketadi. G`olibona janglardan so`ng yunon askarlari mamlakatga ko`plab asirlarni

haydab kelar va ularni qul qilib sotishar edilar. Kichik Osiyo sohillariga qilingan g`olibona yurish va janglardan so`ng yunonlar 20 mingdan ortiq kishini asir qilib, ularni qul bozorlarida sotganlar. Yunonistonning barcha shaharlari va orollarida qul bozorlari bo`lgan. Bozorlarning eng kattasi Xios orolida bo`lib, unda turli mamlakatlardan olib kelingan ayollar, erkaklar, qizlar va yosh bolalar qul qilib sotilgan. Qul egasi qullarning ko`kraklariga taxtachalar osib qo`ygan bo`lib, unga qulning yoshi, kasb-kori, qayerlik ekani va boshqa sifatlari yozilar edi. Xaridorlar qullarni har tomonlama ko`rib, sinab, so`ng mol singari savdolashib olganlar. 4. Qullar mehnatidan foydalanish va ularni jazolash. Qullarni sotib olishdan maqsad ularni ishlatishdir. Qullar asosan tosh va ma`dan konlarida, shuningdek yo`1 qurilishida, me`morchilikda, portlarda kemalarga yuk ortish va yuk tushirish kabi og`ir ishlarda ishlatilgan. Savdo va haibiy kemalarning eshkakchilari ham qullardan bo`lgan. Qullar kulolchilik, temirchilik ustaxonalarida ustalar top-shiigan barcha ishlarni bajaiganlar. Katta yerli dehqonlar ham qullar mehnatidan foydalanganlar. Qullar yer haydar, qo`1 tegirmonlarida arpa-bug`doyni maydalab un tayyorlar edilar. Ular uzumzor va zaytunzorlarda ishlab, uzum va zaytun mevalaridan sharbat chiqarganlar. Ular har turli qishloq xo`jalik mahsulotlarini eshak, xachir, aravalarga ortib, yelkalarida ko`tarib bozorlarga olib borganlar. Yunon aslzodalari qul va cho`rilardan uy xizmatkorlari sifatida ham foydalanganlar. Boy-badavlat kishilar va o`ziga to`q xonadonlarda 3–4 dan 50–60 gacha qul va cho`rilar xizmat qilganlar. Qadimgi Yunonistondaqullar baicha insoniy huquqlardan mahrum edilar. Shuning uchun ularga tirik mavjudot sifatida qaraganlar. Qullar o`z mehnatlari samarasidan bahramand bo`lmay, juda qashshoq yashaganlar. Nazoratchilar ularni qo`rqitish va jazolash bilan mehnat qilishga majbur qilganlar.

5. Qullarning quldorlarga qarshi kurashlari. Qullar ba`zan jabr-zulmga qarshi kurashning turli yo`llaridan foydalanganlar. Ular asboblami sindirar, hayvonlami mayib qilar, quldor va aslzodalaiga suiqasd qilib, uylariga o`t qo`yardilar. Ba`zan Yunonistonda qullarning katta qo`zg`olonlari ham bo`lib turgan. Miloddan avvalgi V asr o`rtalarida Spartada bo`lib o`tgan ilotlar qo`zg`oloni dahshatli tus olgan. Spartaliklar bu qo`zg`olonni bostira olmay qo`shni polislardan yordam so`rashga majbur bo`lganlar. Kurash davom etgan, ilotlaming bir qismi ozodlikka erishgan, lekin ular o`z vatanlarini tark etishga majbur bo`lganlar. Shunday qilib, miloddan avvalgi V asrda Yunonistonda quldorlik tuzumi rivoj topgan va mustahkamlangan. Afina esa Yunonistondagi eng kuchli quldorlik davlati bo`lib qolgan. Afina quldorlik demokratiyasi va yunon manzilgohlari 1. Afinada xalq yig`ini va uning vazifalari. Miloddan avvalgi VI asr boshlarida shiddatli janglar va o`tkazilgan islohotlar natijasida Attika demosi – oddiy fuqarosi katta g`alabani qo`lga kiritgan edi. Endilikda oddiy fuqarolar ham davlatning hamma sohadagi ishlarida faol qatnashadigan bo`ldilar. Qadim zamondan boshlab Afinada va Yunonistonning boshqa joylarida xalq yig`inining ta`siri kuchli bo`lgan. Xalq yig`ini oliy hokimiyat bo`lib, u bir oyda 3– 4 marta chaqirilar edi. Xalq yig` inida Attikaning barcha shahar va qishloqlaridan kelgan bir necha ming erkak kishilar ishtirok etardilar. Xalq yig`ini qonunlar qabul qilar, urush, sulh va davlat ahamiyatiga ega bo`lgan masalalarni muhokama qilar edi. Xalq yig`ini Afina davlatini boshqaradigan strateglami – lashkarboshilarni, turli mansabdor, amaldorlarni saylar va o`rnilaridan olib tashlash huquqiga ega edi. 1-Afina dengiz ittifoqi ixtiyoridagi xazina va uni sarflash ham xalq yig`ini ixtiyorida bo`lgan.

Yig`inlar qizg`in bahs va munozaralar bilan o`tardi. Yig`in oxirida ko`rilgan masalalar yuzasidan ko`pchilik ovoz bilan tegishli qarorlar qabul qilingan. Xalq yig`ini ishiga 500 kishidan iborat kengash yordam berib turgan. Miloddan avvalgi 443- yilda aslzoda va badavlat oiladan chiqqan Perikl degan kishi xalq yig`ini tomonidan Afinaning bosh strategi qilib saylangan. U bu vazifada 15 yil uzluksiz ishJagan. Perikl iste`dodli, bilimli va notiq kishi bo`lgan. U o`z faoliyati davomida demos manfaatini himoya qilib, butun Yunonistonni Afina qo`l ostida birlashtirishga harakat qilgan. U butun choralar bilan Afina dengiz ittifoqini mustahkamlab, unga yangi ittifoqchilarni jalb qilgan. Ittifoqdan chiqib ketishga uringan shahar-davlatlarni ittifoqda qolishga undagan. Ittifoqda qolishni istamaganlarni esa qurol kuchi bilan ittifoqqa itoat ettirgan. U Afina davlatini mustahkamlash uchun quruqlikdagi qo`shin va harbiy-dengiz flptini kuchaytirishga alohida e`tibor bergan. Perikl mamlakat xalq xo`jaligining ravnaqi, me`morchilik va madaniyat ishlarini rivojlantirish uchun o`zining katta hissasini qo`shgan davlat arbobi edi. U miloddan avvalgi 429- yili yuqumli kasallikdan vafot etgan. 2. Afina demokratiyasining quldorlik xususiyatlari. Afinada davlatni Sharq mamlakatlaridagi cheksiz huquqqa ega bo`lgan fir`avn, shahanshoh va podsholar emas, balki xalq yig`ini saylab qo`ygan strateglar boshqarganlar. Bu so`zning ma`nosi yo`lboshchi, harbiy boshliq demakdir. Afinada davlatni boshqarish usulini demokratiya deb ataganlar. Demokratiya « demos » so`zidan olingan bo`lib, ma`nosi xalq demakdir. «Demokratiya» esa xalq hokimiyati demakdir. Chunki Afinani boshqaradigan hamma amaldorlar va kengash a`zolari xalq yig`inida ma`lum muddatga saylangan. Miloddan avvalgi V asrda Afina quldorlik demokratiyasi o`zining eng yuqori pog`onasiga ko`tarilgan. Yunonistonning boshqa shahar-davlatlarining aksariyatida Afina demokratiyasi singari boshqaruv usuli qo` ll anilgan. Bu quldorlik demokratiyasi quldorlarning qullar ustidan hukmronligini ta`minlaydigan idora usuli edi. Bu idora usulidan Attikaning tub joy aholisiga mansub bo`lgan

erkaklar foydalanganlar. Ular xalq yig`inida faol qatnashib, saylash va saylanish huquqiga ega edilar. Boshqa mamlakat, boshqa shahar-davlatlardan kelgan kishilar esa saylash va saylanish huquqidan mahrum bo`lganlar. Ular Attikada yashayotganliklari uchun soliq to`lar edilar. O`zini attikalikman deb aldagan o`zga mamlakat fiiqarosi qulga aylantirilgan. Attikalik va afinalik ayollar xalq yig`inida qatnashtirilmas, ular saylash va saylanish huquqidan mahrum edilar. Ularning bosh vazifasi – «uy-ro`zg`orni yaxshi tutish va eriga itoatda bo`lish»dan iborat bo`lgan. 3. Afinadagi ijtimoiy-madaniy hayot. Yunonistonning barcha shaharlari, sbuningdek Afinada odamlar yig`iladigan joy bu A go r a bo`lgan. Erkin afinaliklar eng og`ir ishlarni qullar zimmasiga yuklab, o`zlari ko`p vaqtlarini shaharning jamoat yig`iladigan joylarida va agorada madaniy, jismoniy, ma`rifiy va maishiy ishlar bilan o`tkazganlar. Ertalab agoraga peshtaxtalar qo`yilgach, savdo-sotiq ishlari boshlangan. Kechga bo`lib savdo-sotiq tugagach, peshtaxtalar yig`ishtirib olingan. Shundan keyin u yerda ma`rifiy va madaniy ishlar boshlangan. Agoraning bir tomonida Aflna davlatining qonunlari o`yib yozilgan tosh lavhalar turgan. Unga xalq yig`ini bo`ladigan kun, sud va sudda qanday ishlar ko`rilishi to`g`risidagi ma`lumotlar yozilgan taxtachalar osib qo`yilgan. Xalq yig`ini bo`ladigan kun Afina fuqarolari agoraga to`planganlar. Afinaliklar agorada turli yangilik va ma`lumotlardan xabardor bo`lishgan. O `smirlar, yigitlar, katta yoshdagi erkaklar gimnasiylarga to`planishgan. Gimnasiy degani yunoncha so`z bo`lib, yalang`och degan ma`noni bildiradi. Gimnasiylar esa turli mashq va tadbirlar o`tkaziladigan joydir. Gimnasiylarda odamlar mashhur olimlarning ma`ruzalarini tinglab o`zaro suhbatlar o`tkazganlar. Ayni paytda bu yerda kurash, o`yin va turli mashqlar o`tkazilgan. Gimnasiylarda eng yaxshi sozanda va xonandalar o`z kuylari va qo`shiqlarini namoyish qilganlar. Bu yerda yiliga bir necha bor teatr tomoshalari qo`yilib, unda o`n minglab tomoshabinlar qatnashganlar. Afinada yaratilgan ijtimoiy, madaniy va ma`rifiy hayot erkin fiiqarolarning aqliy va jismoniy jihatdan kamol topishi uchun katta imkoniyatlar yaratib bergan.

Shu davrda Afina davlati siyosiy va iqtisodiy jihatdan ham ravnaq topgan. Afina savdogarlari Egey, Marmar, Qora, Kritva Ioniya dengizlarida savdo- sotiq isiilarini qizitib yubo`lganlar. Shu davrda Afina joylardagi yunon mustamlakalari bilan ham savdoni rivojlantirgan. 4. Yunon manzilgohlarining tashkil topishi. Miloddan avvalgi IX–VIII asrlardayoq yunonlar Qora va O`rtayer dengizi sohillarida o`zlarining dastlabki manzilgohlarini qurib, mahalliy aholi bilan savdo-sotiq va almashuv ishlarini olib borganlar. Keyinchalik bu manzilgohlar o`rnida qishloqlar bunyod bo`lgan. Bu qishloqlarda odam ko`paygan, hunarmandchilik, savdo-sotiq va dehqonchilik rivoj topgan. Asta-sekin bu qishloqlar Yunonistondagi kabi shahar-davlatlarga, ya`ni po lislarga aylana boshlagan. Shahar-davlatlarning aholisi Yunonistondan kelayotgan turli toifaga mansub kishilar hisobiga orta borgan. Yunonistondagi tabaqaviy kurash natijasida goh demos g`alaba qilib, u yerdan aslzodalarni badarg`a qilgan. Quvg`in qilingan bir aslzoda: «Men qochib ketish uchun bir kemaga hashamatli uyimni boshma-bosh almashtirar edim » , – deb yozgan. Goh aslzodalar g`olib chiqib, demos quvib yuborilgan. Qarzdorlik va ochlik ham ba`zan fuqarolarni uzoq o`lkalaiga ketishga majbur qilgan. Miloddan avvalgi VIII–VII asrda yashagan yunon shoiri Gesiod: «Kambag`allar qarzlaridan, mash`um ocharchilikdan qutulish maqsadida o`z vatanlarini tashlab, uzoq o`lkalarga jo`nab ketardila », – deb yozgan edi. Miloddan avvalgi VIII–V asrlar orasida O`rtayer dengizining shimoliy sohillari – Korsika, Sardiniya, Sitsiliya orollari va Apennin yarimoroli sohillarida tashkil topgan manzilgoh-shaharlar tez rivojlanib ketgan. Yunonlar Kichik Osiyo, Misr va Qora dengiz sohillarida ham o`nlab manzil-shaharlar barpo etib savdo va hunarmandchilikni rivojlantirganlar. Bu shahar-davlatlar barpo bo`lgach, u yerda hunarmandchilik, savdo-sotiq va dehqonchilik ham rivojlangan. Bu shaharlarning o`z hokimlari, qo`shinlari va qonun-qoidalari bo`lgan. Ular hatto tanga pullar ham chiqarganlar. Yunonistonga asal, mo`yna, jun, tuz, yog`och, teri va boshqa

xomashyo mahsulotlar olib kelingan. Koloniyalardagi shaharlar bilan olib borilgan savdo-sotiq Yunonistonning xazinasini boyitishda katta ahamiyatga ega bo`lgan. 5. Yunon manzilgolilaridagi turmush. O` zga mamlakatlarga ko`chib borgan yunonlar o`zlari uchun qulay bo`lgan dengiz qo`ltiqlari, sohili va daryolarning dengizga quyiladigan joylariga o`rnashib manzilgohlar qurganlar. Keyinchalik dastlabki manzilgohlar o`mida atrofi mudofaa devorlari bilan o`ralgan shahar va qishloqlar qurilgan. Yunonlar mahalliy aholi bilan do`stona munosabatda bo`lib, ular bilan qizg`in savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. Manzilgohlardagi yunonlar mahalliy aholidan olgan mahsulotlarining bir qismini va sotib olingan qullarni Yunonistonga jo`natganlar. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, yunon manzilgohlaridagi shahar va qishloqlar dengiz bo`ylarida joylashgan edi. Ular yaqinida doimo savdo va harbiy kemalar turgan. Ba`zan xavf-xatar tug`ilsa, ular darrov kemalarga chiqib jon saqlaganlar. Chunki yunonlar dengiz sohilidagi manzillaridan ichkariga kirishga mahalliy aholidan qo`rqqanlar. Miloddan avvalgi V asrda yashagan yunon faylasufi Platon «Kavkaz tog`laridan Gibraltar bo`g`ozigacha bo`lgan dengiz sohillarida istiqomat qilgan shahar-davlatlarning aholisi hovuz bo`yiga chiqib o`tirgah qurbaqalarga o`xshaydilar», – deb yozgan ekan. 6. Manzilgohlardagi yunon shahar-davlatlarining ahamiyati. Yunoniston manzilgohlarining tashkil topishi Yunoniston xo`jaligining rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatdi. Manzilgohlarda barpo bo`lgan shahar-davlatda hunarmandchilik, dehqonchilik, chorvachilik tez rivojlana bo`lgan. Manzilgohlardan Yunoniston polislariga arpa, bug`doy, asal, mum, yog`och va boshqa mahsulotlar yuborib turilgan. Yunonistondan esa manzilgohlarga har turli hunarmandchilik mahsulotlari va zargarlik buyumlari kelib turgan. Ayni paytda Yunon qul bozorlariga manzilgohlardan ko`plab quljar ham keltirib turilgan. Manzilgohlar bilan yunon polislari o`rtasidagi savdo aloqalari har ikki tomon uchun katta ahamiyatga ega edi.

Shu bilan birga yunon madaniyati manzilgohda yashagan mahalliy xalqlar madaniyatining rivojiga o`zining ijobiy ta`sirini o`tkazgan. O`z o`rnida manzilgoh xalqlarining madaniyatidan yunonlar ham bahramand bo`lganlar. Peloponnes-Afina urushlari 1. Urushning kelib chiqish sabablari. Miloddan avvalgi V asr o`rtalariga kelib Yunonistonda bir-biriga dushman ikki ittifoq vujudga keldi. Ulardan biri Sparta boshliq Peloponnes, ikkinchisi esa Afina boshliq 1-Afina dengiz ittifoqidir. Yunon-Eron urushi davrida har ikki ittifoq birlashib Eronga qarshi kurash olib bordilar. Bu urush Yunon davlatlari ittifoqining g`alabasi bilan yakunlandi. Yunon-Eron urushidan so`ng har ikki ittifoq davlatlarning boshliqlari Yunonistonda o`z mavqelarini kuchaytirish uchun kurash boshladilar. Bu masala urushni keltirib chiqargan bosh omil edi. Bu urush tarixda Peloponnes urushi nomi bilan mashhur bo`lgan. Peloponnes urushi ikki bosqichdan iborat bo`lib, birinchi bosqichi miloddan avvalgi 431–421-yillarni, ikkinchi bosqichi esa 415– 404- yillarni o`z ichiga olar edi. 2. Urushning boshlanishi va borishi. Miloddan avvalgi 431-yilga kelib Afina bilan Sparta ittifoqiga birlashgan davlatlar o`rtasida qarama-qarshilik kuchayib ketadi. Miloddan avvalgi 431- yili Peloponnes ittifoqining rahbari Sparta Afinaga qarshi urush harakatlarini boshlab yuboradi. Urushga Sparta podshosi Arxidam II boshchilik qilgan. Shuning uchun bu urash Arxidam urushi ham deyiladi. Miloddan avvalgi 426- yili Lesbos orolidagi Mitilena shahrida Afinaga qarshi qo`zg`olon ko`tarilgan. Qo`zg`olonchilaiga Sparta katta yordam bergan. Afinaliklar Mitilenadagi qo`zg`olonni shafqatsizlik bilan bostirganlar. Afina Lesbosga Spartadan keladigan harbiy kemalarni yo`lini to`sish uchun Peloponnes sohillariga 100 triyerdan iborat harbiy kuch yuborgan. 3. G`arb va Xalqidikadagi janglar. Miloddan avvalgi 430–426-yillarda Afina qo`shinlari Peloponnesning g`arbiy sohillarida g`olibona urushlar olib borib,

Kefalleniya va Zakinf orollarini, Navpakt va Solliy shaharlarini bosib olganlar. Afinaliklar floti Messeniya sohillarida spartaliklarga zarba berib, miloddan avvalgi 424- yili janubdagi Kifera Sfakteriya orolini ham bosib olganlar. Sparta esa qiyin ahvolga tushib qolib, Afina rahbarlari Demosfen va Kleonlardan sulh tuzishni so`raganlar. Ammo Afina rahbarlari Spartaga qabul qilib bo`lmaydigan shartlarni qo`yganlar. Natijada urush yana davom etgan. Ammo Afina qo`shinlari miloddan avvalgi 425–424-yillarda Korinf va Delinda bo`lgan janglarda yengilganlar. Miloddan avvalgi 427–424-yillarda af in aliklar Sitsiliyaga bir necha bor muvaffaqiyatli yurish qilganlar. Ammo sitsiliyaliklar afinaliklarga bu yerdan ketishni taklif etganlar. Afina qo`mondonligi o`z imkoniyatlarini hisobga olib Sitsiliyadan ketishga majbur bo`lganlar. Brasid rahbarligidagi spartaliklar qo`shini Egey dengizi shimolida joylashgan Xalkidika yarimorolidagi bir qancha shaharlarni bosib olgan. Ular oroldagi Amfiopol shahrini qamal qilganlar. Bu afinaliklarni tashvishga solib qo`ygan. Kleon boshliq afina qo`shinlari u yerga yetib borgan. Amfiopol yaqinida qattiq jang bo`lib, jangda Brasid ham, Kleon ham halok bo`lishgan. Miloddan avvalgi 422-yili Amfiopol afinaliklar qo`lidan ketgan. Afinaliklar sulh so`raganlar. Nikiy Afina davlatining boshlig`i bo`lgach, sulh muzokaralari boshlangan. Sulhning tashabbuskori Nikiy bo`lgani uchun Nikiy sulhi deyilgan. Miloddan avvalgi 421- yili Afina bilan Sparta o`rtasida 50 yilga mo`ljallangan sulh shartnomasi tuzilgan. Ammo sulh sharti bajarilmagan. Nikiy sulhi bilan Peloponnes urushining birinchi bosqichi tugagan. 4. Urushning ikkinchi bosqichi. Ammo Nikiy sulhining shartlari to`liq bajarilmagach, Afina bilan Sparta o`rtasida yangidan urush boshlanadi. Miloddan avvalgi 415- yilda afinaliklar 260 harbiy kema, 32 minglik katta qo`shin bilan Sitsiliya oroli tomon jo`nagan. Afina qo`shiniga Alkiviad, Nikiy va Lamaxlar rahbarlik qilganlar. Alkiviad xoinlik qilib spartaliklar tomonga qochib o`tgan va afinaliklarning harbiy sirlarini ularga aytib bergan. Nikiy urushni to`xtatishga umid bog`lab, urush harakatlarini paysalga solgan. Bu davr ichida

sitsiliyaliklar mudofaaga tayyorlanish imkoniyatiga ega bo`lganlar. Ayni paytda Sitsiliyada yashayotgan yunonlar afinaliklarga dushmanlik munosabatida bo`lganlar. Afina qo`shinlari Sirakuzani qamal qilganlar. Lekin bu qamal muvaffaqiyatsiz chiqqan. Miloddan avvalgi 413-yili Demosfen boshliq Afina floti Sparta va ittifoqchilar tomonidan tor-mor etilgan. Jangda Nikiy, Demosfen va Lamaxlar ham halok bo`lganlar. Asir qilib olingan afinaliklar qul qilib sotilgan. Sitsiliyadagi mag`lubiyat Afinaning obro`sini tushirib yuborgan. Miloddan avvalgi 413- yili Sparta qo`shinlari Afinadan 22 kilometr naridagi Dekeleya qishlog`ini bosib olganlar. Spartaliklar Afina qullariga murojaat qilib Dekeleyaga qochib o`tishga da`vat qilganlar va ulaiga ozodlik berishni va`da qilganlar. Shundan so`ng 20 mingdan ortiq qul Dekeleyaga qochib o`tgan. Afina xavf ostida qolgan. Afinaliklar shaharni himoya qilish uchun barcha choralarni ko`iganlar. Afina floti dengizda kuchli edi. Uni yengish uchun Sparta eron shohi Doro II ga murojaat qilgan. Bu taklif Doro II tomonidan qabul qilingan. Jangda spartaliklar g`alaba qozonishgan. Sparta Yunonistonning Kichik-Gsiyodagi yerlarining hammasini Eronga berishga va`da qilgan. Bu davrda Afina butun kuchini flotni qayta tiklashga va o`z ittifoqchilari bilan aloqani yaxshilashga sarf qilgan. 5. Afmaning mag`lubiyati va urushning tugashi. O` z flotini mus- tahkamlab olgan Afina Egey dengizining turli joylarida Sparta floti bilan jang olib borgan. Bu orada Alkiviad eronliklarga sotilib, undan yana Afinaga qaytgan. Bir necha janglarda u spartaliklar flotini yenggan. Buning evaziga afinaliklar uni afv etishgan. Miloddan avvalgi 403-yili Frasibul Afinada demokratiyani qayta tiklagan. Lekin Afina Peloponnes ittifoqiga a`zo bo`lib qolgan. Shunday qilib, 27 yil davom etgan Peloponnes urushida Afina mag`lubiyatga uchrab, Yunonistondagi zaif davlatlardan biri bo`lib qolgan. Yunon-Makedon davlati 1. Makedoniya davlatining tashkil topishi. Makedoniya Bolqon yarimorolining shimolida joylashgan qadimgi mamlakatlardan biridir. Uning

maydoni tog`lik va tekisliklardan iborat. Tdg` oralaridan ko`plab soy va jilg`alar oqib chiqadi. Makedoniya o`ziga xos o`simlik va hayvonot dunyosiga ega. Qishi sovuqroq, tog`larda har turli daraxt va ma`danlar ko`p. Makedoniyada tosh asridan beri aholi yashab keladi. Ular dastlab termachilik va ovchilik bilan tirikchilik qilganlar. Miloddan avvalgi VII–VI asrlarda Makedoniyada xususiy mulk, mulkiy tengsizlik va tabaqalanish kelib chiqqan. Miloddan avvalgi VI asrda esa Makedoniyada ilk davlat qaror topgan. Yunon- Eron urushining dastlabki davrlarida Makedoniyaning bir qismi Eron ta`siriga o`tib qolgan edi. Eronliklar Yunonistpndan quvilgach, Makedoniya 1-Afina dengiz ittifoqi safiga kirgan. Makedoniyaliklar yunonlarning Eronga qarshi kurashida faol qatnashganlar. Makedoniya Aleksandr I (miloddan avvalgi 498–454-yillar) va uning vorisi Arxelay (miloddan avvalgi 419–399-yillar) davrida birmuncha mustahkamlangan. Arxelay dengiz bo`yidagi yangi poytaxt – Pella shahriga asos solgan. Arxelay qo`shinlari Xalkidika yarimoroli va Fessaliyaning ba`zi joylarini istilo qilganlar. Bu joylar Makedoniyaga qo`shib olingan. Ko`p o`tmay fitnachilar Arxelayni suiqasd uyushtirib o`ldira-dilar. Arxelay o`ldirilgach, taxtni vorislari egallaydilar. 2. Filipp II davrida Ma-kedoniyaning kuchayishi. Arxelay o`ldirilgach, Makedoniyada taxt uchun kurash boshlanadi. Uzoq jang-u jadallardan so`ng, miloddan avvalgi 359-yilda Makedoniya taxtini Filipp II egallaydi. Filipp II taxtga o`tirgach, mamlakat kuch-qudratini mustahkamlash uchun qator islohotlar o`tkazadi. Filipp II harbiy islohot o`tkazib dehqonlardan piyoda va aslzodalardan otliq qo`shin tuzadi. U qo`shinda qattiq intizom o`rnatib, ularning harbiy ta`limiga katta e`tibor beradi va ularni tez-tez sinovdan o`tkazib turadi. Filipp II pul islohoti o`tkazib oltin va kumushdan tangalar zarb qildirgan. Oltin tangalar shoh nomi bilan «filippak» deb atalgan. Bu islohotlar Makedoniyani har jihatdan mustahkamlagan. Filipp II Makedoniyani kuchaytirib olgach, Peloponnes urushi oqibatida zaiflashib qolgan yunon shahar-davlatlarini bosib olishga kirishadi. Yunonistondagi ba`zi shahar-davlatlar Filipp II ga urushsiz itoat

etadilar. Makedoniya podshosi ba`zi joylarni urush va janglar bilan bosib olgan bo`lsa, boshqalarini kelishuv, hiyla va katta pul hisobiga o`z davlatiga qo`shib olgan. Filipp II o`g`li va sarkardalariga: «Xurjuniga oltin joylashgan eshak bilan har qanday kuchli qa l` a va shaharni qo ` lga kiritish mumkin», – der edi. Filipp II Makedoniyani mustahkamlab olgach, qo`shni mamlakatlarga istilochilik urushlarini boshlab yuboradi. Makedon qo`shinlari dastlab Frakiya sohillaridagi Yunon shaharlarini, so`ng Illiriyani va boshqa qabilalarning yerlarini bosib oladilar. Tez orada makedon qo`shinlari Dunay daryosigacha bo`lgan yerlarni ham istilo qiladilar. Shimoliy urush tugagach, Filipp II Yunonistonni bosib olishga kirishadi. Makedon qo`shinlari Fessaliyani bosib olib, Fiva va Afinaga xavf soladilar. Bunga javoban Afina boshliq Korinf, Fiva, Megara va boshqa shahar-davlatlarning ittifoqi tuziladi. Ittifoqning g`oyaviy rahbarlaridan biri ajoyib notiq Demosfen yunonlarni ozodlik urushiga chorlaydi. Miloddan avvalgi 338- yili makedon qo`shinlari Beotiyaga bostirib kirib, Xeroniya shahri yaqinida yunon ittifoqi qo`shini bilan Makedoniya askarlari o`rtasida shiddatli jang bo`lib o`tadi. Jangning dastlabki davrida ittifoqchilar qo`shini makedon qo`shinlarini orqaga chekinishga majbur qiladilar. Filipp II ning 18 yoshli o`g`li Iskandar askarlarining jangga kirishi urush oqibatini makedoniyaliklar foydasiga hal qiladi. Shu jangdan keyin butun Yunoniston Makedoniyaga itoat etishga majbur bo`ladi. O `sha zamondagi bir kishi: «Xeroniya yonida halok bo`lganlarning jasadlari bilan birga yunonlarning ozodligi ham ko`milgan» , – deb achinib yozgan ekan. 3. Korinf kongressi. Xeroniya g`alabasidan so`ng Filipp II butun yunon shahar-davlatlarini erkin deb e`lon qiladi. Miloddan avvalgi 337-yili Korinfda yunon shahar-davlatlarining kongressi chaqiriladi. Unda Spartadan boshqa barcha yunon shahar-davlatlari qatnashadilar. Kongressda yunon davlatlarining tinch- totuv yashashi, bir-birlarining ichki ishlariga aralashmaslik va o`zaro urushlar olib

bormaslik to`g`risida bir qarorga keladilar. Kongressda barcha yunon davlatlari Eronga qarshi birgalikda kurash olib borish rejasi tuziladi. Filip II Makedoniyavayunon daviatiari birlashgan qo`shinlarining bosh qo`mondoni etib tayiniaimui. Filipp II Korinfdan qaytgach, sarkarda Attal boshliq 10 ming kishilik qo`shinni Kichik Osiyoga yuboradi. Urushdan maqsad Kichik Osiyodagi yunonlarni eroniylar zulmidan ozod etish, Yunon-Eron urushi davrida jabrlangan kishilarining o`chini olish va shoh Kserks olib ketgan yunon ma`budalarining haykallarini qaytarib olib kelish edi. Urushgaqizg`in tayyorgarlik ketayotgan bir vaqtda Filipp II o`z qizining nikoh to`yi vaqtida, miloddan avvalgi 336-yili fitnachilar tomonidan o`ldiriladi. Bu esa urushni ikki yilga kechiktirib yuboradi. 4. Iskandarning taxtga chiqishi, dastlabki istilolari va g`alabalari. Filipp II o`ldirilgach, Makedoniya taxtiga uning 20 yoshli o`g`li Iskandar o`tiradi. Sharqda Iskandar Zulqarnayn – shohlik Iskandar nomi bilan mashhur bo`lgan bu shaxs miloddan avvalgi 356-yilda tug`ilib, yunon faylasufi Aristotel qo`lida tarbiyalanadi. Miloddan avvalgi 336-yili Makedoniya taxtiga o`tirib, miloddan avvalgi 336–334-yillarda Makedoniyaga tutash bo`lgan davlatlarni, shuningdek Yunonistonni o`ziga itoat ettiradi. Miloddan avvalgi 334–325-yillarda Sharqqa yurish qilib ko`p mamlakatlarni bosib oladi. Miloddan avvalgi 323-yili Bobilda vafot etadi. Filipp II dan keyin Fiva, Illiriya va Frakiya, shuningdek ko`pgina yunon shahar-davlatlari Makedoniya tarkibidan chiqib keta boshlaydilar. Bunga javoban Iskandar miloddan avvalgi 335-yili Illiriya va Frakiya ustiga qo`shin tortib, ularni o`ziga itoat ettiradi. Iskandar Makedoniyaga qarshi qo`zg`olon ko`targan Fiva ustiga yurib, shaharni vayron qiladi, boshqalarga namuna bo`lsin deb uning aholisini qul qilib sottirib yuboradi. Fivadagi dahshatli urush boshqa yunon davlatlarini cho`chitib qo`yadi. Iskandar afinalik ustozi Aristotel hurmati uchun Afina ustiga jangovar qo`shin tortmaydi. Afinaliklar uni itoatgo`ylik bilan kutib oladilar. Yunoniston qaytadan Makedoniyaga itoat ettiriladi.

Iskandar Yunonistonni o`ziga itoat ettirgach, miloddan avvalgi 334-yilda 30 ming piyoda, 5 ming otliq va 165 harbiy kemadan iborat qo`shin bilan Gellespond bo`g`ozidan suzib Kichik Osiyo sohillariga o`tadi. Bu yerdagi Granik daryosi bo`yida makedon qo`shinlari bilan eron qo`shinlari o`rtasida dahshatli jang boshlanadi. Granikdagi g`alabasidan so`ng Iskandar qo`shinlari Kichik Osiyo sohili bo`ylab janub tomon yuradilar. Sohildagi ko`p shahar va qishloqlar, shuningdek Milet ham bosib olinadi. Miloddan avvalgi 333-yili Iskandar Kichik Osiyoning o`rtasidagi Kappidoniya viloyatini ishg`ol qilib qishni o`sha yerda o`tkazadi. Shu vaqtda eron qo`shinlari Kappidoniyaga tomon kelayotgan edi. Bu xabarni eshitgan Iskandar o`z qo`shinlarini Kilikiyaga olib o`tib, Tars shaharchasini ishg`ol qiladi. Miloddan avvalgi 333-yili eron va Makedon qo`shinlari Kilikiyaning Iss shahri yaqinida to`qnashadilar. Jang nihoyatda dahshatli bo`lib, to`qnashuv Iskandarning g`alabasi bilan tugaydi. Doro III chekinishga majbur bo`ladi. Shohning xotini, ikki qizi, qarorgohi va katta boyliklari Iskandar ixtiyoriga o`tadi. Doro III ilojsiz mamlakat ichkarisiga qochishga majbur bo`ladi. Iskandar shohning xotini va qizlariga maktub yo`llab, « Men Doro III bilan urushayotirman. Sizlarga oliy darajadagi xizmat bajo keltiriladi», – deb yozgan ekan. Issdagi g`alabadan so`ng Iskandar qo`shinlari Finikiya, Suriya va Palastin ustiga qo`shin tortib, ko`p shaharlarni bosib oladilar. Tir shahri makedonlarga yarim yil davomida qarshilik ko`rsatadi. Qattiq janglardan so`ng Tir bosib olinib, vayron etiladi, boyliklari talanadi, 30 mingdan ortiq shahar aholisi asir olinib qul qilib sotiladi. Iskandar Suriya, Finikiya va Falastinni o`ziga itoat ettirgach, miloddan avvalgi 332-yili Misrga kirib boradi. Misrliklar Eronga tobe edilar. Ular Iskandarni xaloskor deb qabul qilib, unga tobeliklarini bildiradilar. U Misr fir`avni deb e`lon qilinadi.

5. Erondagi so`nggi janglar. Turon va Hindistonga yurish. Miloddan avvalgi 331-yilda Iskandar Misrdan chiqib, Mesopotamiyaga qo`shin tortadi. Doro III o`zining ko`p sonli piyoda, otliq jangchilari, o`tkir chalg`i bog`langan jangovar arava va jangga o`rgatilgan fillari bilan Dajla daryosining o`ng sohilidagi Gavgamel degan joyda Iskandarni kutib turardi. Eron qo`shini tarkibida So`g`diyona, Baqtriya, Marg`iyona va Eronga itoatda bo`lgan o`lkalardan chaqirilgan jangchilar ham bor edi. Doro III Iskandar qo`shinlarini qurshab olish uchun otliq askarlarini tekislikka joylashtirgandi. Shoh dastlab o`tkir chalg`i bog`langan jangovar aravalarini yunon piyodalari safiga yo`naltiradi. Makedon piyodalari ikki tomonga surilib shiddat bilan kelayotgan jang aravalarini o`z saflari orasidan o`tkazib yuboradilar. Makedonlar esa ular ustiga kamon o`qi yog`dirib ko`plarini qirib tashlaydilar. Doro III ning jangovar fil mingan jangchilari ham eroniylargag`alaba keltirmaydi. Jang qizg`in borayotgan vaqtda Makedon sarkardasi Parmenion boshliq makedon qo`shinlari eroniylardan mag`lubiyatga uchrayotgan edi. Iskandar o`zining tanlangan qismlari bilan Parmenionga yordamga kelib, uni mag`lubiyatdan saqlab qoladi. Gavgameldagi jang goh eron, goh makedonlar ustunligi bilan kechgacha davom etadi. Jang oxirida makedonlar shunday shiddatli hujum qiladilarki, bunga eroniylar bardosh bera olmaydilar va chekinadilar. So`nggi jang Iskandarning g`alabasi bilan tugaydi. Eron qo`shinlari va shoh jang maydonini tashlab qochadi. Gavgamel g`alabasidan so`ng Iskandar birin-ketin Bobilni, Suzani va poytaxt Persepolni ham bosib oladi. Iskandar lashkarlari Persepolda qishlab, so`ng Doro III ni izlab Ekbatanga yo`1 oladilar va uni ishg`ol qiladilar. Shoh esa Baqtriya tomon chekinadi. Chekinib borayotgan shoh Baqtriya satrapi – noibi Bess tomonidan o`ldiriladi. Bess o`zini Artakserks IV nomi bilan Eron shohi deb e`lon qiladi. Iskandar Doro III jasadini izzat-ikrom bilan dafn etishni buyurib, o`zi Bessni taqib qilishda davom etadi. Miloddan avvalgi 330-yilda eron shohligi barham topadi.

6. Iskandarning Turon, Hindistonga yurishi va uni oqibatlari (qaytishi). Miloddan avvalgi 329-yili Iskandar (Amudaryo) – Oksni kechib o`tib, Navtaka degan shaharda Bessni qo`lga tushirib, qatl ettiradi. Iskandar miloddan avvalgi 329, 327-yillarda Turonda qonli janglar olib boradi. So`g`diyona qahramoni Spitamen boshliq xalq qasoskorlari ikki yil mobaynida unga tinchlik bermaydilar. Ammo ayrim vatan xoinlari, xalq qasoskorining joniga qasd qilib, uni o`ldiradilar. Iskandar Baqtriya, So`g`diyona va Usurshonani bo`yinsindirgach, unga mahalliy kishilardan birini hokim etib tayinlaydi. Miloddan avvalgi 327-yili Iskandar Hindiqush tog`laridan oshib Panjob – Hind vohasiga kirib boradi. Bu voha podsholaridan biri Por Iskandar bilan ayovsiz jang olib boradi. Bu ayovsiz janglarda Por ikki o`g`li, ne-ne pahlavonlaridan ajraladi. Por to`qqiz joyidan og`ir yarador bo`lishiga qaramay, jangovar fili ustidan tushmay jang qila beradi. Hind jangchilari mag`lubiyatga uchraydilar. Janglarda Iskandar ham juda ko`p askarlaridan va sevimli oti Butsefal dan ajraladi. Porning jasoratiga qoyil qolgan Iskandar, uni o`z yurtining hukmdori sifatida qoldiradi. Shunday qilib Hind va Panjob Iskandar tomonidan egallanadi. Iskandar Gang vohasi va butun Hindistonni bosib olmoqchi edi. Iskandarning bu umidi amalga oshmaydi. Chunki Gang vohasida kuchli Nand saltanati qo`shinlari turardi. Ikkinchidan yunon-makedon askarlari orasida qora bezgak kasalligi tarqalgan edi. Miloddan avvalgi 325-yili Iskandar Hindistonda ozgina qo`shin qoldirib Bobilga qaytadi. Ikki yil o`tar-o`tmas miloddan avvalgi 323-yili 34 yoshida, podsholigining 14-yilida Iskandar ham kasallik, ham zaharlanish tufayli dunyodan ko`z yumadi. U vafot etgach, Yunonistondan Hindistongacha bo`lgan joylarda tashkil topgan ulkan davlat parchalanib ketadi. Iskandar saltanati o`rnida bir qancha podsholiklar tashkil topadi. Ular Salavkalar, Pergam, Ptolomeylar va Makedoniya podsholiklari edi.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

Похожие

Qadimgi Elam davlati

Qadimgi Osuriya Davlati

Qadimgi Mеsopotamiya. (Akkad va Shumеr davlati)

Urartu davlati

Kushonlar davlati