O'zbekistonda transport vositalarining shakllanishi - История - Рефераты

O'zbekistonda transport vositalarining shakllanishi

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

93.5 KB

O`zbekistonda transport vositalarining shakllanishi Reja: 1. Kirish. 2. Transport vositalarining ahamiyati. 3. 11.Asosiy qism: 4. O`zbekistonda dastlabki transport vositalari. 5. O`zbekistonda transport tizimi. 6. Temir yo`l transporti. 7. Avtomobil transporti. 8. Havo transporti. 9. Suv transporti.

O`zbekistonda ilk transport vositalarining shakllanishi mavzusidagi masalasini yoritishning asosiy maqsadi. O`zbekiston Respublikasi mustaqil sharoitda transport va transport vositalarning tutgan o`rni naqadar muhim ekanligini talabalarga tushuntirish eng asosiy maqsadidan biri bo`lib hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasining tabiiy- geografik sharoitining turli xilda bo`lganligi uning transport vositalarining harakat va turlarini belgilab bergan. O`zbekiston tabiiy-geografik sharoiti turli xilda bo`lganligi uning transport vositalarining harakati va turlarini belgilab bergan. ¢arb va Sharq o`rtasida joylashgan baland tog`liklar, bepayon sahro va dashtlar, cheklangan suv yo`llari, buyuk ipak yo`lini yuzaga keltirib uzoq davrlar davomida asosan karvon transporti vositasini kashf etib uzoq mamlakatlar bilan savdo aloqalari mustahkamlangan. Tadqiqotchilarning fikricha, mazkur karvon yo`li XXv asr mobaynida xalqaro aloqalarni mustahkamlashga xizmat qilib kelgan. Uning uzunligi 7 ming kilometrga yaqin bo`lib nihoyatda katta hududni qamrab olgan: bir qismi o`rta yer dengizi sohillaridagi qadimgi Rim va Yunonistondan Mesopatamiya orqali, ikkinchisi o`rta Osiyo va Dashti qipchoq usti bilan Xitoy va hindistonga yetib borgan. Bu davrda o`rta Sharqda hukmronlik qilgan kushon imperiyasi Rim podsholigi bilan aloqada bo`lgan va Sharq bilan Farb o`rtasida o`ziga xos «ko`prik» hisoblangan. O`zbekiston Respublikasida umumiy foydalaniladigan yuk va yo`lovchi tashuvchi transportning barcha turi - temir yo`l, avtomobil, aviatsiya, shahar elektr transporti (tramvay, trolleybus, metropoliten), daryo, truboprovod, transport shuningdek umumiy foydalanilmaydigan (sanoat) transporti temiryo`l, avtomobil, tasmali transport, osma arqon transporti rivoj topgan. 1995 yili mamlakat yalpi ichki mahsulotining 8,4% transport tarmoqlariga to`g`ri keldi. Transport tarmoqlarida band bo`lgan ishchi xizmatchilarning o`rtacha yillik soni 298,3 ming kishini, jumladan temir yo`l transportida 58,4 ming , suv transportida 0,6 ming , avtomobil, shahar elektr transporti, yuk ortish va tushirish korxonalarida 239,3 ming kishini tashkil etdi. O`zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin transportni xalq xo`jaligiga va aholiga xizmat ko`rsatishini tubdan yaxshilash va transport boshqarish tizimini takomillashtirish

maqsadlarida «O`zbekiston havo yo`llari» milliy aviakompaniyasi (1992), «O`zbekiston avtomobil transporti» («UzAvtotrans») davlat aksiya-dorlik korporatsiyasi (1993), «O`zbekiston temir yo`llari» davlat aksiyadorlik kompaniyasi 1994 va boshqa idoralar tashkil etildi. Sanoat va qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishning o`sishi keng miqyosidagi kapital qurilishi va transport moddiy texnika bazasining yuksalishi bilan yuk yo`lovchilar tashish hajmlari ham orta bordi. Umumiy foydalanishdagi sanoat transport turlari va yuk yo`lovchilarning asosiy qismini avtomobil transporti tashkil etadi (1995 yilda yuklarning 70% : 1819, 6 million yo`lovchi). Respublikada transport iqtisodiy viloyatlar va korxonalar, xalq xo`jaligi o`rtasida, shuningdek mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarni taminlaydi. O`zbekistonda dastlabki transport vositalari.Aholi zich yashaydigan shahar va qishloqlar orasida ot-ulov qo`shilgan g`ildirakli transport yuradigan yo`llar ham o`tgan. Ular qizil tuproqli, qishda juda loy va botqoqli, yozda changi ko`kka ko`tariladigan ba`zan qumli, o`tish qiyin bo`ladigan yo`llar edi. Bunday yo`llarda qulay va moslashgan mahalliy transport, o`zbek aravasi qatnab turgan. Yuqorida aytilganidek, O`zbekistonda qadimdan asosan ikki xil arava ma`lum: birinchisi- ikkita katta g`ildirakli kashgar arava. Ikkinchisi- asosan markaziy viloyatlarda, Farg`ona va Zarafshon vodiylarida tarqalgan qo`qon arava. Birinchi xil aravalar, arxeologik va yozma manbalarga qaraganda, eng qadimiydir. Ikkinchisi o`ziga xos arava Xorazm vohasida bo`lib, va ular hozirgacha saqlangan. qadimiy Xitoy manbalarining xabar berishicha, butun o`rta Osiyo viloyatlaridan faqat Xorazmda savdogarlar o`z sayohatida foydalaniladigan bir ho`kiz qo`shilgan ko`p kegayli ikki katta g`ildirakli aravalar mavjud bo`lgan. Xorazm aravasining tugini (tegarchigi) qo`qon aravanikidan ancha keng va qalin, aravakash aravaning old qismiga o`rnatilgan zangi bo`sag`asida o`tirib boshqaradi. qo`qon aravada esa haydovchi aravaga qo`shilgan ot egarida joylashgan. Odam uzoq yo`lga ketadigan bo`lsa, aravalarga maxsus soyabon o`rnatilgan, yuk tashish (ayniqsa qovun-tarvuz) uchun turlangan katta savat moslashtirilgan. Aravalar unga qo`shilgan hayvon (ot, ho`kiz,eshak) ga qarab katta- kichik bo`lgan. Mayda-chuyda yuk tashish, dalaga o`g`it chiqarish uchun g`altak arava

mavjud bo`lgan. Katta shahar va qishloqlarda aravakashlar maxsus uyushmalarga birikkanlar. Shaharda eng keng tarqalgan transport vositasi ot va eshak hisoblanilgan, ayrim joylarda tuya va ho`kizlardan ham foydalanilgan. Tuya va eshakka minish uchun ularga yumshoq kigiz to`shalgan, egar ishlatilgan. Ba`zan aravaning ayrim qismlari, egar va yuganlar chiroyli naqsh va kashtalar bilan bezatilgan. Transport tizimi. Respublikada transport tizimi temir yo`l, avtomobil yo`llari, zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan vokzallar, stansiyalar yuk omborlari, pristanlar, havo flotining yirik aerovokzallar va infra struktura bo`linmalarini qamraydigan murakkab xalq xo`jaligini tashkil etadi. Temir yul transporti. Xalq xo`jaligida temir yo`l transportining yo`lovchilar ham yuk tashishda salmog`i katta. 1995 yilda Respublikamizda temir yo`llarning uzunligi 6,6 ming km, shu jumladan umumiy foydalaniladigan qismining uzunligi 3,5 km, asosan sanoat korxonalariga tortilgan temir yo`llarning uzunligi 3,1ming km tashkil etadi. O`zbeksitonda dastlabki temir yo`l 1886-1888 yillarda Farob stansiyasidan Samarqandgacha yotqizilgan (Krasnavodsk-Chorjuy temir yo`lining davomi). Bu temir yo`l 1895- 1897 yillarda qo`qongacha, 1899 yilda Toshkentgacha yotqizildi. 1906 yilda Toshkent- Orengburg temir yo`li ishga tushirildi. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi iqtisodiyoti uchun ulkan ahamiyatga ega bo`ldi. Xitoy, Koreya, Yaponiya, Eron, Turkiya, ¢arbiy Yevropaning janubi bilan tutashtiradigan Transosiyo magistrali (Istanbul, Toshkent, Olmaota, Pekin ) qurilishida Respublikamiz ishtirok etmoqda. Bu magistralning Drujba stansiyasi qozog`iston, Turkmanistonda Tajan-Saraxs va Eronda Saraxs-Mashxad qismlari qurib foydalanishga topshirildi (1996,13 maydan) poyezdlar qatnovi boshlandi. Respublika quruvchilari uzunligi 133 km bo`lgan Tajang -Saraxs yo`lini qurishda faol qatnashdi. O`zbekiston temir yo`li kelajakda bu katta yo`lning markaziy bo`g`imi bo`lib

qoladi. Bu yo`lda Buxoro- Denov orqali Yevropaga. Tajan-Saraxs orqali yaqin Sharq mamlakatlariga chiqish mumkin. Respublika temir yo`l transportini rivojlantirish istiqbollari Iqtisodiy hamkorlik Tashkiloti mamlakatlari (Eron, Pokiston,Turkiya,Markaziy Osiyo davlatlari, Afg`oniston, Azarbayjon) o`rtasidagi kveta rejasida belgilangan vazifalar bo`yicha hamkorlik yo`nalishida ham ishlab chiqilmoqda. «O`zbekiston temir yo`llarida 50 mingdan ortiq turli tipdagi yuk vagon va Germaniyada tayyorlangan refrejeratorlarga, 1450 ta yo`lovchilarga mo`ljallangan vagonga ega. Kompaniyaning temir yo`ldan foydalanishga ma`sul bo`lgan Toshkent, Farg`ona, Buxoro, Orol bo`yi, qarshi temir yo`l bo`limlari bor. 1995 yil umumiy foydalaniladigan temir yo`l transportida 46,2 million tonna yuk tashildi. 20 tonnalik konteynrlar bilan yuk tashish Respublikadagi 11 ta stansiyada (Shumilov, Jizzax, qakir, Margilon, Andijon, Rauston, Ulugbek, Tinchlik, Buxoro-2, qarshi,Urganchda) amalga oshirildi. 1995 yilda14,4 million yo`lovchi tashildi. Avtomobil transporti. Xalq xo`jaligining sanoat,qishloq xo`jaligi, qurilish, suv xo`jaligi, aloqa, savdo, sog`liqni saqlash. Komunal xo`jaligi, mada-niyat, mudofa va boshqa tarmoqlarida ixtisoslashgan yirik avto-transport korxonalari mavjud. 1995 yilda Respublikada umumiy foydalaniladigan avtomobil transportida yo`lovchilar tashishga mo`ljallangan 14,7 avtobus, 5000 dan ko`proq yengil taksi mashinalari ishladi. Respublika bo`yicha 2892 avtobus marshrutlarida (jumladan 593 shahar, 1768 shahar atrofi, 532 shaharlararo) avtobuslar qatnadi. Avtobuslar bilan har kuni 5 millionga yaqin yo`lovchi tashiladi. Respublakada 27 ta avtovokzal, 120 ta avtostansiya xizmat ko`rsatadi. Faqat shahardagi avtobus qatnaydi. 1995 yili avtobuslar 1819,6 million yo`lovchi tashiladi. O`zbekiston xalq xo`jaligi tasarrufida turli maqsadlarga mo`ljallangan 200 ming ga yaqin yuk avtomobillar xizmat ko`rsatadi. Respublikada fuqarolarning shaxsiy mulki bo`lgan 788,2 ming yengil avtomobillari bor. Avtomobil yo`llari.

Yo`l xo`jaligi tarmoqlarida 34,5 ming ishchi va injener texnik xodim band. Respublikadagi avtomobil yo`llarining jami uzunligi 115 ming km ortiq. Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo`llarining uzunligi 43,4 ming km. Jumladan 3243 km xalqaro, 18801 km davlat, 21939 km mahalliy ahamiyatga ega bo`lgan yo`ldir. Shuningdek Respublikada idoraga karashli yullar xam mavjud. 1992 yil 3 iyunda avtomobil yo`llari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilindi. 1992 yil fevralda O`zbekiston avtomobil yo`llarini qurish va undan foydalanish davlat- aksiyadorlik konserni (o`zavtoyo`l) tuzilgan. Kotsern tarkibida qoraqalpog`iston Respublikasi viloyatlari avtomobil yo`llari boshqarmalari, 162 tuman avtomobil yo`llari boshqarmalari, 532 yo`llar asrash va ulardan foydalanish bo`limlari, «o`zyo`lloyiha» Respublika va yo`l inshoatlar qurish, qayta qurish va ta`mirlash bo`yicha loyiha qidiruv instituti, ko`prik temir- beton qurilmalari zavodi va boshqa korxonalari bor. XX asr boshlarida O`zbekistonda 27 ming km yo`l bo`lib. Asosan ot-arava, karvon va yo`lovchilarga mo`ljallangan shundan faqat 2ming km ga shag`al yotqizilgan edi. Respublika mustaqillikka erishgandan keyin mavjud avtomobil yo`llarini xalqaro andozalarga moslash, yo`llarni saqlash va ta`mirlash, yangi barpo etilayotgan sanoat viloyatlarini xalqaro magistrallar bilan bog`laydigan yo`llar qurilishi masalalariga e`tibor kuchaydi. Bu borada O`zbekiston Xitoy va Pokistonga chiqish imkoniyatini beruvchi Andijon-o`sh, Ergashtom-qashqar avtomobil yo`llarini ishga tushirishda (1997 yil 21 iyul) hind okeaniga imkon beradigan Termiz Xitoy-Karochi avtomobil yo`li qurilishida o`z ulishi bilan qatnashmoqda. Respublikaning o`zida Farg`ona vodiysi bilan Toshkent vohasini qamchik dovoni orqali bog`laydigan yirik avtomobil yo`li hamda qo`ng`irot- Denov avtomagistrali qurilishida jadal olib borilmoqda. Respublikada jami yo`llarning 95,6% ga qattiq qoplamalar yotqizilgan, jumladan sement-beton qoplamli yo`llar 0,8% (336 km), asfalt - beton qoplamli yo`llar 49,6%(21819 km), qora shag`alli va qora qoplamli yo`llar 40,6%(17769 km)ni tashkil etadi. havo transporti. O`zbekiston jahondagi ko`p mamlakatlarning poytaxtlari, yirik shaharlar sanoat markazlari bilan havo yo`llari orqali bog`langan.

Respublika havo transporti fuqaro aviatsiyasi tarixi 1920 yillardan boshlanadi. 1924 yil 12 maydan uzunligi 800 km bo`lgan Toshkent-Avliyo ota (Jambul), Pishpik (Bishkek) Olma-ota marshrutida dastlabki yo`lovchilar tashish reysi amalga oshirildi. Usha yili uzunligi 450 km bo`lgan Kogon, Oqto`qay, Darxon ota, Xiva hamda Buxoro, Termiz, Dushanbe havo yo`llari ochildi. 1930 yildan Toshkent-Moskva yo`lida samolyotlar muntazam qatnay boshladi. Aviatsiyadan qishloq xo`jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda va sanitariya maqsadlarida ham ishlatiladi. «O`zbekiston havo yo`llarining » bir qancha Yevropa va Osiyo, Amerika mamlakatlarida vakolatxonalari ochildi. 1993-95 yillarda 18 ta yangi xalqaro marshrutlarda samolyotlar qatnovi yo`lga qo`yildi: 1993 yilda Toshkentda MDh dan tashqari London, Manchestr, Frankfurt-Bayyer, Tel- Aviv, Sharja, Jidda, Istambul, Karachi, Dehli, Kuala- Lumpur, Bangkok -Pekin, Afina - Amsterdam, Seul-Nyuyork shaharlariga muntazam xalqaro avia reyslar, Xalab, (Aleppo). Singapur hamda Osiyo va Yevropaning ko`pgina mamlakatlariga charter yo`lovchi tashish reyslari bajarildi. «O`zbekiston havo yo`llari milliy avia kompaniyasi Germaniya, Fransiya, Rossiya firmalari bilan turli sohalarda hamkorlik qilmoqda 1993 yilda Erbas indastra kotsernnidan «O`zbekiston havo yo`llari». Milliy avia kompaniyasini sotib olgan «Erbus-A-310-300-aerobuslari xalqaro marshrutlarida yo`lovchilariga xizmat ko`rsata boshladi. «O`zbekiston havo yo`llari» aviakompaniyasi xilma -xil tipdagi havo kemasiga ega: qishloq xo`jalik ishlariga mo`ljallangan AN-2, mahalliy havo yo`llariga qatnaydigan AN-24, IAk-40 xalqaro klassdagi Il-76, Il-62, IL-86, Tu-154, A-310 kabi samolyotlar, vertolyotlar parkida Mi-2, Mi-8, Ka-26 kabi mashinalar bor. Respublikada AN-2 samolyoti, Mi-2, MI-8, Ka-26 vertolyotlaridan iborat maxsus aviatsiyasi parki qishloq xo`jaligi-tibbiy sanitariya xizmati, meteoroligi, geologik qidiruv, gaz sanoati va boshqa sohalarda unumli ishlatiladi. 1996 «Boing 757» va «Boing 764» samolyotlari mahalliy havo yo`llarida IL-114 , RJ- 85 samolyotlaridan foydalanilmoqda. «O`zbekiston havo yo`llari» milliy aviakompaniyasi tarkibida 12 ta zamonaviy aerovokzal bor (Toshkent, Samarqand, Andijon, Buxoro, Navoiy, Namangan, Nukus,Termiz, Urganch, Farg`ona, qarshi, qo`qon shaharlarida) Sergeli, Uchquduq, Zarafshon, Sariosiyo, Shahrisabz, qo`ng`irot, To`rtko`l, Mo`ynoq shaharlaridagi aeroportlar viloyat markazlaridagi aeroportlariga qaraydi. Yak-

40, AN-24 samolyotlarini qabul qilishga moslashtirilgan. Viloyat markazlaridagi aeroportlar TU-154, Samarqand,Namangan, Urganch, Termiz aeroportlari IL-62, IL-76, Nukus aeroportda IL-*:, A-310 ayrobslarni qabul qilishga qodir Toshkent, Samarqand, Termiz aeroportlari xalqaro maqomga ega. Suv transporti. XX asr boshlarida Amudaryo va Orol dengizidagi suv yo`llari bo`ylab yuklar va yo`lovchilarning ancha qismi tashilgan. 1924 yilda kema va qayiqlar qatnaydigan suv yo`llarning umumiy uzunligi 887 km edi. Amudaryo harbiy floti. «Xiva», «Merkuriy», aksiyadorlik jamiyatlari kemalarida, shuningdek xususiy qayiqlarda yo`lovchilarga xizmat ko`rsatilgan, zarur yuklar tashib berilgan. o`sha davrda o`rta Osiyo suv yo`llarida umumiy yuk ortish quvvati 7 ming tonna bo`lgan, 20 kema va 50 barja, umumiy yuk ortish quvvati 24 ming tonna bo`lgan, 1500 qayiq bor edi. 1980 yilda O`zbekistonda suv yo`llarining umumiy uzunligi 2800km ga yetdi. Amudaryoda Panj (Tojikiston) bandorgohidan Munoqqa qadar paroxodlar qatnovi amalga oshirildi. Daryo suvining kamayishi va Orol dengizining qurib borishi natijasida suv yo`llari keskin qisqardi, ammo shunga qaramay 1980 yil daryo transportida 1420 ming tonna yuk tashildi. o`rta Osiyo paroxodchiligi Turkmaniston, O`zbekiston, Tojikiston o`rtasida joylashgan daryo floti bo`linmalarni boshqarish tartibi qayta tashkil etildi. o`rta Osiyo paroxodchiligining O`zbekistondagi bo`linmalari negizida «Termiz daryo porti», «Xorazm daryo floti», «qoraqalpog`iston daryo floti», ishlab chiqarish birlashmalari tashkil etildi. «o`zavtotrans» korparatsiyasi huzurida daryo flot ishini muvoffiqlashtirish bo`yicha bosh boshqarma (Toshkentda) tuzildi. Respublikada Termiz daryo porti, Sharlavik, To`rtko`l, Beruniy, qoratov, Xujayli bandorgohlari, Amudaryo orqali To`rtko`l-Xonka, Chalish-Beruniy suzma ko`priklari. Xujayli kema ta`mirlash zavodi ishlab turibdi. Termiz porti yiliga 2,5 million tonna yukni qabul qilish-jo`natish quvvatiga ega, Afg`onistonning Xayroton bandorgohi orqali eksport-import yuklarini yetkazib berish xalqaro ahamiyatga ega. Respublika daryo flotida 150 yaqin teploxod, shuningdek barjalar zemlesoslar, suzuvchi ekskavatorlar, port kranlari va boshqa

yordamchi kemalar umumiy uzunligi 1000 km ga yaqin. Xalq xo`jalik yuklari asosan Termiz-Xayraton, Sharlavuk- To`rtko`l, Xujayli-To`rtko`l, Xujayli-Beruniy, qoratov- Tahritosh yo`nalish-larda tashiladi. Yiliga daryo floti 132,7 ming tonna yuk tashil- moqda. O`zbekistonning port va bandargohlari temir yo`llar bilan bog`langan. Shahar yo`lovchi tashish transporti. Respublika shaharlarida aholi yo`lovchilarni belgilangan marshrutlarda tashiydigan jamoa ko`cha transporti-avtobus,tramvay, troleybus, yer osti transporti (metropoliten), yengil avtomobil transporti (taksi) xizmat ko`rsatadi. Shahar tashish transportining ibtidoiy turi 19- asrning ikkinchi yarmida yirik shaharlarda paydo bo`lgan ko`p sonli izvoshlar edi. 1901 yilda Toshkentda temir yo`l izida otlar sudraydigan bir vagonli dastlabki shahar transporti, 1912 yil birinchi tramvay ishga tushirildi. 1913 yil tramvay yo`li uzunligi 38 km ga yetkazildi. 68 tramvay vagoni qatnadi, 27 mln. yo`lovchi tashildi. Trolleybus qatnovi. Birinchi marotoba troleybus qatnovi1917 yil Toshkentda boshlandi. Undan keyingi yillarda Samarqand (1967), Olmaliq(1968), Farg`ona(1970), Andijon(1971), Namangan(1973), Buxoro(1987), Nukus(1992), Urganch(1997), Jizzax(1997) shaharlarida trolleybuslar qatnay boshladi. Trolleybuslar yo`llarining umumiy uzunligi 403 km(1998:Toshkent),shu jumladan Andijon(72,2),Buxoroda(30,7), Namanganda(65,5km), Nukusda(15km), Olmaliqda(53,2 km), Samarqandda (66,5 km), Farg`onada(56 km), Urganchda(5 km), Jizzaxda(14 km). Toshkent shahrining o`zida trolleybus yo`llarining uzunligi 295,5 km. 1997 yilda Xivaning 2500 yilligi nishonlash arafasida Urganch shahrida aeroport bilan temir yo`l vokzalini bog`layotgan trolleybus yo`li va 25 km li Urganch - Xiva trolleybus yo`li ishga tushirildi. Tramvay. Toshkent shahrida rivojlangan tramvay yo`llarining umumiy uzunligi 293,1 km 1995 yilda 25 ta marshrutda o`rtacha 293 tramvay (vagon)yo`lovchilarga xizmat ko`rsatadi. Toshkent shahrining o`zida tramvay va trolleybuslar bir kunda 1mln. dan ortiq yo`lovchilarga xizmat ko`rsatadi.

Avtomobil. Yulovchilar uchun avtotransporti muhim o`rinda turadi. 85 ta shahar va shaharchalarda ichki shahar avtobus va yengil taksi qatnovi yo`lga qo`yilgan, shaharlarda 670 dan ortiq marshrutlar avtobuslar qatnaydi. Yo`lovchilar umumiy hajmining 70% dan ko`proq avtobus va yengil hamda mikro avtobus taksilarga to`g`ri keladi. Metropoliten. Yo`lovchilarga xizmat ko`rsatishda tobora katta ahamiyat kasb etmoqda. Respublika metro qurilishi Toshkent shah-rida 1972 yilda boshlandi. Uning uzunligi12,2 km bo`lgan «Sobir Raximov»-«Maksim Gorkiy» stansiyalarida birinchi navbati 1977 yil 6 noyabrda, 4,6 km li, ikkinchi navbati 1980 yil 18 avgustda ishga tushirildi. Toshkent metropolitenining ikkinchi yo`li «Mashinasoz»-«Beruniy» stansiyalari 1984-91 yillarda va to`rtinchi navbati bosqichma- bosqich foydalanishga topshirildi (uzunligi qariyib 15 km). Toshkent metropoliteni 3-yo`li markazi Yunus-obod dahasi bilan bog`laydi. Uzunligi 14 km bo`lgan bu yo`lda qurilish ishlari olib borilmoqda Metropolitenda sutkasiga o`rtacha 270 - 300 ming yo`lovchi tashiladi. Truboprovod transporti. o`zbkekistonda birinchi 20 km uzunlikdagi nefteprovod 1908 yil Chimyon neft konidan Vannovsk (hozirgi Oltiariq) neft qayta ishlash zavodiga tortilgan. Keyinchalik Farg`ona vodiysi, Surxondaryo viloyatida yangi neft konlarining ochilishi bilan transport jadal rivojlantirildi. Neft konlarida Farg`ona va Oltiariq neftini qayta ishlash zavodlarga umumiy uzunligi 228,5 km bo`lgan nefteprovodlar qurildi. Respublika janubida, Surxondaryo viloyatida 1947 yil Lalmikor, qumqo`rg`on va 1969 yil Amudaryo - Amu - Zang liniyalari qurildi (umumiy uzunligi 40 km). qashqadaryo viloyatida yangi neft konlari ochilgandan keyin 1977 yil ¢arbiy Toshloq, qashqadaryo stansiyasi (3,3 km) Shimoliy o`rta buloq - Oltingugurt zavodi (72 km) nefteprovodlar ishga tushiriladi. 1994- 97 yillarda uzunligi 100 km bo`lgan ko`k dumaloq - Buxoro neftini qayta ishlash zavodi nefteprovodi qurilib ishga tushirildi. Farg`ona neftini qayta ishlash zavodi xom ashyo bilan uzluksiz ta`minlashga xizmat qiladigan qamchiq dovoni orqali o`tadigan Xonobod - Angren nefteprovodining qurilishini loyihalash ishlari olib borilmoqda. Buxoro, qashqadaryo viloyatlarida ulkan gaz konlarining topilishi va ishga tushirilishi bilan O`zbekistonda gaz provod transporti rivoj topdi.

Xulosa Respublika mustaqillikka erishgandan keyin transportning xalq xo`jaligiga va aholiga xizmat ko`rsatishi tubdan yaxshilandi va transport iqtisodi viloyatlarda va korxonalarda, xalq xo`jaligida katta yutuqlarga yerishildi. O`zbekistonning turli tabiiy-geografik sharoiti bu yerda har xil xalq me`morchilik maktablarini yuzaga keltirgan edi. hozirgacha saqlanib kelgan, asosan qurilish konstruksiyasi va uslubiy, tanirovkasi va bezaklari bilan ajralib turgan, mustaqil va o`ziga xos Farg`ona, Buxoro, Xiva va Shahrisabz me`morchiligi mashhur bo`lib kelgan. Masalan,Farg`ona vodiysida siyosiylik zona bo`lganligi asosan ikki qator qo`sh sinch uylar qurish, zilzila kam bo`ladigan Xivada esa qator sinchdan imorat solish odat bo`lgan. Yoki Farg`ona vodiysida yog`ingarchilik ko`p bo`lganligi uchun tom gurishda lombozning qalinligi 40 sm gacha kelsa, yog`ingarchilik kam bo`ladigan Xorazm vohasida lomboz 10-15 sm dan oshmagan. Uy-joy qurilishda o`zbeklarda ba`zi bir o`ziga xoslik saqlansa-da, umumiy yagona me`morchilik tipi keng tarqalgan. qadimiy uylarda odatda berk ko`cha va qo`shni tomoni derazasiz devor bilan hovlilardan iborat bo`lgan. Barcha turar joy va xo`jalik xonalarining oynalari ichki tomonga qaratilgan. Badavlat katta oilalarda hovli ikki qismga bolachaqa va ayollar uchun ichkari hamda erkaklar uchun mehmonxona tarzida hashamatli xonalarga bo`lingan. hunarmandlarda do`kon va shogirdlar yashaydigan xonalar ham tashqarida bo`lgan. o`rtacha oilalarda mehmonxona sifatida uyning bir hujrasi ajratilgan xona, kambag`allarda esa bo`lmagan. Ko`pchilik uy - joylarning planirovkasi oila a`zolarining soniga qarab bir necha uy (xona), dahliz va ayvondan iborat bo`lgan, xo`jalik xonalari, oshxona, hojatxona va molxona hovlida qurilgan. Zich aholi yashaydigan shaharlarda mehmonxona ikkinchi qavatda bolaxonada joylashgan. Masalan, Buxoroda ikki yoki uch qavatli uylar qurish odat bo`lgan. Toshkent va Buxoroda ayrim hovlilarning 80-90%, ba`zan hatto 100 foizi qurilish bilan band bo`lgan har bir metr joydan unumli foydalangan. Uy-joylarni qurishda ishlatiladigan an`anaviy asosiy material loy (paxsa), g`isht, guvala va yog`och (asosan terak va tol) bo`lgan. Pishgan g`ishtdan ilgari madrasa, hammom va katta boy hamda amaldorlarning uylari qurilgan. Ko`pchilik uylarda devorlar asosan

somon aralash loydan suvoq qilingan, badavlat uylarning devorlari ganchdan naqsh bilan ishlangan. Asrimiz boshlarigacha uy-joylar poydevorsiz oddiy tekislangan yerga qurilgan, ba`zan tosh yoki bir-ikki qator pishgan g`isht to`shalgan yer tagi suvlari yaqin va tuzli sho`r yerlarda paxsa devoriga qamish yoki chipta to`shab devor ko`tarilgan. Buxoroda ba`zan uy ostiga yarim yerto`laga o`xshash omborsimon xona qurilgan. Odatda pol oddiy yer sathidan iborat bo`lib, uylari suvoqli, badavlat kishilar pishgan g`ishtdan polni to`shaganlar. Tomni gochustun va bolar bilan vassa hamda qamish yoki bo`yra to`shab loydan lomboz qilib bostirganlar. Tom har yili samon loy bilan suvab turilgan, yomg`ir yoki somon tarnov o`rnatilgan. Tashqi ko`rinish oddiygina va eshiklariga o`yma naqsh berilgan, dahliz va ayvonlari ixcham va peshtokli bo`lgan. Buxoro va Xivada hovli eshiklari jez yoki temirdan yasalgan. Bolg`a yoki halqasimon baldoq osilgan. Eski tipdagi uylarning xonalari va oynalari ayvonga chiqqan darchalar yer sathi ichkariga , darchalar tashqariga osilgan. Deraza yoki eshikning yuqori qismiga yorug` tushadigan piroman (tobazan) qo`yilgan, unga yog`och yoki ganjdan yasalgan panjara o`rnatilgan. Uyga kiradigan joyda eshik oldida to`g`ri burchakli peshtok (poychak) bo`lib, poyabzal yechib qo`yilgan.Eshik oldidagi burchakda suv tashlaydigan (oqizadigan) maxsus joy (obrez, adan, tashnov) joylashgan bo`lib, unga Buxoro va Samarqandda marmar tosh Xivada maxsus sopol buyum o`rnatilgan. o`zbek uylarida qadimdan mahalliy iqlim sharoitiga moslashgan ayvon muhim ahamiyatga ega bo`lgan. Uning tarkibiy qismi sifatida ayvonda yoki hovlida g`isht yoki loydan supa qurilgan. Ayvon va supa ba`zan butun xonalar qatoriga uzunasiga yoki bir qismiga baland qilib joylashgan. Toshkent, Buxoro va Xiva hovlilarida iqlimga qarab yozgi xonalar shimolga qaratilgan, baland qilib qurilgan va ancha boy bezatilgan, oldida janub tomonga qaratilgan qishqi uylar joylashgan. Xorazm hovlilarining yana bir xususiyati shundaki, ichki ayvon shimol tomondan baland qilib ko`tarilib, aksi tomon tom sathida bo`lib, yoz paytlari tabiiy ventilyatsiya (shamol partish) vazifasini bajargan. hozirgacha ko`pgina Xorazm uylarida keng va baland ayvon (dolon) qurilgan, ayrim joylarda qishloq hovlilari oldida tevaragi g`ujum (sodda) daraxti ekilgan sipoli hovuz

mavjud. Mazkur me`morchilik tipi jazirama issiqdan saqlanadigan fayzli joy hisoblangan. Mahalliy uylarda turar joylarni chiroyli qilib bezash va jihozlash qadimdan odat bo`lib kelgan. Juda keng tarqalgan ikki qatorli sinch uylarning devori bo`ylab to`g`ri burchakli yoki peshtok (gumbaz) shaklida bir necha taxmon (takcha)lar o`rnatilgan bo`lib, ularda har xil uy-ro`zg`or buyumlari, idish tovoq va ko`rpa to`shaklar joylashtirilgan. Boylarning uyi nihoyatda nozik va jimjimador naqshlar bilan bezatilgan, ganj tokchalar va taxmonlar qimmat baho idishlar va boshqa buyumlar bilan to`ldirilgan. Marg`ilon va qo`qonda bunday taxmonlar yarim gumbaz shaklida osma bezaklar bilan bezatilgan. Buxoroda devorlar dastavval ganch bilan suvalib, o`yma naqshlar bilan rangli gullar yasalgan, Farg`ona va Toshkentda esa, askincha, devorlar tekis, shipga odat bo`lgan. o`ymakorlik va rang li bo`yoqlar bilan rasm solish Buxoro, Samarqand va Toshkentda keng tarqalgan. Eshik, darvoza va ustunlarga o`yma naqshlar berish Xorazmda keng tarqalgan. Uyni isitishda ko`p joylarda sandal ishlatilgan. Sandalning tagiga ko`mir yoqilib, ustiga katta ko`rpa to`shalgan va sandal tevaragiga oila a`zolar umumiy ko`rpaga yopinib yotganlar va o`ralib o`tirganlar. Farg`ona vodiysida sandaldan tashqari kamin tipidagi o`choq va unda qishda ovqat tayyorlangan. Xorazmda odamga yaqin joyda murish o`choq qurilgan, uni to`rt burchak yoki tuxumsimon yassi shaklda kichkina maydonchaga uchoqdan cho`g` tortib uyni isitganlar . hozirgi o`zbek uylari markazlashgan isitish uskunalari , vodoprovod va gaz bilan ta`minlangan. Shahar va qishloq uylarining ko`pchiligi sanuzel va kanalizatsiyaga ega. Xonalarning ichki tomonini zebu - ziynatlashga katta e`tibor berilgan. An`anaviy usulda polga chita yoki bo`yra to`shalib uning ustiga kigiz , palos yoki gilam yoyilgan. Ko`p joylarda devor bo`ylab ko`rpa to`shalgan va ovqat vaqtida va mehmon kelgan ( odatda mehmon uchun yangi ko`rpa to`shalgan) o`rtaga dasturxon yoyilgan. Toshkent va Buxoroda dasturxonni xontaxtaga yoyganlar. Ko`rpachalar eshik ro`parasidagi maxsus taxmonda yoki sandiq ustiga taxlangan. Yostiq bolishlar chiroyli qilib kashtalangan va qurama qilib tikilgan, ko`rpa yostiqlar ba`zan naqshli so`zanlar bilan yopib qo`yilgan.

Choynak - piyola va boshqa: chinni , mis va billur idishlar maxsus taxmon yoki tokcha, reza tokcha, kosamon va hokazolar did bilan joylashtirilgan. Pastki katta tokchalarda nafis sandiq va qutichalar, idish-tovoqlar, patnis, qumg`on tuncha va samovar qo`yilgan. Ayrim badavlat uylarda tokcha va taxmonlar nozik o`yma rangli naqshlar bilan bezatilgan ko`p uylarda kiyim - kechaklar va boshqa buyumlar devorlarga qadalgan qoziqchaga yoki maxsus tortilgan ipga osib qo`yilgan hozirgi davrda an`anaviy jihozlanish zamonaviy mebel (garniturlar)ga o`tkazilib, ular ko`p qavatli va alohida uylarda hamda yuksak did bilan joylashtirilgan stenka va tokchalarga qo`yiladigan buyumlarning turlari nihoyatda boy va rang barang . Ayniqa hozirgi kelin - kuyovlar uyi chet el import garniturlari, xilma-xil idishlar va uy-ro`zg`or buyumlari qimmat baho gilam choyshab va yopinchoqlar noyob rasmlar va xaykalchalar bilan jihozlangan. Odat bo`yicha uyning to`ri mehmonniki yoki oila boshlig`i (eng keksa odam yoki uy egasi)niki. o`zbeklarda hozirgacha mehmondorchilik an`anasi nihoyatda mustahkam saqlanib kelganligi tufayli deyarli barcha uylarda mehmonxona yuksak did bilan bezatilib doimo toza turadi. Uyda eng yaxshi xonalar ham mehmonxona sifatida ajralib turadi. Ilgari ko`chmanchi yoki yarim ko`chmanchi hisoblangan o`zbeklarda qishloqlarga joylashib uy qurish asosan o`tgan asrlardan boshlangan (karlik, barlos va hokazo).Yaqin davrlargacha qishqi maydon qurishga uylardan tashqari o`tov yoki kapan saqlanib kelgan. Ba`zilar, masalan, tog`li sovuq joyda yashayotgan shu sababli etnik guruhlar ilgaridan mustahkam qurilgan uylar bo`lgan. Ammo ulardagi o`tovlar o`ziga xosligi bilan ajralib turgan. Masalan, o`zbeklarning turk qabilalarida lochig yoki kapa deb nomlangan o`tov yarim shar shaklida bo`lib, yoysimon sinch qovurg`alari bilan kubba (gumbaz)si yaxlit holda yerga tikilgan. Dashti qipchoq o`zbeklari o`tovi (uy,qora) ayrim panjarali devor (keragi)lar o`zaro bog`lanib, yuqori sferik shakldagi tomi uzun yog`och(uk) lar bilan berkitilgan. Ikkala o`tovni ham keragailar bog`langan qamishdan to`qilgan bo`yra va kigiz bilan yopganlar, dashti qipchoqliklarda maxsus to`qilgan kamar (ba`zan gilam shaklida bod boshkur) bilan o`rab bog`laganlar. o`tov o`rtasida gulxan yoqilib isitilgan, yuqoriga tuynuk qo`yilgan. Gulxan yoqiladigan joyga temir sopoldan uchoq qilib qozon osilgan. qattiq sovuqlarda gulxan yoqilib bo`lgach, yuqoridagi so`ri kigiz bilan

bekitilgan. Yozgi jazirama issiq paytlarda, aksincha mo`rining ham, keragolar o`ralgan kigizning ham pastki tomoni shabada kirishi uchun ochib qo`yilgan. o`tovni jihozlashda asosan jundan ishlangan turli xalta, to`rva, gilam, har xil yog`och va temir buyumlar, sandiq, oyoq ostiga palos, kigiz, echki va qo`y terisidan ishlov berib tayyorlangan po`stak va xokazolar ishlatilgan. o`tovda ham eng hurmatli kishi-uy egasi yoki mehmon to`rga o`tkazilgan. o`tovga kirishdagi chap tomon erkaklarniki, , o`ng tomon xotinlarniki hisoblangan. o`zbeklarning saroy qabila-larida hozirgacha hovli ichida o`tovni uchratish mumkin. Uni ba`zan hovli oldidagi bog`da yoki poliz o`rtasida ham tiklaganlar. Ilgari kambag`al oilalar, ayniqsa ko`chmanchi o`zbeklar uy qurish yoki o`tov tiklash imkoniyatiga ega bo`lmay oddiy kapanlarda istoqomat qilganlar. o`zbek oilalari ko`pincha odat bo`yicha asli ochiq havoda hovlida vaqt o`tkazadilar. hovliga erta bahordan chiqiladi. Bu yerda asosan tok yoki daraxt soyasida yog`ochdan yasalgan, loydan yasalgan supada o`tiradi. hozirgi paytda uy-joylarning muhim jihozlaridan dazmol, televizor, sovutgich kabilar deyarli hamma oilalarda uchraydi. qishloq hovlilarida, shahardagi ayrim shaxsiy uylarda alohida oshxona, molxona va tandir mavjud. Barcha oilalarda gilam,palos, kigiz, so`zan va choyshab, kashtali parda va turli rasmlar hamda bezaklar xonalarga alohida husn bag`ishlaydi. Ayniqsa yoki kelin- kuyovlarga mo`ljallangan xonalar milliy tarzda xilma-xil kashtalangan dekarativ buyumlar qavat - qavat ko`rpacha, to`shak va idishlar bilan bezatiladi. Ko`p shahar va qishloq uylarida uy egalari fotosurat, tabiat manzarasi chizilgan rasmlari yanada uyga husn bag`ishlaydi.

Фойданилган адабиётлар : 1. И Жабборов «Ўзбек халқ этнографияси». Т;1996. 2. Толстов С.П. «қадимий Хоразм маданиятини излаб» Т;. «Фан»- 1957. 3. М. Рустамов. Ўзбекистон этнографияси. 1-4 жилд Т;. 1991. 4. И. Жабборов «Жаҳон халқлар этнографияси» Т;. 1985. Тармоқлар ўртасида, мамлакатлараро иқтисодий алоқаларни таъминлайди. 5. И.Жабборов. Ўзбекистон халқ этнографияси Т;1994 (131-138бет). 6.Н.Тўхлиев. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти.Т;1998(135-145 бет). 7. Ўзбекистон халқ этнографиясидан дастур Т: 2000 (В-14бет) 8. И.А. Каримов «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». 9. И.А. Каримов: «Ўзбекистонда ўз истиқлоли ва тараққиёти йўли»

Похожие

O'zbekistonda oliy vakillik organi – qonun chiqaruvchi hokimiyatning shakllanishi

Xalifalikda madaniyatning shakllanishi

O'zbekistonda davlat mustaqilligining huquqiy asoslarining yaratilishi

O’zbek xalqining etnik shakllanishi

O'zbekistonda inson huquqlari va erkinliklari kafolatining yaratilishi