O'rta umumiy ta'lim maktablarida Jahon tarixi fanini o'qitilishi va uning ta'lim–tarbiyaviy vazifasi - История - Рефераты

O'rta umumiy ta'lim maktablarida Jahon tarixi fanini o'qitilishi va uning ta'lim–tarbiyaviy vazifasi

Загружено в:

24.09.2022

Скачано:

0

Размер:

97.5 KB

O`rta umumiy ta`lim maktablarida Jahon tarixi fanini o`qitilishi va uning ta`lim–tarbiyaviy vazifasi Reja: 1. Jahon tarixi fanining tuzilishi va uning davrlari. 2. Qadimgi dunyo va o`rta asrlar tarixi kurslarining o`ziga xos xususiyatlari va tuzilishi. 3. Jahon tarixi fanining yangi davri, uning tuzilishi va ta`lim - tarbiyaviy vazifa 4. Jahon tarixi fanining eng yangi davri uning tuzilishi va ta`lim – tarbiyaviy vazifasi.

Ma`lumki, 1997 yil 29 avgust kuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida “Ta`lim to`grisida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi qabul qilindi. Bu ikki hujjat har bir o`qituvchi, murabbiy va xalq ta`limi xodimining o`z vazifalarini bajarishda dasturilamal bo`lib qoldi. Tarix fanini o`qitish usullari muommolariga to`xtaydigan bo`lsak, tarix o`qitish usullari ilmiy pedagogik fan bo`lib, u o`quvchilarga tarixdan puxta bilim berish, ularni huquqiy demokratik, fuqarolik jamiyati barpo etishda maktabda o`qitiladigan tarix kursining maqsadini, ta`lim-tarbiyaviy vazifalari, mazmuni, uslub va usullarini hamda tarix o`qitishning eng muhim vositalarini belgilab beradi. Tarix o`qitish usullarining asosiy fan sifatida o`rganishdan ko`zda tutilgan maqsad kelgusida o`qituvchi bo`lib chiqadigan talabalarni maktabda tarix o`qitishning ilmiy asoslari bilan qurollantirishdan iborat. Tarix o`qitish uslubiyoti o`zining mustaqil tekshirish faniga ega. Maktabda tarix fanining o`qitilishi va o`qitish jarayonining o`rganilishi tarix o`qitish usullarining fanini tashkil etadi. O`qitish jarayonining ob`yektiv sur`atda amal qiladigan o`z qonuniyatlari bor. Ularni bilib olish va ta`lim tarbiya jarayonida bu qonuniyatlarga amal qilish, ulardan oqilona foydalanish maktabda tarix o`qitishni ilmiy asosda olib borishning muhim shartidir. Mustaqillik sharofati bilan biz huquqiy demokratik, fuqarolik jamiyati barpo etayotgan ekanmiz, shu bosqichda tarix o`qitishni yanada takomillashtirib borish, o`qitish jarayonini uning ob`yektiv ravishda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan huquqiy demokratik jamiyatning faol va ongli quruvchisini tayyorlab yetishtirish maqsadida to`gri foydalanish zarurdir. Chunki o`qituvchi jamiyatning yosh avlod ta`lim-tarbiyasiga qo`ygan ijtimoiy buyurtmaning asosiy ijrochisidir

Mustaqil rivojlanish yillarida– tarixan qisqa bir davrda yurtimiz yangi va ulkan marralarni qo`lga kiritdi, buning natijasida mamlakatimizning qiyofasi butunlay o`zgarib, jahon hamjamiyatidagi o`rni va nufuzi yuksalib bormoqda 1 [11] . Tarix xalqning xotirasi, Vatanimizning va jahon xalqlarining o`tmishi, avlodlar sevib, e`zozlab, o`rganib, o`rnak va saboq oladigan hayot maktabidir. Tarixiy o`tmishsiz biror bir xalqning buguni bo`lmaganidek kelajagi ham bo`lmaydi. Tarix odamlarni o`ylantiradi, bo`lib o`tgan tarixiy voqea va xodisalarni farqlash, taxlil qilish va ulardan amaliy hayot xulosalarini chiqarish asosida dasturiy harakatlar yo`llanmasini belgilashga yordam beradi. Mustaqil O`zbekiston fuqarosiga xos bo`lgan barkamol insonni voyaga yetkarishda maktabda o`qitiladigan jahon tarixi ham katta ahamiyatga egadir. XX asrning-80 yillar oxiri va 90 yillar boshida ro`y bergan «real sotsializm»ning yemirilishi eng ulkan voqea sifatida tarixdan joy oldi. Bu bilan 1917 yilda Rossiyada boshlangan va kommunistik qayta qurishga bo`lgan so`nggi tarixiy urinish nihoyasiga yetdi. Markaziy va Janubi-Sharqiy Evropada va SSSRda yuz bergan islohotlar va inqiloblar XXI asr bo`sag`asida bu hududlarda yashovchi xalqlarning o`rni hamda taqdirini tubdan o`zgartirdi. Bu ulkan tarixiy voqeaning sabablari va xususiyatlarini, xarakteri va oqibatlarini o`rganmasdan turib, jahon mamlakatlarining yangi ming yillikka qanday holatda kirib kelganini hamda uning istiqbollarini baholash mumkin emas. 1 [11] I.A. Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T.,2010. 5-bet.

Hozirgi kunda barcha xalqlar va davlatlar yer yuzida bo`layotgan voqealar, taraqqiyot jarayonlari bilan uzviy bog`langan sharoitda yashamoqdalar. Chunki, dunyoning u yoki bu mintaqasida bo`layotgan keskinlik albatta, qo`shni mintaqalarda ham o`z ta`sirini ko`rsatishi tabiiydir. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimovning 2000 yil sentabr oyida shuningdek 2010 yilning 20-21 sentabr kuni BMT Bosh Assambleyasida so`zlagan nutqini eslash joizdir. “Kimki qandaydir tor xavfsizlik qobig`iga o`ralib, bu Evropa, Amerika yoki boshqa biron mintaqaga taalluqli deya «o`zga» davlatlar muommolaridan go`yo chetda turishga intilayotgan bo`lsa, mavjud voqelikdan tamomila yiroqdir, bugun dunyo mamlakatlari bir-biri bilan uzviy bog`liq va ajralmasdir” 2 [12] . Shu sababli sodir bo`lgan bunday o`zgarishlarni chuqurroq o`rganib, ularga o`z munosabatimizni bildirishimiz muhimdir. XX asrning oxirida yuz bergan buyuk voqea sifatida tarixga kirgan sotsializm sistemasining yemirilishi shubhasiz barchaning diqqat markazida turishi tabiiydir. Markaziy va Janubi- Sharqiy Evropadagi sotsialistik davlatlarda shuningdek, SSSRda yuz bergan o`zgarishlar jarayonining kelib chiqish sabablari va oqibatlarini chuqur o`rganish hamda tegishli xulosalar chiqarish, amalga oshirilayotgan islohotchilik harakatlarini qiyosiy ravishda tahlil qilish nixoyatda ahamiyatlidir. Chunki XX asrni oxirlarida mamlakatimiz tarixida yuz bergan voqea natijasida milliy istiqlol – mustaqillikka erishildi. Bu esa milliy davlatni barpo qilinishi uchun imkon yaratdi. Ana shu o`zbek davlatchiligining tarixi jahon tarixini o`qitishga ham muhim o`rinni egallaydi. “Binobarin biz davlatimiz kelajagini o`z qobig`imizda o`ralib qolgan holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriyatlarni chuqur o`zlashtirgan holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib, davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish, inson huquq va 2 [12] Prezident I.Karimovning BMT sammiti ming yillik rivojlanish maqsadlariga bag’ishlangan yalpi majlisidagi nutqi. «Xalq so’zi» gazetasi, 2010 yil 22 sentabr.N: 184 2 Kаrimоv. I. А. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. T., 2008.114-bet.

erkinliklarini, fikirlar rang-barangligini o`z hayotimizda yanadakengroq joriy qilishda ko`ramiz. Biz butun ma`rifatli dunyo bilan tinch-totuv , erkin va farofon hayot kechirish, o`zaro manfaatli hamkorlik qilish tarafdorimiz” 2 . Tarixni o`qitish va uni o`rganishga yangicha yondoshish, hozirga qadar tarix o`qitish sohasida yo`l qo`yilib kelingan xato va kamchiliklarning asl mohiyatini tezroq anglab olish uchun maktabda o`qitiladigan tarix ta`limi isloh qilindi, natijada tarix ta`limining tuzilishi o`zgardi. Maktablarda O`zbekiston tarixi va jahon tarixini o`qitish maqsadga muvofiq bo`ldi. Tarix o`qitishni milliy asosga qurish talablaridan kelib chiqib Respublikamiz maktablarida tarix ta`limining ish tartibi o`zgartirildi. O`zbekiston xalqlari taraqqiyotidagi ma`lum davrlarni jahon xalqlari tarixiy taraqqiyotining ana shu davrlari bilan bog`lab, birgalikda qiyosiy o`rganila boshlandi. “ Buyuk ma`rifatparvar bobomiz Mahmudxuja Behbudiy о`tgan asrning boshidayoq “ Duyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozim dur, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga poymol bо`lur”, degan haqqoniy fikrlar bilan Turkiston ahlining ongu shuuri ni uyg`otishga da`vat etgani bejiz emas, albatta. Bu sо`zlarning qanchalik haqiqat ekanini bugun gi yuksak tafakkur va texnologiyalar zamoni ham isbotlamoqda. Chindan ham, agarki hozirgi vaqtda dunyoviy ilm-fan va texnologiyalarni chuqur о`zlashtirma sak, faqat tariximiz, olis ajdodlarimizning kashfiyotlari bilan maqtanib, ularga mahliyo bо`lib yashaydigan bо`lsak, ana shu noyob merosni asrab- avaylab, yanada boyitib, unga о`z hissamizni qо`shmasak, zamon bilan hamqadam bо`lib yur masak, bizning jahon maydonida munosib о`rin egallashimiz qiyin bо`ladi” 1 . Ta`lim sohasida olib borilgan islohotlar natijasida jahon mamlakatlari tarixi o`zining tuzilishiga quyidagicha ega bo`ldi. 1) Jahon tarixining qadimgi davri. 2) Jahon tarixining o`rta asrlar davri. 3) Jahon tarixining yangi davri. 1 Kаrimоv. I. А. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. T., 2008.114-bet.

4) Jahon tarixining eng yangi davri. Jahon tarixi umumta`lim maktablarning V-IX sinflarida o`qitiladigan bo`ldi. 1) V-VII sinflarda qadimgi dunyo va o`rta asrlar tarixi. 2) VIII-IX sinflarda jahon tarixining yangi davri o`qitiladi. Jahon tarixining hozirgacha o`rganib kelinayotgan kursi asosan to`rtta qadimgi, o`rta asrlar, yangi va eng yangi davrlarni o`z ichiga oladi. Bu davrlar insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyotidan kelib chiqib tarixda izchillikni ta`minlaydi. Shu sababli bu darslarni bosqichma-bosqich o`rganish jahon tarixini o`zlashtirishni osonlashtiradi. Jahon tarixi sinflar bo`yicha quyidagicha tuzilishga ega: 1) V sinfda Tarixdan hikoyalar darsida Vatanimiz va jahon tarixining eng qadimgi davridan XXI asrning boshlarigacha bo`lgan davri – 68 soatda o`rganiladi. 2) VI sinfda Tarix darsida ham Vatanimiz va jahon tarixining qadimgi dunyo tarixi – 68 soatda o`rganiladi. 3) VII sinfda jahon tarixining o`rta asrlar davri – 51 soatda o`qitiladi. 4) VIII sinfda jahon tarixining yangi davri (1 davr) – 51 soat o`rganiladi. 5) IX sinfda jahon tarixining yangi davri (II davr) o`rganiladi, unga 51 soat ajratilgan. 6) Akademik litseylarda Jahon tarixining eng yangi davri III bosqichda - 392 soat o`qitiladi. V-VI-VII sinflarda o`qitiladigan jahon tarixining mazkur bo`limlari qadimgi dunyo va o`rta asarlar tarixi o`quvchilarning ijtimoiy hayot taraqqiyotining ilmiy asosda tushunishlari uchun dastlabki asosiy zaminni vujudga keltiradi. Qadimgi dunyo va o`rta asrlar tarixi kurslari o`tmishning ko`p qirrali ijtimoiy hayotining, dastlabki uchta ijtimoiy – iqtisodiy formatsiyani, ya`ni ibtidoiy jamoa, quldorlik va feodal tuzumlarning vujudga kelishi va rivojlanishi va almashinish qonuniyatlarining tarixiy jarayonning progressivligini ochib beruvchi bilimlar sistemavsini o`z ichiga oladi. Qadimgi dunyo va o`rta asrlar tarixi kurslarida jamiyat taraqqiyotining bu bosqichlari va qonuniyatlari, asosan, o`sha davrlarda qaysi mamlakat va xalqlarda

eng to`la va yorqin o`z ifodasini topgan bo`lsa, ular xuddi shu mamlakat va xalqlar tarixi asosida ochib beriladi. Chunonchi, qadimgi Sharq despotiyasining xarakteri Misr tarixi misolida, feodalizm o`rnatilishi franklar tarixi misolida, markazlashgan davlatlarning vujudga kelishi Fransiya bilan Angliya tarixi misolida, kapitalistik munosabatlar, kapitalistik manafakturaning vujudga kelishi Angliya tarixi misolida, absolyut monarxiya fransuz absolyutizmi misolida ko`rsatiladi. Bunday xodisalar boshqa mamlakatlarga ham xos ekanligi, shu bilan birga u mamlakatlardagi o`ziga xos xususiyatlar ham kurs imkoniyatlari doirasida ochib beriladi. Mazkur kurslarning xarakterli xususiyatlaridan biri shuki ularda yuqori sinflarda o`qitiladigan kurslarga nisbatan tarixiy geografik material ko`proq berilgan. Negaki V-VII sinflarning o`quvchilari hali geografiyadan yetarli bilimlarga ega emas. Buning ustiga jamiyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridagi ishlab chiqarish hayoti va mafkurasi tevarak atrofdagi muhit bilan ayniqsa qattiq bog`langandir. Kursda tarixiy voqealar sodir bo`lgan joylar xaritada aks ettirilgan va tarixiy faktlarning bir-biri bilan makon munosabatini aniqlash uchun zarur bo`lgan tarixiy geografik nomlar ko`rsatilgan. Qadimgi dunyo va o`rta asrlar tarixi kursida tarixiy tushunchalarni tanlash juda muhimdir. Bu kurslarda tarixiy tushunchalarni quyidagicha uch turga bo`lish mumkin: 1. Bir yoki bir necha xalqlar va mamlakatlarga tegishli tushunchalar: gladiator, kolon, tabariy. 2. Butun bir formatsiyaga doir tushunchalar: qul, quldor, feodal. 3. Bir necha ijtimoiy – iqtisodiy formasiyalarga doir tushunchalar: sinflar, sinfiy kurash, davlat, madaniyat va boshqalar. Qadimgi va o`rta asrlar tarixi kurslarida keyingi tur tushunchalar mazmuni dastlabki uch formasiyaga ta`lluqli qilib ochib beriladi. Moddiy ishlab chiqarishning rivojlanishi, sinflar, sinfiy kurash, davlat, xalq ommasining tarixda hal qiluvchi roli haqidagi umumiy tarixiy tushunchalar sistemasining yuzaga kelishi va ularning asta-sekin chuqurlashib borishi qadimgi dunyo va o`rta asrlar tarixini mazmunini tashkil etadi va ular yuqori sinflarda tarix fanining o`zlashtirishida ham

muhim o`rin tutadi. Qadimgi dunyo va o`rta asrlar tarixida dastlabki uch formasiyadan har birining vujudga kelishi, rivojlanishi, tushkunlikka yuz tutishi va halok bo`lish bosqichlarini boshidan kechirganligi o`rganiladi. O`tmishning har bir tuzumiga xos ana shu qonuniyatlarni o`rganib, bilib olish uchun o`quvchilarning keyinchalik yuqori sinflarda kapitalistik formatsiyaning ham tarixan qonuniy ravishda kelib chiqqanligini, uning tadrijiy o`zgarishi qonuniyatlari o`rganiladi. Qadimgi dunyo va o`rta asrlar tarixi o`quvchilarni jamiyat taraqqiyotining muayyan davrida maydonga kelgan hamda xo`jalik va ijtimoiy hayotning o`zgarishi bilan o`zgarib boradigan tarixiy xodisalar bilan tanishtiradi. Qadimgi dunyo va o`rta asrlar tarixi kurslarida o`tmishdagi jahon xalqlari madaniyati taraqqiyotiga juda katta hissa qo`shgan ayrim xalqlarning iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotidagi tafovutlar, ularning yashash va rivojlanishidagi tarixiy sharoitlar, jumladan, ayrim xalqlarning boshqa bir davlatlar tomonidan asoratga solinganligi, hududlari bosib olinib, mustamlakaga aylantirilganligi ko`rsatib beriladi. Bu muhim holat o`rta asrlar tarixi yuksak darajada taraqqiy etgan madaniyatlarning mustamlakachilik zulmi davrida yo`q qilib yuborilganlligini ko`plab misollarda juda yaqqol ochib berilishi mumkin. O`qituvchi Davlatimiz Rahbarining asarlariga murojaat etishi mumkin: “ Tariximiz sahifalari shundan dalolat bera diki, yurtimiz rivoji hamma zamonlarda ham bir tekis kechmagan. Ayniqsa, temuriylar hukmronligidan sо`ng - ya`ni XVII asrdan XX asrning boshlarigacha bо`lgan davrda Turkiston zamini siyosiy paro kandalik, jaholat va qoloqdikka yuz tutdi. Uch xonlikka bо`linib ketgan mintaqa uzoq muddat о`zaro ziddiyat va qarama-qirshiliklar, urush- janjallar girdobida qolib ketgani nafaqat iqtisodiy, moliyaviy va harbiy salohiyat nuq tai nazaridan, balki ijtimoiy- ma`naviy fikr rivojida ham kо`p salbiy oqibatlarni keltirib chiqargani barchamizga yaxshi ma`lum. Tarix g`ildiragining aylanishi bilan, avva lambor, yurt hukmdorlari va amaldorlari xalq ning taqdiri va kelajagi haqida qayg`urish о`rni ga, о`z shaxsiy manfaatlarini hamma narsadan ustun qо`yib, jaholat va g`aflatga berilib keti shi

oqibatida biz bugun yashayotgan mintaqa umum bashariy taraqqiyot jarayonlaridan uzilib, ri vojlanishdan keskin orqada qolib ketdi. О`zaro nizo va adovatlarning kuchayishi, fa qat о`z qobig`iga, umrini о`tab bо`lgan aqidalarga о`ralashib yashash natijasida bir vaqtlar buyuk madaniyat va taraqqiyot davrlarini boshidan kechirgan el-yurtimizning bu paytga kelib qanday og`ir ahvolga tushib qolganini о`zimizga tasavvur qiladigan bо`lsak, о`ylaymanki, kо`p narsa о`z-о`zidan ayon bо`ladi. Bu hayotning shafqatsiz bir qonuniyati bor. Ya`ni, tarixning murakkab va hal qiluvchi buri lish pallasida xar qanday millat va elat о`z ahil ligi va birdamligini saqlab, о`z milliy man faatlari yо`lida qatiyat bilan turmasa, mas`uliyat va hushyorligini yо`qotadigan bо`lsa, oxir- oqibatda о`zining eng katta, tengsiz boyligi bо`lmish mustaqilligi va ozodligidan judo bо`li shi shubhasiz. Ming afsuski, ana shunday mash`um qismat Turkiston xalqlarini ham chetlab о`tmadi. XIX asrdagi chorizm istilosi kо`pgina sabablar bi lan bir qatorda avvalambor о`sha paytda mavjud bо`lgan siyosiy boshboshdoqlik, hukmron kuchlarning uzoqni kо`rolmasligi, ma`naviy zaifligi oqibatida rо`y berganini tarixiy misollar isbotlab turibdi. Bu achchiq haqiqat barchamizga, ayniqsa, bugun hayotga katta umid va ishonch bilan kirib kelayotgan yoshlarimizga doimo saboq bо`lishi lozim. Shu nuqtai nazardan qaraganda, biz о`z tari ximizni xolisona va haqqoniy baholab, ma`na viy merosimizni boyitish va rivojlantirishg a о`z hissamizni qо`shishimiz, shu asosda bugun gi jahon ilmu fani va madaniyatining yuksak chо`qqilarini egallashdek buyuk vazifaga har to monlama munosib va qodir bо`lishimiz darkor” 1 . Nozirgi vaqtda dunyoda qarama-qarshi qutb barham topgan bo`lsada, turli xil maqsad-manfaatlarni ifoda etuvchi mafkuralar tortishuvi to`xtagani yo`q. Tarix fani o`qituvchilari Davlatimiz rahbarining “Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch” asarlarini, unda mustamlakachilik zulmi bilan bo`liq so`zlarini har doim dars 1 Kаrimоv. I. А. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. T., 2008, 50-52-betlar.

jarayonida o`quvchilarni yoshi va bilimi darajasida tushuntirishi, ogohlikka da`vat etishi lozim. Kurs uchun tanlangan materiallarni joylashtirish tartibi o`quvchilarning faktlar o`rtasidagi munosabatlar va aloqalarni umumlashtiruvchi tarixiy tushunchalarni, umuman tarixiy jarayonning izchil yo`nalishini yaxshi o`zlashtirib olishlariga yordam berishlari kerak. Shuni nazarda tutib kurs materiali bayon etishda mavzuiy hamda xronologik izchillikda mos ravishda tuzilgan. Har bir darsda mantiqan tugal va yaxlit mavzu o`tiladi va o`quvchilarni ma`lum xulosa hamda umumlashmalarga olib kelinadi. Ayrim mavzular umumlashtiriladi va mavzularning o`zlari ham imkon boricha xronologik tartibda joylashtiriladi. Bu kurslarda materiallar batafsil yoki qisqacha bayon etiladi. Ta`lim – tarbiyaviy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo`lgan asosiy faktlar keng, obrazli qilib, voqea ishtirokchilariga turli xarakteristikalar berilib, ba`zan qiziqarli tafsilotlar bilan bayon etiladi, bayonlar illyustratsiya va xujjatlar bilan to`ldiriladi. Kurslardagi asosiy faktlar o`rtasidagi bog`lanish va munosabatlarni aniqlash uchun keltirilgan ma`lumotlar juda qisqa, ko`pincha ma`lumot tarzida bayon etiladi. Qadimgi dunyo tarixi butun jahon tarixining g`oyat katta davrini salkam ikki million yil davom etgan ibtidoiy jamiyat tarixining hamda uch-to`rt ming yilliklar davomida hukm surgan va Atlantik okeanidan Tinch okeanigacha cho`zilgan katta hududga yoyilgan quldorlik jamiyati tarixini o`z ichiga oladi. Bu kurs materiali ijtimoiy hayot xodisalarining tarixiyligini ularning muayyan tarixiy sharoitlarda vujudga kelishi, rivojlanishi va halokatini yaqqol va ishonchli tarzda ko`rsatishga imkon beradi. O`quvchilar jamiyat taraqqiyotiga mehnatning roli, ibtidoiy jamiyatdan sinfiy jamiyatga o`tish sabablarini, davlatning vujudga kelishi va boshqalarni aniq va ishonchli tarixiy faktlar asosida anglab oladi. Qadimgi dunyo tarixi “Kirish”, ikki qism: Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar turmushi va quldorlik tuzumining vujudga kelishi, rivojlanishi va yemirilishi va uch bo`limdan “Qadimgi Sharq”, “Qadimgi Gresiya” va “Qadimgi Rim”dan iboratdir.

Kirish darsi “Qadimgi dunyo tarixi umumiy tarixning bir qismi”, “Qadimgi dunyo tarixi nimani o`rganadi”, “Biz qadimgi dunyo tarixini qayerdan bilamiz” degan mavzularga bag`ishlanadi. “Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odamlar turmushi” degan birinchi qismda boshqa bo`limlar singari jahon tarixi ayrim mamlakatlar tarixi misolida emas, balki ibtidoiy odamlar turmushining umumiy xolati yoritiladi, bunda aniq va ishonchli tarixiy voqealar yo`q, aniq xronologik sanalar ham berilmaydi. Tarixiy izchillik bilan yoritilgan faktlar bu bo`limning mazmunini tashkil etadi, tabiiy faktlarning vaqti taxminan ko`rsatilgan, faktlar sodir bo`lgan geografik muhit tasvirlab berilgan. Bu qism uchun tanlangan faktlar ibtidoiy jamiyat taraqqiyotining to`rt bosqichini, keyingi har bir bosqichda avvalgi bosqichlarga qaraganda odamlarning maishiy turmushi, hayoti va mafkurasida qanday yangiliklar paydo bo`lganini shu sinf o`quvchilarining saviyasiga mos ravishda kursatib beradi. Masalan ibtidoiy jamoa tuzumining tushkunlikka yuz tutishi va uning yemirila boshlashi jarayoni, misdan yasalgan mehnat qurollari va omochning paydo bo`lishi, jamoa tuzumining yemirila borishi urug` xo`jaliklarining bo`linib keta boshlaganligi, urug` jamoasining qo`shni jamoaga o`tila boshlaganligi, zodogonlar ajralib chiqish faktlari misolida kursatilgan. Ibtidoiy jamiyatda uzoq vaqtlar davomida din bo`lmaganligi, keyinchalik uning paydo bo`lishi hamda paydo bo`lish sabablari, ibtidoiy ovchilar dini, kishilar dehqonchilik bilan shug`ullana boshlaganlaridan keyin dinda yuz bergan o`zgarishlar bayon qilinadi. Qadimgi dunyo tarixining birinchi, ikkinchi va uchinchi bo`limlarida quldorlik tuzumining paydo bo`lishi rivojlanish, tushkunlikka uchrashi, yemirilishi va quldorlik tuzuminining o`sib borishidan iborat bosqichlar yoritib beriladi. Bu bo`limlarda quldorlik jamiyati taraqqiyotining yuqori bosqichlari, ibtidoiy jamoa tuzumining taraqqiyot bosqichlari yoritilgan shaklda umumiy xolatda yoritilmaydi, balki tarixiy jarayonning asosiy xususiyatlari va qonuniyatlari eng to`la va yaqqol namoyon bo`lgan jahon madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shgan va umuman

jahon tarixida katta rol o`ynagan mamlakatlar tarixidan olingan aniq va ishonchli faktlar asosida yoritib beriladi. Chunki ayrim mamlakatlarning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini bilib olmasdan turib jahon tarixiy taraqqiyoti jarayonning murakkab qonuniyatlarini tushunib bo`lmaydi. “Qadimgi Sharq” bo`limining Qadimgi Misr materiali asosida o`quvchilar quldorlik tuzumining paydo bo`lishi bilan tanishadilar. “Qadimgi Sharq” bo`limining boshida hamma mavzularni o`rganish uchun qancha vaqt ajratilgan bo`lsa, “Qadimgi Misr” mavzusini o`rganish uchun ham shuncha vaqt ajratilgan. “Qadimgi Misr” mavzusida Misrning sotsial-siyosiy va ishlab chiqarish tarixiga doir eng muhim faktlar mazmunini: dehqonchilik, chorvachilik va xunarmandchilikning rivojlanishi, sinf va davlatlarning vujudga kelishi va ularning bitta davlat qo`l ostida birlashtirilishi, piramidalar qurilishi, kambag`allar va qullar qo`zg`oloni, fir`avinlarning istilolari va Misrda qullar sinfining ko`payishi, eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Misr davlati qudratining orqaga ketishi xronologik tartibda bayon qilinadi. Bu faktlarni bayon etish jarayonida xo`jalik ijtimoiy sinflar, Qadimgi Sharq despotsiyasi, istilochilik urushlari va quldorlik tuzumiga berilgan umumiy xarakteristikalar va boshqa juz`iy tushunchalarning mazmuni ochib beriladi. Mavzuning oxirida qadimgi Misr dini, san`ati, yozuvi va fanining asosiy xislatlari yoritiladi. Misrda ibtidoiy tuzumdan quldorlik tuzumiga o`tilganligi va uning sabablari haqida o`quvchilar olgan bilimlariga suyanib, mazkur bilimda ikki daryo oralig`i va unga tutash mamlakatlardagi shu singari jarayonlar haqida qisqacha hikoya qilinadi. Old Osiyo tarixida temir buyumlar ishlana boshlash va uning jahon tarixidagi ahamiyati, podsho Xammurapi qonunlari haqidagi yangi materiallar asosida quldorlik jamiyati va quldorlik davlati to`g`risidagi tushunchalar to`ldiriladi va aniq va ishonchlilashtiriladi. Qadimgi Hindistonda quldorlik davlatlarining paydo bo`lishiga doir material asosida Sharqda qadimgi davlatlarining paydo bo`lishi sabablari va jarayonlari haqidagi bilimlar aniq va ishonchlilashtiriladi. Kastalar haqidagi material batafsil bayon qilinadi.

“Qadimgi Xitoy” degan mavzuda Xitoyda quldorlik davlatining vujudga kelishi, sinfiy ziddiyatlarning kuchayishi, “sariq rumolliklar”qo`zg`oloni batafsil bayon qilinadi. Bu qo`zg`olon haqidagi ma`lumotlar vositasida o`quvchilarning qadimgi zamondagi sinfiy kurash to`g`risidagi tasavvurlari boyitiladi. Osiyo mamlakatlarining tarixiga bag`ishlangan har bir bob usha mamlakatning qadim zamondagi madaniyati, yozuvi, san`ati va ilm – fanning xarakteristikasi bilan yakunlanadi, diniy e`tiqodlar va dinning sotsial roli haqida qisqacha ma`lumotlar beriladi. Geografik muhit diniy e`tiqodlarda qanday aks etganligi ham ochib beriladi. Shunday qilib “Qadimgi dunyo” tarixining “Qadimgi Sharq” bo`limida Qadimgi Misr, Old Osiyo, Hindiston, Xitoy mamlakatlari tarixiga doir materiallar asosida kishilik jamiyatining sinfsiz ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy jamiyatga o`tishning sabablari, davlat quldorlik qo`lida eziluvchilarning qarshiligini bostirib turish quroli bo`lib xizmat qilishi din, madaniyat va ilm fan ham ular qo`lida mehnatkash xalqni asoratda saqlash ekspluatatsiya qilish uchun xizmat qilganligi ochib beriladi. Qadimgi Misrda quldorlik davlatining paydo bo`lish jarayoni Qadimgi Old Osiyo, Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoyga nisbatan to`liq va mukammal yoritiladi. Qadimgi dunyo tarixining, “Qadimgi Gretsiya” deb nomlangan ikkinchi bo`limda shu mamlakat tarixidan olingan aniq va ishonchli faktlar yordamida quldorlik tuzumining eng rivojlangan bosqichi ochib beriladi. Chunki, Gretsiyadagi antik quldorlik tuzumi rivojlanishning asosiy bosqichlarini to`la-to`kis o`tgan. Binobarin, Gretsiya tarixi materiali kishilik jamiyati taraqqiyotidagi ikkinchi formasiya quldorlik tuzumini rivojlanishning asosiy bosqichlarini aniq anglab olish imkoniyatini beradi. Shuningdek bu bo`limda grek xalqining jahon madaniyatiga qo`shgan buyuk hissalari ham yoritiladi. Gretsiya tarixining yoritilishi Sharq mamlakatlari tarixi yoritrilishidan farqli ularoq, davrlarga bo`linib, har bir davrning xususiyatlari to`la kursatiladi. Bu bo`limda tarixning davrlarga bo`linishi haqidagi dastlabki tushuncha ochib beriladi va tarixiy jarayon to`g`risida ancha to`la va aniq tasavvur hosil qilinadi.

Gretsiyada eramizdan avvalgi XI-IX asrlarda ibtidoiy jamoa tuzumining yemirila borishi va ijtimoiy sinflarning maydonga kela borishi jarayonni o`rganishda qadimgi grek dostonlari “Iliada” va “Odisseya” hamda ma`lum darajada qadimgi grek afsonalari qimmatli manba bo`lib xizmat qilgan, Gomer dostonlarida qadimgi greklarning mehnat qurollarini, mashg`ulotlarini, ijtimoiy – munosabatlari va turmushini tasvirlashga alohida e`tibor berilgan. Qadimgi greklarning diniga bag`ishlangan bobda greklar dinini ibtidoiy odamlar va Sharq xalqlari dinlari bilan taqqoslab qadimgi dunyodagi dinning umumiy xususiyatlari aniqlab olinadi. Gretsiyada quldorlik tuzumining o`rnatilishi va shahar davlatlarining tashkil topishi Afina tarixida ochib beriladi, chunki, Afinada bu jarayonlar klassik formada yuz bergan va unda butun Gretsiya uchun umumiy bo`lgan ko`pgina xususiyatlar namoyon bo`lgan. Afina tarixi eramizdan avvalgi VIII-V asrlardagi Sparta jamiyati xarakteristikasi bilan to`ldiriladi. Ana shu ikkita eng yirik davlat tarixi materiallari asosida eramizdan avvalgi VIII-VI asrlardagi butun Gretsiya uchun tipik bo`lgan xodisalar xo`jalik aholining sostavi, qo`shin, siyosiy hokimiyatning tashkil etilishi, keskin sinfiy kurashlar yoritib beriladi. Gretsiyaning o`ziga va mustamlakalariga umumlashgan xarakteristikalar beriladi. Qadimgi dunyo tarixining oxirgi III bo`limi “Qadimgi Rim” tarixi materiallar asosida quldorlik tuzumining paydo bo`lishi taraqqiyotining eng yuqori bosqichlari, tushkunlikka ketishi va yemirilishining qonuniyatlari ochib beriladi. Qadimgi Rimda quldorlik jamiyatining asosiy xususiyatlari va bu jamiyat taraqqiyotining qonuniyatlari shu qadar yaqqol va to`la namoyon bo`lganki qadimgi dunyoning birorta mamalakatida ham bunday bo`lmagan. Shu sababdan Rim tarixini o`rganish bilan o`quvchilarning avvalgi bilimlarini o`rganish asosida shakllana boshlagan quldorlik tuzumi to`g`risidagi tushunchalari sistemasi tugallangan shakl olgan. “Qadimgi Rim” bo`limida Rim davlatining vujudga kelishidan to G`arbiy Rim imperiyasining qulashigacha eng muhim davrlariga qarab boblarga bo`lingan. Madaniyatga bag`ishlangan bobda Rim madaniyatining eng yuksak davri yoritilgan.

“Rim respublikasining tashkil topishi va uning Italiyani istilo qilishi” bobida asosiy e`tibor eramizdan avvalgi III asrgacha (III asr ham kiradi) bo`lgan davrdagi Rim davlatining ijtimoiy-siyosiy tuzumini yoritib berishga qaratilgan. “Rim respublikasining O`rta Er dengizi bo`yidagi eng kuchli quldorlik davlatiga aylanishi” bobida aniq va ishonchli tarixiy faktlar asosida quldorlik tuzumi taraqqiyotining eng yuqori bosqichi va uning xarakterli jihatlari ko`rsatilib beriladi. Bu jihatlar istilochilik urushlari vaqtida yuz minglab odamlarni asir qilinib, ularni qulga aylantirish asosiy mehnatni qullar zimmasiga yuklash, ularning tinka- madorini quritish va xunarmandlarning xonavayron bo`lishi, dehqonlar harakati va qullarning juda katta qo`zg`olonlar ko`tarishi bilan xarakterlanadi. “Rim imperiyasining tushkunlikka ketishi va halokati” deb nomlangan oxirgi bobning asosiy g`oyasi imperiyasning va quldorlik tuzumining qulashi muqarrarligi va qonuniyligini ko`rsatishdir. Butun bo`lim bo`yicha umumlashtiruvchi takrorlash ibtidoiy jamoa va quldorlik tuzumining asosiy xususiyatlarini qadimgi dunyo xalqlarining jahon madaniyati taraqqiyotiga qo`shgan xissasini kursatib berishga qaratilgandir. Qadimgi dunyo tarixi fanining mazmuni quyidagi muhim tushunchalar sistemasi tashkil etadi. Geografik muhit va uning jamiyat hayotiga ta`siri, odamlarning jamiyat hayoti va taraqqiyotining zarur sharti ekanligi; mehnat qurollari; ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyotining hal qiluvchi roli, quldorlik jamiyatidagi asosiy ijtimoiy sinflar, sinfiy kurash va uning ahamiyati; quldorlik davlatining vujudga kelishi, uning ichki va tashqi vazifalari; davlatning kuchayishi va yemirilishi sabablari, talonchilik – istilochilik urushlar, quldorlik tuzumida bunday urushlarning muqarrarligi, adolatli urushlar, ibtidoiy jamoa va quldorlik tuzumida din, uning mohiyati, san`at va uning sotsial xarakteri, fan, uning kishilar mehnat faoliyati jarayonida vujudga kelishi, moddiy va ma`naviy boyliklar yaratishi, mustaqillik uchun kurash va boshqalar. Bu tushunchalarning har biri o`ziga nisbatan juz`iyroq tushunchalardan va o`z navbatida u tushunchalar ham o`ziga nisbatan juz`iyroq tushunchalardan tashkil topadi. Bu tushunchalarni umumlashtirib o`zlashtirish o`quvchilarning qadimgi

dunyo tarixidagi ikki asosiy va muhim tushunchaning, ya`ni ibtidoiy jamoa bilan quldorlik formatsiyasi haqidagi tushunchaning ma`nosini, shu formatsiyalarning paydo bo`lishi rivojlanishi va xalokatini, ular taraqqiyotidagi qonuniyatlarni, ibtidoiy jamoa tuzumidan quldorlik tuzumiga o`tishning progressivligini anglab olishlariga yordam beradi. Qadimgi dunyo tarixining tarbiyaviy vazifalari ham, tarixning boshqa kurslari singari, uning ta`limiy vazifalari bilan chambarchas bog`langan holda olib boriladi. Qadimgi dunyo tarixi maktab tarix fanining tarkibiy qismi bo`lib uni o`qitishdan kuzatilgan umumiy ta`lim – tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishda muhim o`rin egallaydi.Ular dastlabki ijtimoiy – iqtisodiy formatsiyalarning paydo bo`lishi, rivojlanishi va almashinish qonuniyatlarini muqarrarligini, tarixiy taraqqiyotning progressivligini anglab oladilar. Shu o`rinda tarix fanidan qaysi davrlar mavzusi o`qitilmasin Davlatimaz rahbari asarlari va ma`ruzalaridan tarix o`qituvchilari bevosita foydalanishlarini tavsiya etamiz. Qadimgi dunyo tarixini o`rganish davrida o`quvchilar o`sha davrda jahon miqyosida muhim rol o`ynagan qator mamlakatlar tarixi, urfu-odatlari, madaniyati, san`ati va ilm ma`rifatlari bilan tanishadilar, ulardan qadimgi adabiyot va san`at asarlarini tushunib yetish yo`lida dastlabki malakalar hosil bo`la boshlaydi. Bir necha ming yillar ilgari yaratilgan ajoyib san`at yodgorliklaridagi go`zallik nimaligini ko`ra bilishga o`rgana boradilar. Bu esa ularni estetik ruhda tarbiyalashda muhim rol o`ynaydi. O`rta asrlar tarixi V asr oxiridan – XVasr oxirgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda Evropa va ko`pgina mamlakatlarda feodalizm hukm suradi. O`rta asrlar tarixi feodalizm taraqqiyoti, uning rivojlanishi, Evropa markazlashgan davlatlarning tashkil topishi tarixi o`rganiladi 3 [13] . O`rta asrlar tarixi kursi strukturasiga sinxronistik prinsip asos qilib olingan. Bu prinsipga asosan ayrim mamlakatlar va xalqlar tarixi muayyan davr doirasida 3 [13] T.O’ Salimov, M.Muydinova, F. Sultonov. Jahon tarixi. 7-sinf. O’qituvchilar uchun metodik qo’llanma. T.,2009. 31-34 - betlar.

o`rganiladi. O`rta asrlar tarixida feodal tuzumi taraqqiyotining bosqichlari to`laligicha namoyon bo`lgan, o`rta asrlarda xalqaro miqyosda juda katta rol o`ynagan yoki jahon madaniyati taraqqiyotiga katta ta`sir kursatgan mamlakatlar va xalqlar tarixi yoritiladi. Bu mamlakatlar tarixidagi muhim voqealar juda yorqin va tugal ifodasini topgan davrlarni o`rganish ko`zda tutiladi. Shu munosabat bilan arablar tarixi faqat birinchi bo`limda, Chexiya tarixi ikkinchi bo`limda, Angliya tarixi esa ikkinchi va uchinchi bo`limlarda o`rganiladi. Ayrim mavzularda ko`pgina mamlakatlar uchun tipik bo`lgan umumiy faktlar yoritiladi. “Feodal tuzumning o`rnatilishi” deb atalgan birinchi bo`limda V-XI asrlarda Evropa va yaqin Sharq mamlakatlarida feodalizmning paydo bo`lishi jarayoni, feodalizm formatsiyaning xarakterli belgilari yoritib beriladi. Bu bo`lim uch mavzudan iborat bo`lib, ularda germanlar va slovenlarning, Vizantiya imperiyasi va arablarning XI asrgacha bo`lgan tarixiga doir izchillik bilan o`rganiladi. Feodal tuzumning yuzaga kelishi va qaror topishi franklar tarixi misolida yoritiladi. VI-XI asrlarda slavyanlarning mashg`ulotlari va ijtimoiy tuzumga bag`ishlangan kichik mavzu materiallari yordamida o`quvchilar feodal munosabatlar Markaziy va Sharqiy Evropada deyarli ayni bir vaqtda hamda bir- biriga o`xshash shakllarda qaror topganligini tushunib oladilar. Vizantiya imperiyasi va arablar tarixiga bag`ishlangan mavzularda ham Janubi- Sharqiy Evropa, Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlarida feodalizmning qaror topishi jarayonining umumiyligi ochib beriladi. Shuningdek, feodalizmning qaror topishi jarayonidagi o`ziga xos xususiyatlar, uning sabablari ham bayon qilinadi.Har bir bob madaniyatga xarakteristika berish bilan tugallanadi. “Feodal tuzumning rivojlanishi” deb nomlangan ikkinchi bo`limda feodalizm rivojlanishining xarakterli xususiyatlari bayon qilinadi. Bu bo`limda Evropa mamlakatlari, xususan Fransiya, Angliya tarixiga doir tarixiy faktlar asosida hunarmandchilik va savdo-sotiq markazlariga ega bo`lgan o`rta asr shaharlarining maydonga kelishi, o`sishi dehqonlarni ekspluatatsiya qilishning kuchayishi hamda sinfiy kurashning yanada keskinlashuvi, dehqonlarning kuchli qo`zg`olonlari bo`lib o`tganligi, markazlashgan davlatlarning tashkil topishi, feodal madaniyatning

ravnaq topishi kabi o`sha davrda ko`pchilik xalqlar uchun xarakterli xodisalar yoritib beriladi. Chexiya tarixiga doir bobda ozodlik kurashiga doir masalalar to`la va ravshan yoritilgan. Xitoy va Hindiston tarixini o`rganishga katta o`rin berilgan. O`rta asrlar tarixi “sinflar”, “davlat”, “ijtimoiy tuzum” singari umumiy tarixiy tushunchalar mazmuni o`quvchilarning chuqurroq bilib olishlariga yordam beradi. Feodal tuzum tushunchasi o`rta asrlar tarixi fanining eng umumiy va eng muhim tushunchasi bo`lib, bu tushuncha o`z ichiga feodal ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning vujudga kelishi taraqqiyoti, yemirilishidan iborat tushunchalarni o`z ichiga oladi. “Feodal tuzum” tushunchasi yana bir qator boshqa tushunchalarni, ya`ni feodal jamiyati sinflari feodal ekspluatatsiya o`rta asrlardagi sinfiy kurash, feodal davlati, cherkov, feodal madaniyati kabilarni umumlashtiradi. O`rta asrlar tarixi o`quvchilarni ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarga doir tasavvur va tushunchalar sistemasini kengaytiradi. Ularning sinf, sinfiy kurash, davlat madaniyat va boshqa umumiy tarixiy tushunchalari o`rta asrlar tarixi faktlar asosida aniq va ishonchlilashtiriladi. O`rta asrlar tarixi o`quvchilarni ibtidoiy jamoa tuzumi va quldorlik tuzumining feodal tuzum bilan almashinishining qonuniyligi va progressivligini anglab olishlariga yordam beradi. Mazkur tushuncha va uning mohiyati g`oya va qonuniyatlarning ravnaqini anglab olishga erishish ularda ilmiy dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Feodal tuzum va uning mohiyatini, dehqonlarning krepostnoylarga aylantirilishi va feodal zulmning oqibatlarini hamda absolyut monarhiyaning mohiyatini ko`rsatish o`quvchilarni feodal jamiyati adolatsiz jamiyat ekanligini anglab yetishlariga yordam beradi, ularni insonparvarlik ruhida tarbiyalaydi. Bu tarix kursida dinning sinfiy roli va feodal tuzumning asosiy tayanchi bo`lgan cherkovning roli ochib beriladi. Cherkov salb yurishlarini va boshqa bosqinchilik, talonchilik urushlarini uyushtirgan xristianlar va musulmonlar o`rtasida diniy adovatni avj oldirishga, mustamlakalar bosib olishga boshchilik qiladi. Hukmron sinflarning cherkov bilan birgalikda madaniyat taraqqiyotiga to`sqinlik qilganligi, fan va san`atni o`z ta`siriga bo`ysundirganligi, haqiqiy ilm fanning taraqqiy etishiga

xalq ommasi o`rtasidagi savodxonlikning tarqalishiga to`sqinlik qilganligi, Ibn Sino, Bekon, Galiley kabi ilg`or olimlar va mutafakkirlarning ta`qib qilinganligi, Yan Gus, Jordano Brunolar gulxanda kuydirganligi bir qancha misollarda ko`rsatib berilgan. O`rta asrlar tarixini o`qitish o`quvchilarni mardlik, fidoiylik, odamiylik, vatanparvarlik, baynalminal, estetik ruxda tarbiyalashda muhim o`rin tutadi. Tarixchi metodist olimlar tavsiya etgan 7-sinfda o`qitiladigan “Jahon tarixi” fanidan 1 soatlik dars o`tish usullarini tavsiya etamiz.

Аsоsiy аdаbiyotlаr: 1. Kаrimоv I.А.Yuksak ma`naviyat-engilmas kuch.T.,2008. 2. Kаrimоv I.А.O`zbеkistоnning o`z istiqlоl vа tаrаqqiyot yo`li. T., 1992. 3. Kаrimоv I.А.Tаrixiy xоtirаsiz kеlаjаk yo`q. T., 1998. 4.KаrimоvI.А. Jаhon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. T., 2009. 5. Kаrimоv. I.А. O`zbеkistоn XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .T., 1997. 6. Prezident I.Karimovning BMT sammiti ming yillik rivojlanish maqsadlariga bag`ishlangan yalpi majlisidagi nutqi. «Xalq so`zi» gazetasi 2010 yil 22 sentabr. N: 184 7. Kаrimоv. I.А. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.,2010. 8. Karimov. I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T.,2010 . 9.Ishmuhammedov.R., Abduqodirov. Ta`limda innovatsion texnologiyalar. T.,2008. 10. M.Tojiboyev, Z. Ilhomov. O`zbekiston tarixini o`qitishning metologiyasi.T., 2003. 11. Sа`diеv А.Mаktаbdа tarix o`qitish usullari. T.,1993. 12.Tаrixdаn g`оyaviy-siyosiy tаrbiya. T.,1989. 13. Toshpo`latov.T., G`afforov,Ya. Tаrix o`qitish usullari.T., 2002. 14. Lafasov M. Jo`raev U. Jahon tarixi. T., 2005. 15 Qodirov B.Ta`lim tizimidagi islohotlatning maqsad va yo`nalishlari.Т., 1999. 16.I.Shоymаrdоnоv. Tаrixni o`qitishdа o`lkаshunоslik mаtеriаllаridаn fоydаlаnish. T.,1989.

Похожие

O'rta umumiy ta'lim maktablarida O'zbеkistоn tarixi fanini o'qitilishi va uning ta'lim–tarbiyaviy vazifalari

Jahon adabiyoti tarixi fani predmeti va mazmuni

O`zbekiston tarixi fanini predmeti, nazariy metodologik asoslari

Kalendar va uning tarixi. Kalendar turlari

Rossiya-O'rta Osiyo munosabatlari tarixi kursining maqsad va vazifalari. Eng asosiy manbalar va adabiyotlar