O’zbekiston tarix fanlarining rivojlanishi ( 60-80 yillar) - История - Рефераты

O’zbekiston tarix fanlarining rivojlanishi ( 60-80 yillar)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

O’zbekiston tarix fanlarining rivojlanishi ( 60-80 yillar) Reja: 1 . O’zbekistonda arxeologik va etnografiyaga oid tadqiqotlar. 2. O’rta Osiyo xalqlarining xorijiy mamlakatlar bilan tarixiy siyosiy – iqtisodiy va madaniy munosabatlarining o’rganilishi. 3. 80 yillarning ikkinchi yarmida tarix fanining dolzab mummolariga oid bahslar

Tayanch so’zlar: arxeologik, etnografik kashfiyotlar, Ya. G’ulomov, Masson. Tarix taqazosi shunday buldiki, O’rta Osiyo mintaqasida markaziy o’rinni egallovchi O’zbekiston hududi qadim zamonlardan boshlab, o’troq dehqonchilik va ularning chorvador-kuchmanchilar madaniyati bilan o’zaro ta’sirga kirishi jarayoni yuz bergan makonga aylandi. Mazkur svelizatsiyalarning moddiy yodgorliklarini o’zbek tuprog’I o’z bag’rida saqlab kelyapdi. Biroq, O’zbekistonda arxeologiya fani eng yosh ilmiy sohalardan biridir. Shuni qayt etish lozimki, ulkani tadqiq etishga oid birinchi qadamlar XIX asrning oxiridan boshlab quyilgan edi. Avval bu ish bilan havaskor o’lkashunoslar va kolleksionerlar shug’ullanganlar. Faqat bir marta, 1884 yilda bu yerga markazdan arxeolog olim N.I.Veselovskiy boshchiligidagi arxeologiya hayati yuborilgan edi. Ammo bu hay’at Osiyoning xom g’ishtlaridan barpo etilgan murakkab inshootlarida qazish ishlari olib borishga tayyor emas edi va u qadimgi tarixning Afrosiyob qal’asidek nodir yodgorligi haqida salbiy taqrizni taqdim etdi. Kuxha yodgorliklarning haqiqiy qimmati va ahamyatini ko’rsatib bergan asosiy ishlar esa Turkiston arxeologiya havaskorlari tugaragi V.L.Vyatkin, E.T.Smirnov, M.S.Andreev, N.G.Malliskiy, A.A.Divaev va boshqa entuzeastlarning faoliyati bilan bog’liq. Taniqli rus sharqshunosi V.V.Bartold ulkani o’rganish ishqibozlari va havaskorlarini qullab-quvvatladi. Biroq, bu asosan, mutaxasis bo’lmagan, yolg’iz kishilarning sayi-harakatlari edi. Ko’plab qadimgi yodgorliklar osori-atiqalar bilan savdo qilivchi sovdogarlar tomonidan talon-taroj qilndi va chet ellarga sotib yuborildi Kuhna obedalarning vayron qilinishi ko’p hollarda mustamlakachi mamuryati tomonidan ham rag’batlantirlar edi Ularning bu soxadagi tutgan yo’li geniral – gubernator Samsonovning quyidagi suzlarida ham yaqqol o’z ifodasini topgan: “Rossiya davlatchiligi nuqtai nazaridan ushbu qadimgi obidalarning tezroq buzilib ketgani yaxshi bo’lar edi”. XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asrga kelib mahalliy ziyolilardan havaskor ulkashunoslar yetishib chiqa boshladi. Ular o’z madaniyati yodgorliklarining katta

ahamiyatga ega ekanligi haqidagi haqidagi g’oyaga tobora katta ishonch bilan qarab, uni saqlash va ommalashtirish ishiga butun kuch-g’ayratlarini sarfladilar. Mana shunday kishilar sirasidan Akrom Asqarov, Mirza Buxoriy, Abduraxmon, Abu Said mag’zun, Sattorxon Abdulg’afforov kabi ayrim ziyolilar faqat kuhna yodgorliklar, shu jumladan, tangalarni to’plash bilan cheklanmasdan Rossiya imperiyasining ilmiy hayotida ham o’ziga xos tarzda ishtirok etdilar. Masalan Sattorxon Rossiyaning kuzga ko’ringan sharqshunoslarining tashabbusi bilan 1876 yilda Petrburgda bo’lib utgan sharqshunoslarning III xalqaro s’ezdiga taklif etilgan Turkiston deligatsiyasiga rahbarlik qildi. Akrom Asqarov “arxeologiya fani yutuqlariga yordam berganligi” uchun rus arxeologiya jamiyatining kumush medali bilan taqdirlandi. Turkiston ulkasining mustamlakachi ma’muryati “begona xalqlar vakillarining davlat xizmatida yuqori o’rinlarni egallashga hartomonlama tusqinlik kursatayotgan bir vaqtda, fan, Sattorxon qayt etib o’tganidek, “turli dindagi turli elatlarga mansub kishilarni yaqinlashtirdi”. Qadimgi madaniyat yodgorliklarini tadqiq qilishda yangi bosqich XX asrning 20-yillaridan boshlandi. Mana shu davrda sovet hokimyati tomonidan o’tkazilgan milliy chegaralash natijasida to’zilgan O’rta Osiyo hududlarida bir qator arxeologik ishlar olib borildi. Ular jumlasidan, samarqandlik havaskor o’lkashunoslar, sharq qulyozmalarining bilimdoni V.L.Vyatkin olib borgan qazishishlarini aytish mumkin. U o’z arxeologik qazish ishlarini XX asrning boshlarida Afrosiyob qal’asida boshlagan edi. Bu qazishlarni u 1925, 1929-1930 yilarda davom ettiradi. 1925-1928 yilarda M.E.Masson Ohangaron vodiysida birinchi arxeologik marshrutlarni hamda Tuytepa yaqinidagi qazilmalarni, keyinchlik esa Termiz atrofidagi Ayritom qal’asidagi kazilmalarni amalgam oshirdi. 1934 yilda A.Y.Yokubovskiy boshchiligida Zarafshon vodiysidagi ekspidetsiyasi tashkil etildi. Unda o’z-o’zidan yetishgan arxeolog Turdi Mirg’iyosov faol ishtirok etdi, sungra u respublika tarix muzeyida arxeologiya bo’limini tashkil etdi. Biroq, 30- yilarning o’rtalariga qadar hali endigina tug’ilib kelayotgan qadimshunoslik fanida

tarixiy jarayonlarning sanasini belgilash masalalarida idealistik tasavvurlar hukmronlik qilar, topilmalarga ham ashyoviy nuqtai nazardan yondoshilar edi. Faqat, 1935 yildan boshlab O’rta Osiyo arxeologiyasi rivojlanishida chinakam ilmiy yuksalish boshlandi va u eng avvalo tadqiqotlar olib borilayotgan hududlardagi ishlar miqyosini kingayishida, quyilayotgan vazefalarning yuksakligi va erishilgan natijalarning salmoqliligi o’z ifodasini topdi. Eng asosiysi, tadqiqotlar sifat jihatidan yanada yuksak saviyaga ko’tarildi va o’z mohiyatiga ko’ra, o’lka shunoslik doirasidan chiqib, multidessiplinarmajmuaviy ekspeditsiyalarni tashkil etish tomon quyilgan qadam bo’ldi. 1936 yilda S.P.Tolstovning Y.F.G’ulomov faol ishtirok etgan Xorazm ekspedetsiyasining keng miqyosdagi ishlari asta-sekin fan olamiga qadimgi Xorazmning dehqonlari va kuchmanchilarining hayrotomus svelizatsiyasini ochib berdi. M.E.Masson boshchiligidagi Termiz arxeologik majmuaviy ekspeditsiyasi O’zbekiston hududini qamrab oldi va paleolit davridan to o’rta asrlargacha bo’lgan davrga mansub yodgorliklarni aniqladi. Birinchi marta tosh asri odami hayotining izlari topildi. A.P.Oklandnikov teshiktosh g’oridan neandertal odamining jasadini topdi. TAME tomonidan olib borilgan ishlar yuksak rivojlangan san’atga va shahar qurish an-analariga ega bo’lgan qadimgi Baqtriyaqning ellinlashgan madaniyati ustidan pardani ochib berdi. Moddiy madaniyat san’atning noyob yodgorliklari milodning I-II asrlariga mansub Ayritom haykaltaroshlik frezidir. XII asrga mansub Termiz hukmdorlarining saroyi harobalari topildi. Turli davrlarga mansub ashyoviy materiallarning butun majmuasi O’rta Osiyoning tarixini antic davrdan davrlashtirilishi imkonini berdi. Garchi, davrlashtirish guyo O’rta Osiyoda quldorlik formasiyasining ochilishi bilan bog’liq ravishta marksistik formasiyali sxemaga asoslangan bo’lsada, unda birinchi marta tarixning eng qadimgi bosqichlari o’zaksini topdi. Arxeologiya va san’at tarixining rivojlanishida V.A.Shishkin tomonidan Varaxsha qal’asidagi saroy harobalarida olib borilgan qazishlar muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Bu yerda birinchi marta asrlar davomida unutilib ketgan devoriy tasvirlar namunalari topildi. Ularda sug’dliklarning arab

istilosidan oldingi hayotidan olingan real kurinishlar va mefalogiyaga oid tasvirlar aks etgan edi. Ularning ochilishi mazkur san’atning keyinchlik O’zbekistonning ko’plab mintaqalarida topilgan namunalarning dastlabkisi bo’ldi. Yirik irrigatsiya obidalari – katta farg’ona kanali, Toshkent kanali, Kattaqo’rg’on suv ombori qurilishi davomida olib borilgan arxeologik kuzatishlar tufayli natijalar qulga kiritildi. G.V.Grigorev tomonidan Sirdaryo buyi mintaqasi va Kelis chulini tadqiq etish natijasida ham muhim xulosalar olindi. Ikkinchi jahon urushi yillarida yirik majmuaviy ekspeditsiyalar faoliyati deyarli tuxtab qoldi, ammo arxeologik ishlar davom ettirildi. 1942 yilda Y.F.G’ulomov, M.M.Gerasomov shimoliy Toshkent kanali qurilishida arxeologik kuzatishlar olib bordilar. V.A.Shishkin va V.A.Nilsin Buxoro vohasida qazish ishlarini olib bordilar. Urush yilarida O’rta Osiyo arxeologiyasining ko’plab masalalarini yoritibb berishda Moskva, Leningrad va boshqa ilmiy markazlardan evakuatsiya qilingan taniqli olimlar ishtirok etdilar. Bu davrda Toshkentda S.P.Tolstov doktorlik desirtatsiyasini, Y.F.G’ulomov va V.A.Shishkin nomzodlik desirtatsiyalarini himoya qildilar. Shunday qilib, tarix va arxeologiya instituti tashkil etilgunga qadar O’zbekistonda arxeologiyaning mazkur institute dargohida asosiy ilmiy yunalishlardan biri sifatidagi o’rnini oldindan belgilab bergan ulkan arxeologik material, dala tadqiqoti tajribasi tuplangan edi. 1930-1940 yillardagi ekspeditsiyalar tarkibida arxeologiya sohasi olimlarning asosiy uzagi shakillandi, tadqiqotlar metodikasi sayqallantirildi. Birinchi mutaxasislarning tayanchi bo’ldi. 1940 yilda O’rta Osiyo davlat universitetida arxeologiya kafedrasi tashkil etildi va unga M.E.Masson rahbarlik qildi. Uning vazefasi yangi arxeolog kadrlarni yetishtirishdan iborat edi. Zero, katta ekspeditsiyalarni tashkil etishda bo’ndan mutaxasislarni yetishmasligi, ayniqsa, yaqqol sezilib qolgan edi. Kafedraning L.I.Albaun, Z.Ilhomov, V.A.Levina-Bulatova, O.V.Obelchinko singari bitiruvchilari respublikaning shakllanib bo’lgan tadqiqodchilari sinfi tuldirdilar. 1943 yilda yagona fan markazining tuzilishi bilan metodik yondashuvlar va kadrlar tanlashda chinakam sifat o’zgarishlari boshlandi. Bu fan markazi O’zbekiston Fanlar akademiyasi edi. Shu paytdan boshlab, respublikaning Fanlar

akademiyasi O’zbekistonning ilmiy hazariy muammolarini ishlab chiqishda, yirik majmuaviy ekspeditsiyalarini ishlab chiqishda yetakchi rol uynay boshladi. Usha yilinng o’zida uning tarkibida Tarix va arxeologiya tashkil etildi. Uning ikki bulinmasi – Y.F.G’ulomov boshchilik qilgan qadimgi va o’rta asrlar tarixi bo’limi va shu bo’lim tarkibiga kiruvchi, V.A.Shishkin raxbarlik qilayotgan arxeologiya sektori respublikada keng miqyosli arxeologik tadqiqotlarni tashkil etdilar hamda moddiy madanyatni o’rganish uchun yosh mutaxasis kadrlar yetishtirish borasidagi ishlarni amalgam oshirdilar. Yaxyo G’ulomovich G’ulomov birinchi mutaxasis arxeolog bo’lib, uning ilmiy faoliyati 1933 yilda O’zbekiston qadimiyati va san’ti yodgorliklarini muhofaza qilish qumitasida boshlangan edi. Sungra u SSSR Fanlar akademiyasining O’zbekiston felilalida bo’lim boshlig’I bo’lib ishladi. 1956 yilda Y.G’.G’ulomov O’zbekiston Fanlar akademiyasining muhbir a’zosi, 1966 yilda esa haqiqiy azosi etib saylandi. Tarix va arxeologiya instetutining bo’lim boshlig’I lavozimida u umrbod ishladi. Respublikada arxeologiya sohasidagi barcha tashabbuslar, ekspeditsiyalarda va razvetkalarda ishtirok etishlar uning nomi bilan bog’liq. Institutda u ikkita asosiy yunalishga rahbarlik qildi: 1. Tosh asri va bronza davri madaniyatini o’rganish 2. O’rta Osiyoda irrigatsiyava dehqonchilik tarixini o’rganish. Bu sohaga u o’zining beqiyos ulkan shaxsiy hissasini qushdi. Uning qadimgi irrigatsiyani va yerdan foydalanishni o’rganish sohasidagi tadqiqotlarning natijalari, Zarafshon, Qashqadaryo kabi qadimgi suv manbalari rejimini tadqiqot etishga oid xulosalari “o’z qimmatiga ko’ra tengi bo’lmagan, asos soluvchi” natijalar sifatida baholandi. Vasiliy Afanaseyich Shishkin malumotiga ko’ra sharqshunos, o’z ilmiy faoliyatini 1926 yilda O’rta Osiyo qadimiyat va san’at yodgorliklarini o’rganish va muhofaza qilish qumitasining xodimi sifatida boshlagan. Keyinchlik, O’zbekiston qadimiyat va san’at yodgorliklarini o’rganish va muhofaza qilish qumitasida o’z ishini arxeologik va tarixiy arxeologik yunalishidagi dala tadqiqotlari bilan birga qushib olib borgan holda faoliyat kursatdi. 1934 yildan boshlab u yerik ilmiy ekspeditsiyalarda va Samarqanddagi Guri Amir maqbarasidagi Temur va

temuriylar qabrlarini o’rganishda ishtirok etdi. Varaxshdagi alebastrdan haykalni va devoriy tasvirlarni topganligi unga shuhrat keltirdi. Institut tashkil etilgandan so’ng V.A.Shishkin u yerda katta ilmiy hodim sifatida o’z faoliyatini boshladi va umrining oxiriga qadar sector boshlig’I bo’ldi. 1966 yil fevral oyida u Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi etib satlandi. Tarix va arxeologiya institutida olim qadimgi shaharlar, qishloq manzillari va qadimgi va o’rta asr davriga oid maqbaralarni o’rganish ishiga rahbarlik qildi. Y.F.G’ulomov va V.A.Shishkin boshchiligida O’zbekiston arxeologiyasi ekspeditsiyasining ko’p sonli otryadlari Zarafshonning quyi oqimida, Samarqand mintaqasida, Farg’ona vodiysida va Toshkent vohasida, shuningdek, yangi o’zlashtirilayotgan yerlarda, irrigatsiya qurilishlari zonalarida, Chimqurg’on, janubiy Surxon va Tuyabug’iz suv omborlari, Chorvoq GESi qurilishida, keyinchalik esa markaziy Farg’ona kanali trassasida dala ishlarini olib bordilar. Yildan-yilga institute arxeolog tadqiqotchilari oldiga ulkan vazefalar shuningdek, ibtidoiy jamiyat, antic va o’rta asrlar davriga oid yodgorliklarni, qadingi irrigatsiya inshootlarni, shahar va qishloq manzilgohlari tarixini o’rganish vazifalari quyila boshlandi. Dastlabki paytlarda hususan, 50 yilarda tosh asri va bronza davrini o’rganish muammosi quyildi. Bu vaqtga kelib, ibtidoiy odamning Teshiktosh, Omonquton g’orlari singari bir qator manzillari topilgan va ular O’zbekiston tuprog’ining insonyat ajdodlarining beshigi bo’lganligini, ilmiy izlanishlar uchun muhim ahamiyat kasb etishini yaqqol kursatgan edi. Biroq, ayni paytda ana shu o’zoq utmish davrini tadqiq etish uchun mutaxasis kadrlarning yetishmasligi ham sezildi. Y.G’.G’ulomovning tashabbusi bilan institutning bir guruh asperantlari sobiq Ittifoqning shaharlarida tosh va bronxza davrining tadqiqotchilari bo’lgan yerik olimlar rahbarligida maxsus tayyorgarlikdan o’tdi. Natijada institute ilmiy jamoasidaga yosh mutaxasislar oqimi kelib qushildi. Eng qadimgi hayot izlarini qidirishga qaratilgan muntazam izlanishlar natijasida respublika hududida tosh asri odamining g’orlardagi va ochiq yerlardagi bir qator manzillari topildi. Ular orasida Buzsuvdagi paleolit davriga oid manzil, Chirchiqning yuqori oqimidagi Xo’jakent

va Obiraxmat g’orlari, Ohangaron vodiysidagi ko’p qatlamli Ko’lbuloq manzili bor edi. Ularni tadqiq etish shuni kursatdiki, O’zbekistonning tog’li tumanlarida qo’yi paleolit davridayoq, yani bundan 700-600 ming yil ilgari ibtidoiy ovchilar va termachilar yashagan va bu hudud odamning jisminiy rivojlanishining ilk bosqichlaridagi yashash zonalariga – bepayon Yevrosiyo sonasi hududiga kirgan. O’zbekiston hududida ibtidoiy madaniyatlar evolyutsiyasining o’zliksizligi borasida Janubiy Farg’ona g’orlaridagi, Surhondaryodagi Machay, Obishir, Toshkentdagi Qo’shilish singari o’rta, paleolit va mezolit davriga mansub manzilgohlarning ochilishi va o’rganilishi guvohlik beradi. Shuningdek tosh asriga mansub chaqmoqtosh ustaxonalari va ibtidoiy san’atning ko’plab namunalari ham topildi. 50-60 yillarda bronza davri yodgorliklarini qidirib toppish va o’rganish ishlari ancha olg’a siljidi. Zarafshon vodiysi va Qashqadaryoda chul bronza davri qabilalarining ko’plab manzillari topildi. Manashu davrga mansub kadrlar va manazilgohlar Farg’ona viloyatida ham aniqlandi. Ushbu davrda yashagan qabilalarning hayoti va madaniyatini tasvirlashda Y.G’.G’ulomovning, A.Asqarov va O’.Islomov tomonidan topilgan qabrdagi tadqiqotlari, keyinchalik Buxoro viloyatining g’arbiy qismidagi Moxondaryo manzilidagi izlanishlari muhim ahamiyat kasb etdi. Ularning tadqiqotlari qadimgi dehqonlar va chorvadorlarning “Zamonbobo madaniyati”deb atalgan mustaqil arxeologik madaniyatini ko’rsatib berdi. Ushbu izlanishlar aralash chorvachilik – dehqonchilik xo’jaligi rivojlangan adirlar zonasida hamda vohalarning chekkalarida, shuningdek, qadimda suv bosgan yerlarda yashovchi aholining hayoti, madaniy qiyofasi to’g’risida tasavvur hosil qilish imkonini berdi. Biroq, ushbu zona aholisi O’rta Osiyoning janubida yashovchi qabilalarga xos bo’lgan quruvchilik va fortifikatsiya kunikmalarini yetarli darajada egallamagan edi. 60-yillardayoq Surhondaryoda bronza davrining yangi yodgorliklari – Sopolli tepa va so’ngra Jarquton topildi. Usha paytdayoq ularni o’rganish boshlandi va tadqiqotlar fanga qadimgi dehqonlar hamda shahar quruvchilarning yuksak rivojlangan hayrotomus svilizatsiyasini ochib berdi. So’ngra ma’lum bo’lishicha,

bu svilizatsiya qasrlar, ibodatxonalar, rivojlangan fortifikatsiya va hunarmandchilikka ega bo’lgan bepayon Baqtirya-Marg’iyona sivilizatsiyasi tarkibiga kirgan. Uning aholisi janubda Mesopotamiya va Hindistondagi markazlar bilan va shimolda dasht chorvadorlari madaniyati zonasi bilan qalin savdo aloqalarini olib borgan. Bu kashviyotlar va 1970 yilda tashkil etilgan arxeologiya institute doirasida davom ettirilgan tadqiqotlar usha paytdayoq O’zbekistonning janubiy hududlarini qadimgi shahar tipidagi yuksak rivojlangan svilizatsiyaning bepayon arealiga kiritish mumkinligi haqidagi fikrga asos bo’ldi. Anashu vaqtda janubiy vohalarga chul bronza madaniyati vakillarining kirib kelishi manzaralari namoyon bula boshladiki, bu hol O’rta Osiyo mintaqasida qadimgi svilizatsiyalarning umumiy qiyofasining shakllanishida migratsiya jarayonlarining rollarini aks ettirar edi. Biroq, sovet fanida qabul qilingan rivojlanishning sof avtoxtonligi haqidagi qotib qolgan konsepsiya O’zbekiston arxeologlariga ham o’z tasirini o’tkazdi. O’zbekiston hududidagi madaniyatlarning tarkib topishiga oid bir yoqlama qarashlarni yuzaga ketirdi. Holbuki, u o’zining geografik mavqei, o’rtada joylashganligi tufayli qabilalar va madaniyatlar o’zaro tasir maydoni bo’lib qolgan edi. Institut arxeologlari tomonidan shaharlar qishloq manzillari, o’troq aholining nekropollari va kuchmanchilarning qabrlarini o’rganishga alohida ahamiyat berdi. Varaxsha arki va qasri joylashgan yerda qazish ishlari davom ettirildi. Shimoiy Baqtrya qishloqlaridagi qasrlarda olib borilgan qazish ishlari paytida ham yangi devoriy tasvirlar topildi. Janubiy Sug’d qishloqlaridagi uy-joylarni S.K.Kabanov tadqiq etdi. Institut tashkil etilgandan so’ng qadimgi shharlarning vujudga kelish jarayonini yangi, rejali asosda o’rganish asosda o’rganish yulaga quyildi. Afrosiyob, Axsikent, Quva, Toshkentni o’rganish diqqat markazida turdi. Afrosiyob qurg’onidagi qadimgi Samarqandni o’rganishga alohida etibor berildi va va bu hol 1945 yilda maxsus Samarqand arxeologiya bazasining tashkil etishida o’z aksini topdi. 1958 yilda Afrosiyob otryadi tuzilishi bilan qal’adagi ishlar keng va avj oldirildi. Ishda asosiy diqqat etibor mudofa devorlarini, irrigatsiyani, shahar dalalarini, hunarmandchilik ishlarini o’rganishga qaratildi. Ilk o’rta asrlarga

mansub aslzodalarning devorlarida ajoyib syujetli tasvirlar saqlanib qolgan saroy imoratlari mavjud mavzeylarning topilishi tadqiqotlarning eng katta yutug’I bo’ldi, ushbu topilmalar dunyo san’atining noyob kolleksiyasi sirasiga kiritildi. Institut arxeologik otryadlarning ishlari shuni kursatdiki, miloddan avvalgi VI- V asrdayoq O’zbekiston hududida turli-tuman aholiga ega bo’lgan yirik shaharlar- hunarmandchilik, savdo madaniyat mavjud edi. Antic davrdava o’rta asrlarda bu yerda zardushtiylik, xristiyanlik, budda dinlarigaetiqod qilinganlar. Jumladan, Farg’ona vodiysidagi Quva qurg’onida loydan ishlangan haykalga ega bo’lgan budda ibodatxonasi topildi. Kuchmanchi aholi arxeologiyasini o’rganishda ham salmoqli natijalarga erishildi. Ular antic davrda ham, o’rta asrlarda ham o’troq dehqonlar va shahar aholisining kuchmanchi chorvadorlar bilan o’zaro aloqalari va o’zaro ta’siri O’zbekiston hududidagi tarixiy jarayonning mohiyatini belgilab berganligini kursatdi. Institute arxeologlari faoliyatining asosiy yunalishlaridan biri O’zbekistonda ibtidoiy irrigatsiyadan boshlab to X asrda qurilgan Xonbandi, XII asrda bunyod etilgan G’ishtbandi, XVI asrda qurilgan Abdullaxon bandi singari qurilgan gedrotexnika inshootlariga qadar sug’orish tarixini o’rganish bo’ldi. Mazkur inshotlarni o’rganishning atrof-muhitni va arxeologik kontekstni tadqiq qilish bilan birga qushib olib borilishi sug’orish rejimidagi o’zgarishlarga, bir vaqtlar hayot qaynagan vohalarning chulga aylanishiga, gullab-yashnagan svelizatsiyalarning halokatiga va odamlarning hayoti uchun qulay inshotlarni qidirib yangi joylarga qushishga sabab bo’lgan jarayonlarda inson omilining va siyosiy voqealarining hal qiluvchi rolini kursatib berdi. Ushbu tadqiqotlar davomida keyinchlik ekalogiya bilan inson svelizatsiyasi o’rtasidagi o’zaro tasirining hususiyati to’g’risida xulosalar chiqarish uchun ishonchli asos bo’lib xizmat qiladigan qimmatli dalillar tuplandi. U bosqichda hali turli davrlarda etnoslarning kuchib utishlari va O’rta Osiyo etnokartasining o’zgarishiga olib keluvchi tabiat o’zgarishlarining roli haqida ham insonning ekalogiyaga

kursatayotgan tasirlari haqida ham yani, hozirgi paytd tobora dolzarb bo’lib borayotgan muammo haqida qatiy xulosalar chiqarilmagan edi. Tarix va arxeologiya institut va boshqa ilmiy muassasalar arxeologlarning faoliyatlariga nazar solar ekanmiz, shuni qayt etish zarurki, arxeologiya fan sifatida, ko’p zihatdan, aynan mana shu institute dargohida shakillandi. Bu davr yerik kashfiyotlar, O’zbekistonning barcha yerik tarixiy-madaniy mintaqalarida eng qadimgi zamonlardan so’ngi asrlargacha bo’lgan davrni qamrab olgan faol, bir mavqeyga yunaltirilgan holda materiallar tuplami, qazilmalar olib boorish davri edi. Usha davrda institute tomonidan arxeologlarning bir qator fundamental tadqiqotlari, jumladan, Y.G’.G’ulomovning “Xorazmda sug’orish ishlari tarixi”, V.A.Shishkinning “Varaxsha”; Y.G’.G’ulomov, O’.I.Islomov, A.A.Asqarovlarning “Zarafshonning quyi oqimida ibtidoiy madaniyat va sug’orma dehqonchilikning paydo bo’lishi” kabi monografiyalari nashr etildi. Arxeologik tadqiqotlarning natijalari institutning “O’zbekistonning moddiy madaniyat tarixi” nomli maxsus nashrida o’z aksini topdi, “Afrosiyob” davriy to’plami tashkil qilindi. “O’zSSR FA Tarix va arxeologiya institutining ilmiy ishlari” turkum nashrida ham arxeologiya mavzulariga ham o’rin berildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlaridagi O’zbekiston xalqlari tarixini tadqiq etish bilan shug’ullanib kelayotgan tarixchilar o’z faoliyatini Tarix institutit tashkil etilgan dastlabki yillardanoq boshlangan edi. Mazkur davr tarixini o’rganish buyicha katta tadqiqotlar amalgam oshirildi. Bu bulimga dastlab E.V.Bunakov, M.Vahobov, 1964-1996 yillarda esa H.Ziyoyev raxbarlik qildi. H.Ziyoyevning qaryib 50 yillik ilmiy faoliyati shu davr tarixini o’rganishga bag’ishlandi. Bo’limda o’tgan davr mobaynida ilmiy tadqiqotlar olib borish va ilmiy kadrlar tayyorlash buyicha samarali ishlar amalga oshirildi. Shuni alohida takidlash lozimki, O’zbekistonning Rossiya imperyasi mustamlakachiligi davridagi tarixini o’rganish sovet davridan oson kechmadi. Chunki sovet imperiyasi juda ko’p sohalarda Rossiya imperiyasining Turkistonda olib brogan ulug’ millatchilik, mustamlakachilik siyosatini davom ettirar, shu sababli bu masalalarga urg’u berish, etibor qaratishni istamas edi.hukumron mafkura Turkistondagi imperiya

hukumati siyosatini va ulkada kechgan jarayonlarni bolshiveklar mafkirasiga, siyosatiga mos ravishta yoritishni talab qilar, rasmiy andozalardan chetga chiqishga yul bermasdi. Shu sababli bu davr tarixi bilan shug’ullangan olimlarning masalani xolisona, haqqoniy yoritish imkonyatlari cheklangan edi. Shunga qaramay mazkur olimlar O’zbekistonning Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri tarixini o’rnatish bo’yich katta natijalarni qulga kiritdilar. Jumladan, sobiq sovet davrida amalgam oshirilmagan izlanishlar natijasida bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot, boshqaruv tizimi, mustamlakachilik tizimi hamda unga qarshi qaratilgan milliy ozodlik harakatlari kabi masalalarga doir ko’pgina arxiv manbalari o’rganildi va ilmiy iste’molga qiritildi. Mazkur muammolar Turkistonning har bir viloyati misolida tadqiq etildi. Natijada minglab tarixiy faktlar tuplandi va tahlil etilib, usha davrda yaratilgan fundamental asarlardan joy oldi. Hususan, O’zbekiston tarixining ko’p jiltlik nashrlarining shu davrga tegishli qismi aynan shu olimlar tomonidan yaratildi. Olimlar institut tashkil etilgan dastlabki yillaridanoq ko’p jiltli umumlashtirilgan “O’zbekiston tarixi”ning birinchi nashrini tayyorlash buyicha ish boshlagan edilar. Bunda ikkinchi jahon urushi davrida O’zbekistonda yashab, ijod qilgan rus olimlari, S.V.Baxrushin, A.K.Borovkov, Y.V.Gote, V.I.Pichata, E.V.Bunakov, O.A.Suxareva, V.A.Shishken, I.K.Dodonov, T.I.Raynova, A.K.Pisarchik, V.G.Nichkina, A.A.Semyonovlar ayniqsa faol qatnashdilar. Chunki bu davrda respublikada hali yuqori malakali milliy ilmiy hodimlar yrtishmas edi. Shuni tan olish kerakki, bu mualliflar quyilgan masalalarni imkoni boricha holis yoritishga o’ringanlar. Zero, ushbu nashrda Rossiya imperiyasining O’rta Osiyo xonliklarini urushib olganligi, 1892, 1898 va 1916 yillardagi quzg’olonlar milliy ozodlik kurashi bulganligi holisona yoritildi. Ammo, jadidchilik harakati qoralanib, notug’ri talqin etildi. Tarix fani nihoyatda siyosiylashtirilgan, hukmron mafkura izmida va nazoratida bo’lgan bu davrda juda ko’p masalalar, xususan juda muhim voqealarning asl mohiyatini ko’rsatib berish imkoni bo’lmadi. Ayniqsa, 1950-

yillarda tarix fanini siyosiylashtirish avjga chiqishi natijasida tarixni sohtalashtirish tobora kuchayib ketdi. Chunonchi, 1958 yilda bo’lib o’tgan “O’rta Osiyoni Rossiyaga qushib olishning progrissevahamiyati ” mavzusidagi birlashgan ilmiy sessiyada O’rta Osoyoni Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi notug’ri talqin etilib, “ixtiyoriy qushilish” haqidagi uydirma fanga zurlik bilan kiritildi. Mazkur uydirmani fosh etuvchi adabiyotlar, manbalar mavjudligiga qaramay, hukmron mafkura tuqib chiqargan bu sohta uydirmani isbotlash davr talabi, davlat ahamiyatiga molik masalaga aylantirildi. Hukmron mafkura tazyiqi tufayli bu davlat siyosati darajasiga kutarildi. Ko’p jildli “O’zbekiston SSR tarixi”ning qayta ishlangan ikkinchi nashrida bu siyosat o’z ifodasini topdi. Ikkinchi jahon o’rushi natijasida O’zbekistonda yashagan rus olimlari tomonidan yaratilgan “O’zbekiston xalqlari tarixi”da Rossiya tarixchilari tan olgan haqiqatni hukmron mafkura tan olmadi. Ular “urishib olinishi” iborasini “qushib olinishi” iborasiga almashtirishb, amalda o’zbek xalqini Vatan mustaqilligi uchun olib borgan kurashlarni niqoblashga harakat qildilar. 1898 yilgi Andijon quzg’oloni qora buyoqlarga buyalib “reaksion harakat” sifatida gavdalantirildi. Umuman aytganda “O’zbekiston SSR tarixi”ning 1956 yilgi nashrida chor hukumatining mustamlakachilik va ulug’ millatchilik siyosatining xaspushlanib, buni o’rniga “qushib olinishining progressev ahamiyati”ni kursatishga urg’u berildi. XIX asrning oxiri XX asr boshidagi boshqa ijtimoiy-siyosiy voqealar tarixini yoritishda ham hukmron mafkuraning salbiy ta’siri kuchli bo’ldi. Chunonchi, mustamlaka zulmiga qarshi qaratilgan xalq harakatlari umuman olganda milliy ozodlik kurashi deb baholansada, aslida kambag’allarning boylarga qarshi kurashi, yani sinfiy kurash sifatida yoritilib, voqealarning asl mohiyatini kursatishga imkon berilmadi. Hatto ularni butunlay qoralashga urinishlari ham bo’ldi. 1954 yilda bo’lib o’tgan O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Turkmaniston, Tojikiston Respublikalari FA hamda SSSR FA ning hamkorligidaa o’tkazilgan ilmiy sessiya aynan shu maqsadlarda uyushtirilgan edi. Anjumanda Rossiya imperiyasiga qarshi

oshkora kurash bilan kechgan xalq harakatlari, chunonchi 1916 yildagi Jizzax qo’zg’oloni “reaksion harakat” sifatida qoralandi. Shundan keyin 1898 yil Andijon qo’zg’olonini qoralash boshlandi. 1966 yilda milliy ozodlik kurashlariga va jadidlar faoliyatiga bag’ishlab bo’lim tomonidan uyushtirilgan ilmiy anjumanda 1898 yilgi Andijon qo’zg’oloni natijasida keskis tortishuvlar bo’ldi. Pirovardida bu qo’zg’olon Rossiya imperiyasining mustamlakachiligiga qarshi qaratilgan tom ma’nodagi ozodlik kurashi bulganligi haqida qaror qabul qilindi. Shuningdek, anjumanda jadidchilik harakati ham muhokama qilinib, uning sul qanoti faoliyatini ijobiy baholashga muvaffaq bo’ldi. 80-yillar oxiri – 90 yillar boshidagi institutda ilmiy muhid keskis o’zgarib munozaralar qizib ketdi. Tarixningg turli muammolari yuzasidan sovet tarixshunosligida hukm surib kelgan qarashlarga mutlaqo zid fikr-mulohazalar ilgari surila bordi. Aynan shu davrda oshkoralik bergan imkoniyatlardan notug’ri foydalanishga o’rinish holatlari ham bo’ldi. 1987-yilda matbuotda yana 1898 yil Andijon quzg’olonini qoralashga qaratilgan maqola e’lon qilindi. Shu munosabat ila bo’lim tashabbusi bilan 1988 yilda O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutida Qozog’iston, Qirg’iziston olimlari ishtirokoda Turkistondagi milliy ozodlik harakatlari tarixiga doir umum ittifoq miqyosidagi ilmiy anjuman uyushstirildi. H.Ziyoyev tomonidan qilingan bosh ma’ruzada milliy ozodlik harakatlari hususan 1898 yil Andijon quzg’olonining asl mohiyati mustammakachilikka qarshi kurash bo’lganligi takidlandi. Anjuman ishtirokchilarining o’zaro fikr almashinuvlari natijasida Andijon quzg’oloni haqidagi fikr fanda ko’pchilik ovozi bilan qayta tiklandi. 1989 yilda esa sovet hokimyatining Turkistondagi “Yangi iqtisodiy siyosati” mavzusida Respublika anjumani o’tkazildi. Anjumanda ushbu masala yuzasidan ilk bor mutlaqouangicha qarashlar ilgari surilib, ushbu siyosat Turkistondagi og’ir iqtisodiy bo’g’ronlar sharoitida xalq xo’jaligini va aholining moddiy ahvolini bir qadar yengillashtirgan, degan hulosaga kelindi.

Bu davrda oshkoralik uchun ozgina bo’lsada, imkonyatni yaratilganligi tufayli ilgari buzib kursatilgan boshqa ko’pgina tarixiyy voqealar – Rossiya imperiyasining O’rta Osiyoga tajovuzi, uning turli sohalardagi mustamlakachilik siyosati hamda jadidchilik harakati tarixi buyicha mutlaqo yangichaa fikrlar ilgari surila boshladi. 1990 yilda bulimning tashabbusi bilan Qozog’iston, Qirg’iziston va Turkmaniston olimlari ishtirokida “Turkistonni Rossiya tomonidan bosib olinishi” mavzusida ilmiy anjuman o’tkazildi. H.Ziyoyev tomonidan qilingan ma’ruza yuzasidan bahs yuritilib, O’rta Osisyoning Rossiya imperiyasiga “qushib olinishi” iborasi haqiqatga zidligi, aslida tarixiy dalillar ulkaning bosib olinganligi isbotlanishi haqidagi fikr isbotlanishi asoslab berildi. Anjumanda mazkur tarixiy haqiqat barchaa ishtirokchilar tomonidan e’tirof etilib, tan olindi. Anjuman xulosalari respublika ilmiy jurnal va matbuotida keng targ’ib qilindi. Shuningdek, sovet hokmyatining agrar sohada olib borilgan kolxozlashtirish siyosati ham tarix fanlari doktori R.Aminova tomonidan qayta tanqidiy o’rganilib, o’ziningg xolisona bahosini oldi. 1990 yillarning boshlariga kelib, O’zbekiston tarixining ilgari o’rganilmagan yoki buzib ko’rsatilgan voqealari tarixini o’rganishga ihtiyoj va talabning nihoyatda kuchli ekanligi nazarda tutilib, institutningg tarkibiy tuzilishi va yunalishiga o’zgartirishlarr kiritildi. Har bir tarixiy davr buyicha alohida ilmiy tadqiqot guruhlari tuzulib, butun ilmiy salohiyat shu masalalar yechimiga qaratildi. Bulim hodimlari bu davrda “Rossiyaning Turkistondagi ilmiy siyosati”, “Turkistondagi ilmiy ozodlik harakatlari”, “1917-1924 yillarda Turkiston tarixi” mavzularida ish olib bordilar. Bu davrda komunistik mafkura tazyiqining bir oz bo’lsada kamayishi tufayli yuqorida qayt etilgan mavzular yuzasidan mutlaqo o’zgacha fikrlar ilgari surila bordi. Bu fikrlar ilgari maxfiy saqlangan ma’lumotlar yokiman etilgan adabiyotlarnio’rganishasosida yuzaga kelib, tarixchilar tomonidan matbuotda ham dalil targ’ib etilaa boshlandi. Ayniqsa, Turkistonda sovet hokimyatini zurlik bilan o’rnatilishi, bu hokimyatning ulkada zurovonlik siyosati, mahalliy aholining

bunday soyosatga qarshi qarashlari, milliy davlarchilikni tiklash yulidagi say- harakatlari haqidagi aniqlangan ma’lunmotlar nafaqat keng jamoatchilik uchun, balki tarixchilar uchun ham katta va kutilmagan yangilik buldi. 1991 yilda O’zbekiston Respublikasi davlar mustaqilligini qulga kiritishi esa bu izlanishlarga ayanada keng yul ochib berdi. Eng avvalo komunistik partiya mafkurasi hukimronligi barham topdi. Erkin fikrlash va so’zlash imkoni yuzaga keldi. Tarixni haqqoniy va holisona yaratish davr talabiga aylandi. Bu tarixchilar uchun juda katta va cheksiz imkoniyatlar yaratdi. Bu davrda bo’limda Rossiya imperiyasining Turkistondagi paxta yakka hokimligi siyosati mavzusida amalga oshirilgan chuqur tadqiqotlar natijasida Rossiyaa imperiyasining metropoliyaning iqtisodiy manfatlarini ko’zlagan holda, Turkiston qishloq xo’jaligini paxtachilikka ixtisoslashtirish, paxtani yetishtirgan dehqonning og’ir mehnati va ayanchli ahvoli, paxta yakka hokimligining ulka iqtisodiga yetkazgan asoratli oqibatlari ilk bor juda keng arxiv manbalari asosida ochib berildi.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. I.A.Karimov . Tarixiy hotirasiz kelajak yo’q . T. “Sharq” 1998 yil 2. I.A.Karimov . Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch . T. “ Ma’naviyat “ 2008 yil 3. Yu. Buryakov O’z. R. F.A tariz institutida arxiologiya fani // O’zbekiston tarixi 2003 №4 4. B.V. Lunin “Yahya Gulyamov” T.1976 5. B.V.Lunin “O diyeteleh obshestvennih nauk Uzbekistana” T. 1977

Похожие

O’zbekiston tarix fanlarining rivojlanishi ( 60-80 yillar)

XII-XIV asrlarda O’rta Osiyodda tarix ilmining rivojlanishi

80-йилларда Италия

Tarix faning vujudga kelishi va rivojlanishi. (qadim davr XVIII asrning oxirlarida)

Tarix falsafasi tushunchasi