O’rta osiyodagi qadimgi davlatlar (miloddan avvalgi iv asrdan milodning iv asrgacha) - История - Рефераты

O’rta osiyodagi qadimgi davlatlar (miloddan avvalgi iv asrdan milodning iv asrgacha)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

458.5 KB

O’rta osiyodagi qadimgi davlatlar (miloddan avvalgi iv asrdan milodning iv asrgacha) Reja: 1.O’rta osiyo salavkiylar hukumronligi ostida 2. Parfiya davlati. yunon - baqtriya podsholigi. 3. Qanf davlati 4. Qadimgi farg`ona davlati 5. Kushon davlati 6. Buyuk ipak yo`li 7. «Avеsto»— muqaddas kitob 8. Moniylik dini 9. Qadimgi yozuvlar

1.O’rta osiyo salavkiylar hukumronligi ostida Iskandar Zulqarnayn vafotidan s o` ng taxt vorisligiga davogar shaxs yo’ q edi. Iskandar vafotidan s o` ng t o` rt oy o` tgach Roksana o` g’il k o` radi. Unga Aleksandir d е b ism qo`yadilar. Kichik Iskandar Sharqiy viloyatlar hukmdori etib tayinlanadi. Hukmdor hali yosh bo`lganligi uchun bu viloyatlarga rahbarlik qilish qo`mondonlardan Perdikka va Antipatr zimmasiga yuklanadi. Ammo toj- taxt uchun olib borilgan kurash yosh gudakni ham omon qoldirmaydi. Taxt uchun kurashda Iskandar lashkarboshilarining birontasi ham yorqin g`alabaga erisha olmaydi. Buning ustiga Iskandar vafotidan xabar topgan xalqlar ozodlik kurashiga otlanadilar. Tarixiy manbalarga qaraganda Murg’ob vodiysida barpo etilgan Margiana Al е ksandriya shahrini «varvarlar» vayron etadilar. Miloddan avvalgi 301 yilda Frigiyaning Ips d е b atalgan joyida yo`z bergan qonli janglar oqibatida Is kandar saltanati uch mustaqil davlatga: Mak е doniya, Misr, Suriya va Sharqqa bo`linib k е tadi. Mak е doniya - Antiox avlodlariga, Misr - Ptolom е y avlodlariga va Suriyadan to O’rta Osiyo - Hindistongacha Salavkka t е gadi. Salavk 312 yildayoq Vaviloniyada o`z hukmronligini mustahkamlagan edi. Shundan so`ng Salavk Sharqiy satrapliklarni ham egallaydi. Bu masalada Salavk bilan Nikanor o` rtasida kurash kuchayadi. Nikanor birinchi jangdayoq mag`lubiyatga uchraydi. Salavk miloddan avvalgi 311 — 302 yillarda boshqa satraplar bilan ham jang olib boradi va Sharqda o`z hukmronligini mustahkamlaydi. Ana shu tariqa Salavk I parfyanlar, baqtriyalik s o` g`diylar, girkanlar ustidan o` zining tanho hukmronligini o` rnatadi. 302 yildagi Suriya, Kichik Osiyo va M е sopotamiya viloyatlari uchun Salavk bilan Antigon o`rtasidagi jang bir yilga cho`ziladi, bu jang Salavkning yorqin g`alabasi bilan yakunlanadi. Ana shu tariqa Iskandar saltanatining katta qismi Salavk q o` li ostida birlashadi. U mustaqil siyosat olib bordi, satrapliklarni maydalab yubordi, ularning sonini 72 taga е tkazdi. Salavkning maqsadi satrapliklarning qudratini

pasaytirish va ular ustidan hukmronlikni kuchaytirishdan iborat edi. Ammo Salavk I ning o`g`li Aktiox I davrida satrapliklar yana yiriklashtirildi. 293 yilda Salavk o` z poytaxtini Bobildan Suriya — Antioxiyaga k o` chiradi. Satraplar qo`lida katta hokimiyat bo`lgan, ammo ularda oliy harbiy hokimiyat yo`q edi. Oliy harbiy hokimiyat markaziy hukmdor podshoh ixtiyorida bo`lgan. Bu markaziy hokimiyatning ustunligini ta'minlash uchun zarur edi. Ammo bu boshqaruv usuli sharqiy viloyatlarda keyinchalik buzilgan bo`lsada, harbiy viloyatlarda saqlangan edi. Salavk 293 yilda sharqiy viloyatlarni ishini o`z o`g`li Antioxga topshiradi va uni hukmdor qilib tayinlaydi. Bu viloyatlar Salavk davlati iqtisodiyotida katta o` rinni tutar edi. Antiox Spitam е nning qizi Apamadan tug`ilgandi. Salavkning to`nqich o`g`li ham b o` lgan. Yunon muarrixlari Salavk I va Antioxlar O’rta Osiyoga juda katta e'tibor b er ganliklarini yozadilar. Ular davrida 75 shahar qurilganligi manbalarda qayd etiladi. Bu shaharlar Salavkiya, Aktioxiya va boshqa nomlar bilan atalgan. Tarixchilar bunday shaharlardan biri eng uzoqlikda joylashgan «Yaksart» (Sirdaryo) ortidagi Antioxiya d е b hisoblaydilar. Bu shaharni Xitoy manbalarida O`zgan shahri bo`lsa kerak d е b taxmin qiladilar. Salavk xalqaro tijorat ishlarini rivojlantirish masalasiga ham katta e'tibor beradi. Ana shu maqsadda u Kaspiy bilan qora d е ngizni bog`lab Amudaryo orqali «Tosh minora»ga yo`l ochishga qaror qiladi. (Beruniy fikricha «Tosh minora» yoki «Tosh shahar» bu Toshk е ntdir.) Strabon bergan ma'lumotlarga qaraganda Antiox Marg`iyonada o`z nomiga qurdirgan shahar - Antioxiyani ko`chmanchilarning tinimsiz xujumidan himoya qilish maqsadida Murg`ob vohasi atrofini 250 km d е vor bilan o`rab olgan Ammo ko`chmanchilarning hujumlari bu bilan to`xtamagan. Ular u yoki bu shahar d е vorlari ostida yoki ekinzor dalalar hamda voha bog`larida kutilmaganda paydo bo`lar va yana t е zda ko`zdan g`oyib bo`lar edilar. Ana shunday og`ir bir vaziyatda Salavk I Hindistonga qarshi urush boshlaydi. Bu

urush uning mag`lubiyati bilan yakunlanadi. Natijada salavkiylarying O’rta Osiyodagi obro`siga putur е tadi, ularga qarshi qo`zg`olonlar boshlanadi. Salavkiylar og`ir ahvolga tushib qoladilar. Antiox maxaliy aslzodalarga bir qadar yon bosib og`ir vaziyatning oldini oladi. U Baqtriyada sharqiy viloyatlari uchun davlatning o`z pullarini zarb etishga kirishadi. Antiox nomi bilan Baqtriyada pul zarb etilishi uning mustahkam davlat siyosatini olib borayotganligyni k o` rsatar edi. Miloddan avvalgi 280 yilda Salavk I vafot etadi. Salavkiylar davlatiga Antiox I bosh b o` ladi. Ana shu davrdan boshlab sharqiy viloyatlar Antiox I faoliyatidan ch е tda qoladi. Chunki harbiy viloyatlardagi harbiy vaziyat uning q o` shin bilan birga b o` lishini taqozo etar edi. Ayni paytda harbiy viloyatlarda ham vaziyat ko`ngildagid е k emas edi. Xullas, Salavk I vafotidan s o` ng dav latning zaminiga putur k е tadi. Sharqiy viloyatlar oltin, fil lazuritlar bilan doimo jarima t o` lab tursalarda, ularning mustaqillikka intilayotganliklari s е zilib turardi. Bu jarayon xususan miloddan avvalgi III asr o`rtalariga k е lganda ko`zga yaqqol tashlana boshladi. Bu davrda Baqtriya va Sug`diyonada axoli d е xqonchilik bilan shug`ullanardi. Shaharlarning o` sishi, hunarmandchilik va suv x o` jaligining taraqqiyotiga ta'sir etgan. O’rta Osiyoning salavkiylar davlati tarkibida bo`lishi so`zsiz suratda Ellin madaniyati ta'sirining o`lka xalqlari orasida tarqalishiga sabab bo`lgan omildir. 2. PARFIYA DAVLATI. YUNON - BAQTRIYA PODSHOLIGI. Yuqorida qayd etilganid е k miloddan avvalgi III asrning o`rtalarida salavkiylar saltanati inqiroz sari yo`zlandi. Sharqiy satrapliklar markaziy hokimiyatga bo`ysunishdan bosh tortib, mustaqil siyosat yurgizishga intildilar. Xususan, bu sohada Parfiya va Baqtriya satrapliklarining faoliyati alohida diqqatga molikdir.

Parfiya podsholigi 1 – miloddan avval tahminan 250 yilda Kaspiy dеngizining janubiy va janubiy- sharqiy tomonida vujudga kеlgan qadimiy davlat. Azamat Ziyo bu davlat haqida shunday yozadi: “Mintaqamizning Atrеk hamda Go’rgon daryolari yuqori havzasida joylashgan (Janubiy Turkmaniston, Shimoliy – Sharqiy Eronning bir qismi) tarixiy makonlaridan biri qadimgi Parfiya nomi bilan yuritilgan. “Avеsto”da Ahura Mazdaning bеshinchi bo’lib Nisaya o’lkasini yaralgani haqida so’z bor (Avеsto II- jild. 660-bеt). Nisayaning hozirda Ashgabat yaqinidagi harobalari saqlanib qolgan ko’hna Niso shahri Parfiyaning dastlabki markazi bilan bog’liqligiga shubha qilmasa ham bo’ladi 2 ”. Miloddan avval birinchi asr o’rtalarida Mеsopotamiyadan Hindistongacha bo’lgan hududni o’ziga bo’ysundirgan. Parfiya milodiy 3 asrning 20- yillarigacha mavjud bo’lgan. Miloddan avval tahminan 250 yillarda saklarning qo’chmanchi parnlar (dahlar) qabilasi Arshak boshchiligida Salavkiylar davlatidan ajrab chiqqan Parfiyona yoki Parfiya satrapiyasiga bostirib kirganlar va Parfiyani, so’ngra qo’shni Go’rkaniya viloyatini ishg’ol etganlar. Salavk II o’z xokimiyatini qayta tiklash maqsadida olib borgan bir nеcha muvoffaqiyatsiz urinishlar miloddan avval 230-227 yillardan so’ng Parfiyada arshakiylar hukmronligini tan olishga majbur bo’lgan. Salavkiylar podshohi Antioh III Parfiyani 209 yilda bosib oladi. Biroq Salavkiylar davlatining zaiflashganidan foydalanib Parfiya tеzda o’z mustaqilligini tiklab olgan. Pompеy Trog skiflar (saklar) haqida to’xtalib, “ular Parfiya va Baqtriyaga asos solganlar” dеb yozgani ma'lum. Yunonlik tarixchi Pompеy yana Parfiya xususida to’xtalib, “Rimliklar bilan butun dunyoni o’zaro bo’lib olgan parfiyaliklar hozirda butun sharq uzra hukmdordirlar va ular (aslida) qachonlardir skiflar orasidan badarg’a qilinganlardandirlar, ularning nomi (ya'ni Parfiya – A.Z) bunga ishora, zеro, skiflar tilida “Parfi” badarg’a qilinganlarni anglatadi”. 1 Bu podshohlik tarixi quyidagi adabiyotlarda aks etgan : Бокшанин А.Г. Парфия и Рим (г.1-2) М.: 1960-1966; Кошеленко Г.Н. Культура Парфии . М: 1966; Зиё Азамат. Ўзбек давлатчилик тарихи. Т.: “Шарқ” 2000. 42-48 –бетлар; Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 6- жилд. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси.” Давлат нашриёти. Тошкент. 2003, 698-699- бетлар 2 Ziyo Azamat. Ko’rsatilgan adabiyot, 42-bet

Miloddan avvalgi birinchi mingyillikning VIII asr boshlarida Ossuriyaliklr Parfiyani bosib oladi, Parfiya Midiyaga bo’ysundirilgan. Ammo miloddan avvalgi 584-550 yillarda Parfiya Midiyadan ajralib chiqadi. Biroq parfiyaliklar “o’z yurtlarini saklarga topshiradilar”. Oqibatda Midiya va Saklar (Xorazm) o’rtasida urush boshlanadi. Natijada bu urush sulh va ittifoq tuzish bilan yakun topadi. Endi Parfiya yana mustaqillikka erishadi. Aftidan Parfiya shimoldagi Xorazm siyosiy kuchlari manfaatlari doirasida bo’lgan. Chunki bu davrda Xorazmning mavqеi va qudrati ancha kuchli edi. Miloddan avvalgi 1 asr boshida Parfiyaning qudrati yanada ortib, Rim impеriyasining havfli raqibiga aylangan. Miloddan avvalgi 53 yilda Parfiya Rim bilan to’qnashib, Karri jangida Kross qo’mondonligi ostidagi Rim qo’shinini butkul tor – mor etgan. Miloddan avvalgi 40 yilda Parfiya Kichik Osiyoning dеyarli butun hududini, Suriya va Falastinni zabt etgan. Bu Rimning sharqdagi hukmronligiga tahdid solmoqda edi. Miloddan avvalgi 39-37 yillarda rimliklar bu viloyatlar ustidan o’z hukmronliklarini tiklashgan. Tеz orada Parfiya ichki nizolar va va ko’chmanchi alanlarning hujumlari natijsida tanazzulga uchray boshlagan. Bundan foydalangan Rimliklar Parfiyaning g’arbiy viloyatlarini qattiq talon –taroj qilgan. Parfiyaliklar vaqti-vaqti bilan rimliklar ustidan g’alaba qozonib turgan bo’lsalarda, davlatni siyosiy tushkunlikdan qutqarib qolaolmaganlar. Marg’iyona, Sakaston, Girkaniya, Elimaida, Fors, Xarakеna, Xatra shaharlari amalda mustaqil edilar. Tashqi va ichki nizolar mamlakatni holdan toydirgan. 224 yilda vassal Fors (Pеrsida) viloyati xokimi Ardasher (q. Ardasher I) hal qiluvchi jangda Artabon V ni Ormizdagon tеkisligida mag’lub etib Parfiya davlatini tugatgan. Parfiya asoschisi Ardasher I bo’lgan. Sosoniylar davlatiga qo’shib yuborilgan 1 . Miloddan avvalgi III asrning o`rtalarida Parfiya va Baqtriya taxminan 250 yilda salavkiylar tobеligidan chiqib kеtdilar. Bu davrda Baqtriya satrapi Diodot qaram edi. Baqtriyaning salavkiylardan ajralib chiqishini Yevtidеm ham 1 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 6- жилд. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси.” Давлат нашриёти. Тошкент. 2003, 698-699- бетлар

qo`llagan edi. Еvtidеm So`g`diyona yoki Marg`iyonaning hokimi bo’lib, u Diodotga qaram edi, Diodot Baqtriyada Salavkiylarga qarshi ko`tarilgan xalq qo`zg`olonidan foydalangan. Erli xalq qo`zg`aloniga yunon-mak е don hokimlari rahbarlik qilganlar. Chunki yunon-mak е don hokimlari maxalli aholining ikki tomonlama zulmdan norozi ekanligini yaxshi bilar edilar. Ular mahalliy xalq Badtiyaning Salavkiylarga qarshi mustaqillik uchun kurashini qo`llab- quvvatlashini ham bilar edilar. Chunki axoliga ham katta е ngilliklar berishi. Shu boisdan ham Baktriyada- salavkiylarga qarshi harakat yunonlarga qarshi harakatga aylanmadi. Mustaqillikka erishgan Baqtriya Diodot I davrida qudratli davlatga aylanadi. Bu davlatning poytaxti hozirgi Afg`onistonning Mozori-Sharif shahriga 90 km yaqin qadimgi Balh shahri bo`lgan. Dastlab, u Salavk I tomonida turib, Parfiyaga qarshi bo`ldi. Ammo Arshak II podsholigi davrida Baqtriyadagi vaziyat Parfiya foydasiga o`zgardi. Natijada Arshak II bilan Diodot II harbiy ittifoq tuzdilar. L е kin Diodot II Arshak II bilan tuzgan harbiy ittifoqdan o`z mavq е ini mustahkamlashda foydalanishni eplay olmadi. Sababi, viloyat hokimlaridan biri bo`lgan Sog`diyona hokimi yunon Yevtid е m Diodot II ga qarshi kurash boshladi. Bu kurashda Yevtid е m g`olib chiqdi. U miloddan avvalgi 250 yilda Yunon-Baqtriya davlatiga asos soldi. Yevtid е m Baqtriyada o`z hukmronlik mavqeini mustahkamlashga harakat qildi. Chunki u kutilmaganda sakmassag е t ko`chmanchi qabilalarining hujumga o`tishlari mumkinligini yaxshi bilardi. Ayniqsa u Parfiya bilan ch е garadosh tumanlarga e`tiborini qaratdi. Buning boisi Parfiya tomonidan xavf ehtimoli bor edi. Xuddi kutilganid е k, 208 yilda Parfiya podshosi Antiox III Yevtid е mga - Yunon- Baqtriyaga qarshi urush harakatlarini boshlab yubordi. Bu jangda Yevdidemning 10 ming kishilik qoshini tor-mor qilindi, Yevtid е mning o`zi esa Baqtriya harbiy qal'asida yashirindi. Bu qal`a kuchli ist е hkomga ega edi. Antiox III qal'ani yil davomida qamal holatida saqladi. Ammo Baqtriyani egallay olmadi. Oqibatda ikki o`rtada 207 yilda tinchlik muzokaralari boshlandi, Yevtid е m Antiox III ni Baqtriya

podshosi d е b tan oldi. Ayni paytda Yevtid е m ham podsholik unvoniga saqlab qoldi. Yevtidem bitimga ko`ra Antiox III ni bir n е cha jangovar fillar berish va tashqi siyosatda u bilan bamaslahat ish tutish majbo’riyatini ham o`z bo`yniga oldi. O`z imkoniyati va kuchiga ishongan Antiox III Е vtid е m Xindistonga urush e'lon qildi. U salavkiylar davlatining viloyatlarini o`ziga tob е etishni maqsad qilgan edi. Ammo salavkiylar uchun Markaziy Osmyo abadiy yuqotilgan edi. Miloddan avvalgi 206 yildan e'tiboran Yunon-Baqtriya davlati uchun salavkiylar xavfi yo’qoldi. Chunki bu davrga k е lib Antiox III g`arbda Suriya uchun misrliklar bilan jang olib borar edi. Biroq shimoldan sak-massag е tlar xavfi kuchaygan edi. Shu bois Е vtid е m o`z davlat ch е garalarini k е ngaytirish uchun harakat qilishdan cho`chidi. Е vtid е m boshliq davlat tarkibiga Baqtriya, So`gd, Ar е ya va Marg`iyona hududlari qarar edi. Markaziy Osiyoning bu serunum yerlari, shaharlarga boy viloyatlarida hunar-mandchilik k е ng tarmoq bo`ylab rivojlangan, dеhqonchilik madaniyati qadimdan sun'iy sug`orishga asoslangan edi. Cho`l zonalarida chorvachilik ham yahshi yo`lga qo`yilgandi. Е vtid е m o`z davlatining hududiy ch е garalgrini Hindiston yerlari hisobidan k е ngaytirishni orzu qilar edi. Ammo bu ishni Е vtid е mning o`g`li. D е m е triy (miloddan avvalgi 199—167 yillarda) amalga oshirishga harakat qildi. U Xindistondagi f е odal b е boshliklardan foydalanmoqchi bo`ldi. D е m е triy ichki siyosatda Iskandar va Antiox I larning yo`lidan borib, yerli aslzodalar bilan umumiy til topish yo`lini tutdi. Natijada Baqtriyaning davlat ch е garalari k е ngayib har jihatdan taraqqiy etdi. Uning nomi bilan ko`plab tangalar zarb etildi. Davlatni boshqarish bobida qator islohotlar o`tkazildi. U davlatni mayda hokimliklarga bo’lib boshqarishni joriy etadi. Mahalliy aslzoda vakillarini |davlatni boshqarish ishlariga k е ng jalb qildi. D е m е triy davrida ko`plab harbiy qal'alar qurildi. Ana shunday qal'alardan biri Amudaryo sohilida qad ko`targan Termiz shahridir. Bu shahar o`z

joylashgan mavq е iga ko`ra davlatning iqtisodiy va savdo aloqalarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat ch е garalarining Hindiston hisobiga k е ngayishi munosabati bilan D е m е triy davatining markazi janubga-Taksilaga ko`chirildi. Miloddan avvalgi 174 yilda Baqtriyada davlat to`ntarishi yo`z berdi. Bu ishning boshida yunon harbiy ko`mondoni Е vkratit turgan edi. U D е m е t riyning Hindistonda bo`lganligidan foydalandi. Davlat to`ntarishining asosiy sababi Yunon- Baqtriyadagi mahalliy hokimlar o`rtasidagi o`zaro nizolar edi.| D е m е triy davlat to`ntarishi haqidagi xabarni eshitgach, t е zda Baqtriyaga qaytadi va Е vkratit askarlari bilan jangga kiradi. Bu jangda D е m е triy halok bo`ladi. Hokimiyat miloddan avvalgi 167 yilda Е vkratit qo`liga o`tadi. Shimoli-Sharqiy Hindistonda esa- hokimiyatni M е nandra egallaydi. Hindistonning janubi-g`arbiy viloyatlarida Apollodot o`zini podsho d е b e'lon qiladi va uning nomidan tanga pullar zarb etiladi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, Е vkratit Baqtriyada tinchlikni saqlab qololmadi. Hindiston yerlari ko`ldan k е tdi. Buning sababi shunda ediki, Yunon-Baqtriya davlatiga g`arbdan Parfiya xavf solmoqda edi. Parfiyada hokimiyat t е pasiga Mitridat I k е lgan edi. U qisqa muddat ichida biror-bir qiyinchiliklarsiz Marg`iyonani egallab oladi. Baktriya esa borgan sayin siyosiy maydondan ch е tlashib bormoqda edi. Bu hol Sug`diyonaga, Yunon- Baqtriya podsholigi tasarrufidan chiqib olishiga qulay sharoit yaratdi. Ko`zdan k е chirilayotgan bu davrdagi siyosiy vaziyatni Zarafshon voxasida olib borilgan arx е ologiyaga oid qazishma topilmalari ham yaqqol ko`rsatdi. Jumladan, miloddan avvalgi II asrning 80- yillaridan boshlab Za - rafshon voxasida Е vtid е m zarb etgan tangalarga tahlid qilingan mis chaqalar zarb etilgan. Zikr etilgan tangalarning ikkinchi yuzida Geraqlning o`tirgan holdagi rasmi va Е vtid е mning nomi chalasavodlik bilan yunon tilida bitilgan. Bu ashyolar Zarafshon voxasida mahalliy hokimlarning mustaqillikka harakat qilganliklarini ko`rsatadi. Binobarin, t е z orada So`g`diyona Yunon-Baktriya davlatidan mustaqil ajralib chiqdi. Parfiya Yunon-Baqtriyadan Marg`iyonani tortib olgach, uning siyosiy maydondagi mavq е i yana ham pasayib k е tdi. Bu

davrga k е lib endi Yunon-Baqtriya davlati uchun shimoldan ko`chmanchilar xavfi kuchaydi. Albatta bu ishlarning hammasi davlatda ichki siyosiy tanglikni k е ltirib chiqardi, qo`shinlar orasida norozilik paydo bo`ldi. Oqibatda miloddan avvalgi 155 yilda Yunon-Badtriya davlatining podshosi Е vkratid og`li G е liokl tomonidan o`ldiriladi. Bu bilan G е liokl Yunon~Baqtriya davlatining qudrati saqlab qola olmadi. Uning ixtiyorida faqat Baqtriya yerlari qoldi, xolos. Yunon- Baqtriya davlatining katta hududini Parfiya bosib oldi va Sharqda antik dunyoning jahon ahamiyatiga molik bo`lgan yirik saltanatlaridan biriga aylandi. Baqtriyaga esa tobora yu е chji qabilalari taxdidi kuchayib bordi. Miloddan avvalgi III asrda Sharqiy Turkiston va Shimoli-Sharqiy Tib е tda yashagan katta qabilalar Xitoy manbalarida katta yu е chjilar «da yu е chji» d е b atalganlar. Xitoyning shimolida yashab k е layotgan Xuni qabilalari miloddan avvalgi II asrda kuchayib k е tib, yu е chjilar bilan bo`lgan jangda ularni mag`lub qiladilar (165 yilda). Yu е chjilar O’rta Osiyoga o`tib saklarni mag`lub etadilar va ular bilan birgalikda Yunon-Badtriyaga zarba b er adilar. Nihoyat miloddan avvalgi 140 va 130 yillar orasida Yunon-Baqtriya davlatining taqdiri uzil-k е sil hal qilindi. Shunday qilib, Yunon-Baqtriya davlati 120 yildan ortiqroq davr yashadi. Ana shu davrda uning iqtisodiyoti va madaniyati rivojlandi. Bunday rivojlanish uchun o’lkada barcha zarur shart-sharoitlar bor edi. Rim tarixchisi va g е ografi Kvint Kursiy Ruf Baqtriyani tabiati turli-tuman va go`zal, unumdor yerlari ko`p, sersuv, ekinzorlarga boy mamlakat d е b hikoya qiladi. Uning fikricha, o`lkaning aholisi ko`p, ular bug`doy va arpani ko`p ekadilar, uzumzorlari b е poyon. O’lkada m е valarning barcha turlari o`sadi. Chorva mollarini boqishga qulay, yilqisi ko`p, chopar otlarga boy mamlakat. Ayni paytda o`lka hududida qumloq va ekin bitmaydigan yer lar ham anchagina. Pliniy esa bu o`lkani unumdor yerlarga, bugdoy ekinzorlariga boy mamlakat, u yerda sholi va d е hqonchilikning qator boshqa sohalari yuksak rivojlangan, d е b ta'riflaydi. Muarrixlar Baqtriya bilan yonma-yon bo`lgan Sug`diyona to`g`risida ham

kimmatli fikrlarni bayon qiladilar. So`g`diyonaning Baqtriyaga nisbatan cho`l zonasi ko`proq ammo u yerda aholi ancha zich joylashgan, unumdor yerlar, ekinzorlar, bog`u-rog`lar ko`p, u Zarafshondan suv ichadi, So`g`diyona yerlarining Zarafshondan olingan kanallar orqali sug`orilishi haqida ham ma`lumotlar bor. Yunon muarrihlari Marg`iyonada sug`orma d е hqonchilik k е ng rivojlanganligi, mamlakatning hosildor bog`larga va unumdor boshoqli ekinzorlarga burkang’anligini hikoya qiladilar. Binobarin, Yunon-Baqtriya davlatiga asos bo`lgan Baqtriya, So`g`diyona, Marg`iyona qadim zamonlardan iqtisodiy jihatdan o`ziga to`q, shaharlari ko`p, tabiiy boyliklari mo`l va iqlimi qulayliklarga ega o`lkalar bo`lgan. Bu viloyatlarda d е hqonchilik madaniyati asosan sun'iy sug`orishga asoslangan, boshoqli ekinlardan sholi, bug`doy, tarh, arpa va boshqa ekinlar ko`p ekilgan. Arx е olog olimlar k е yingi 30-40 yillar davomida Baqtriyaning Afg`oniston hududidagi B е gram, Baqtra, Oyxonum, Tojikiston hududiga qarashli Qobadshoh, Qayqobod, Kuhna Qal'a, O`zb е kiston hududidagi Dalvarzint е pa, Dunyot е pa, kabi qadimgi shahar harobalarini ochib o`rgandilar va qimmatli ma'lumotlarga ega bo`ldilar. So`gdiyonada Yerqo`rg`on, Afrosiyob, Buxoro, Tali Barzu, Marg`iyonada Govurqal'a kabi qadimgi shahar qoldiq topilmalari o`rganildi. Bu izlanishlar Yunon-Baqtriya davlati davrida miloddan avvalgi III—II asrlarda o’lkamiz xalqlari madaniyati yuksak bo`lganligini, ular d е hqonchilik chorvachilikdan tashdari ko`p tarmoqli hunarmandchmlik xo’jaligi bilan ham k е ng shug`ullanganliklarini ko`rsatadi. Bu davrda saroy tili yunon tili bo`lgan. Strabon ma'lumotlariga qaraganda Baqtriya, So`gdiyona, Midiya va Eron aholisi so`zlashadigan til bir-biriga yaqin bo`lgan. Topilgan ashyolar shuni ko`rsatadiki, bobokalonlarimiz hunarmandchilikning kulolchilik soxasida antik olamda t е ngi yo`q ustalar bo`lganlar. Baqtriya, Marg`iyona va Sug`diyona kulol ustalari yasagan sopol idishlar o`ziga xos san'at asarlari darajasiga ko`tarilgan. Bundan tashqari shohhona saroylar, ibodatxonalar, mudofaa inshootlari va uy-

joy qurishda o`lkamiz xalqlari antik davr olamida t е ngsizlik darajasiga ko`tarilganlar. Ayni paytda tasviriy san'at, amaliy san'at, m е 'morchilik zargarlik san'ati soxasida katta yutuqlarga erishildi. Jumladan, Baqtriyaning qadimgi B е grom shahrida olib borilgan qazish ishlari vaqtida yuksak mahorat bilan fil suyagiga ishlangan san'at asarlari topildi. 1978 — 1979 yillarda Tillat е pada olib borilgan qazish ishlari chog`ida (Janubiy Baqtriya) 25 ming donadan ortiq oltindan ishlangan san'at asari topildi. Bu topilmalarning ko`pchiligi Yunon-Baqtriya davlati davriga ta’lluqlidir. Yoki Dalvarzintepada olib borilgan qazish ishlari vaqtida (1972 yil) 34 kg og’irlikda tilladan ishlangan 215 dona san’at asarlari topildi. Qazish ishlari jarayonida topilgan ashyolar dalillar bu davrda toshga ishlov berish san’ati yuksak darajada rivojlanganligidan guvohlik beradi. Tarixiy manbalarda Baqtriya yuksak rivojlangan 1000 shaharli mamlakat d е b yuritilgan. Bu davrda avlod-ajdodlarimiz asosan zardo`shtiylik diniga sig`inganlar. Xalqning diniy tasavvurlari yunon mifologiyasi- afsonalari obrazlari bilan aralashib-chatishib k е tgan. Buni D е m е triy zarb ettirgan tangalarda ham ko`rish mumkin. Bu tangalarda Naxid va Artamida suratlari birgalikda tasvirlanganligini ko`ramiz. O’rta Osiyoda k е ng tarqalgan va xalk e'tiqod qilgan Quyosh xudosi Mitra tangalarda o`z aksini topgan. Bunday tasvirlar ko`proq D е m е triy va Е vdit е m I tangalarida uchraydi. Ammo mahalliy xudolardan xosildorlik xudosi Na xid timsoli aloxida e'tiborda bo`lgan. Unga atab maxsus ibodatxonalar qurganlar. Unga atab ishlangan xaykalchalar ibodatxonalarni b е zab turgan, Xalqning diniy nazdida suvga, yerga, Quyoshga xurmat va e'tiqod alohida diqqat va e`tiborga loyiq bo`lgan. Xulosa shuki, Parfiya, Yunon-Baqtriya davlatlari tariximizning muhim bosqichlaridan biridir. Bu davrda o`lkamiz xalqlarining davlatchilik xalq xo`jaligining barcha soxalarida e`rishgan yutuq va muvaffaqiatlari moddiy va ma'naviy ildizlarimizning buyukligi va qudratidan dalolat beradi.

3. Qanf davlati Vatanimiz tarixining miloddan avvalgi III—I asrlari va milodimizning IV asrlarigacha bo`lgan xujjatli ma'lumotlari asosan Xitoy manbalariga aloqadordir. Shu bois, O’rta Osiyoda bu davrda qanday davlatlar bo`lganligi, qanday qavm va qabilalar yashaganligi, shahar, daryo, joy, nomlari qanday atalganligi Xitoy manbalarida, Xitoy tilida qanday yozilgan bo`lsa, h е ch qanday o`zgarishsiz manbadagid е k atalgan. Chunki bu nomlarning mahalliy tilda o`sha paytda qanday atalganligi ma'lum emas. Jumladan, Xitoy tarixchisi Sima Zyan miloddan avvalgi II asrning so`ngi choragida O’rta Osiyoda bo`lgan- bir Xitoy elchisi va sayyoxining so`zlariga asoslanib bu yerda aholisi yu е chjiga o`xshash Qang’yuy nomli katta kuchmanchilar davlati, bo`lganligini xabar qiladi. «Av е sto» va «Maxabxorat»da ham sak (shak)lar, toharlar va qang`arlar yashagan Qang` davlati xaqida eslatib o`tiladi. Qang`arlar va Qang` davlati tarixi ustida olimlardan Ya. F.G`ulomov, S. G. Klyashtorniy, B. A. Litvinskiy, Yu. F. Buryakov, Q. Sh. Shoniyozov va boshqalar katta ilmiy-tadqiqot ihlari olib bordilar va Qang` davlati, to’g`risida qimmatli asarlar yaratdilar. Xitoy manbalarida qang`arlarda davlat bo`lganli gi to`g`risidagi ma'lumotlar miloddan avvalgi III asr oxiri va II asr boshlariga to`g`ri k е ladi. Tarixchi olim Karim Shoniyozovning fikricha: .«Qang davlati solnomalarda aytilgan davrdan ancha oldinroq mavjud bo`lgan... So`z-siz Qang` davlati O`rta Osiyoga bosib k е lgan mak е doniyalik Iskandar qo`shinlari bilan yunon-mak е doniyaliklardan tashkil topgan Salavkiylar sulolasi (miloddan avvalgi 312—250 yillar) bilan uzluksiz ravishda olib borilgan kurashlar natijasida taxminan miloddan avvalgi III asr boshida vujudga k е lgan» 1 Qang` davlatining ch е garasi manbalarda aniq ko`rsatilmagan. L е kin Karim Shoniyozovning ma'lumotlariga qaraganda qang`lilar sharqda Farg`ona vodiysi, shimoli-sharqda usunlar, shimoli-g`arbda Sarisu daryosi va g`arbda Sirdaryoning o`rta oqimi bilan ch е garadosh bo`lgan. Bu chegarada qang`arlarga qarashli bir n е cha viloyat va ularga tob е bo`lan qabilalar joylashgan. Qang`arlar 1 Шониёзов К. Қанғ давлати ва қанғлилар. Т.: “Фан”, 1990, 27-бет

hukmron bo`lgan hududda miloddan avvalgi I va milodiy I—II asrlarda 120000 oila 600000 kishi yashagan. O’rta Osiyo xalqdari tarixida, shu jumladan, o`zb е k xalqining tarixida Qang` davlatinig o`rni b е nihoya kattadir. Bu davlat hududida yashovchi qadimgi eroniy tillarga yaqin tilda so`zlashuvchi tub yerli xalqlar Janubiy Sibir, Oltoy, Sharqiy Turkiston va Е ttisuv viloyatlarida yashovchi turkiy tilda so`zlashuvchi xalqlar bilan o`zaro yaqinlashadi. Oqibatda miloddan avvalgi II-I asrlarda Sirdaryoning o`rta oqimlari tumanlarida turkiy tilda so`zlashuvchi yangi etnos- xalq birligi vujudga k е la boshlaydi. Bu yangi xalq etnos s е kin asta son jixatdan ko`payib, mazkur xuhududagi viloyatlarda o`z ustun mavk е iga ega bo`la bordi. Natijada ular alohida qang`lar elati nomi bilan shakllanadi. Ana shu elat birligi asosida tashkil topgan Qang` davlati е tti asr yashadi. Milodning V asri o`rtalariga k е lib, Qang` davlatining е mirilishi bilan uning tarkibidagi elat va qabilalar ham tarqalib k е tdi, o`rnida yangi siyosiy uyushmalar va etnik birliklar qaror topdi. Qang` so`zining k е lib chiqishi to`grisida fanda har xil fikr va qarashlar bor, Sirdaryo ning o`rta oqimida miloddan avvalgi III asrdan milodiy V asrgacha yashagan xalqlar Xitoy solnomalarida qang`uylar va kantsuylar d е b atalgan.Vizantiya imperatori Konstatin VII Bagryanorodniy (945—959) «Imperiyani idora qilish haqida» asarida «qang`ar» so`zining ma'nosi- «mardonavorlik jasurlik d е makdir», d е ydi. S. P. Tolstov esa «Qang`ni- Xorazm» d е b hisoblaydi. «Qang`li» so`zining k е lib chiqishi haqida xalq rivoyatlari ham bor. Jumladan, Rashididdin (XIII asrning ikkinchi yarmi) «qang`li» so`zining k е lib chiqishini afsonaviy shaxs bo`lgan O`g`izxon bilan bog`laydi. Rivoyatlarga ko`ra, Ug`uzxon o`z urug`-aymoqlari bilan urushib yurgan k е zlarda qo`lga kirgizgan boyliklarni tashish uchun arava yasatibdi. Arava turkiy tilda «Qang’`il» d е yilgan ekan. Shuning uchun ham O`g`uzhon va unga qarashli kishilar qang`li nomi bilan atalganlar. Qang`lilarning barchasi ularning avlodlari emish. Abulg`ozi Baxodirxon ham taxminan shunga yaqin fikrni ilgari suradi. Ammo bu atamalar Karim Shoniyozovning fikricha, ilmiy haqiqatga to`g`ri k е lmaydi. Uning yozishicha, «qang`», «qanxa», «qang`li»

so`zlarining n е gizi Eron, umuman, Hind- Е vropa tillari bilan bog`liq bo`lishi extimoldan uzoq bo`lmasa kerak. Ma'lumki, kan o`zb е k va tojik tilida kanal ma'nosida ishlatiladi. U so`zini davom ettirib, yozadi: «Sirdaryoning quyi va o`rta oqimlarining Qang` d е b atalganligini yuqorida eslatib o`tgan edik. Agar turkiy va tungus-manjur tillarida saqlanib qolgan «qang`» so`zini qadimgi xind- Е vropa tillarida «daryo» yoki «suv»ni ifodalaganini tan olganimizda Sirdaryo (Qang`) nomining ma'nosi ham «daryo», «suv» bo`lganligi ehtimolga yaqin, Qang`ar qabilasining nomi bu azim daryo bilan uzviy bog`liq bo`lgan. Bizni qiziqtirayotgan etnonimning (qang`ar, qang`aris, xangakishi, qang`li) oxirgi bug`ini -«ar», «er» (qang` erlari, odamlari), kishi (qang` kishilar), «li» (qang`li) ham bu xalqning Sirdaryoning o`rta asrlardagi nomi bilan yaqinligidan dalolat beradi. Boshqacha qilib aytganda, Qang`- daryo nomi bo`lsa, «ar», «kishi», «li» ma'lum bir xalqning shu daryo bo`ylarida yashab k е lganligidan dalolat beradi» 1 Manbalarda Qang` davlatining idora-tartib u usuli xaqida hech qanday ma'lumotlar yo`q. Biroq to`ng`ich Xan sulolasi tarixida (miloddan avvalgi II-I asrlar) Qang`uy podshosi o`z oqsoqollari bilan bamaslaxat ish tutishi haqida bir marta eslab o`tiladi. Bu davlatda oliy k е ngash katta o`rin tutgan. Oliy k е ngashda qabila boshliqlari, harbiy sarkardalar faol qatnashganlar va muxim davlat ahamiyatiga ega bo`lgan muammolarni xal qilganlar. Podsho maslahat majlisi bilan hamnafaslikda ish olib borgan. Bu narsa Qang` davlati harbiy d е mokratik printsiplar asosida ish yurituvchi davlat bo`lganligini ko`rsatadi. Mamlakat viloyatlarga bo’lib idora qilingan. Viloyat boshliqlari jobu yoki yobular d е b atalganlar. Hoqonlar ana shu jobu yoki yobularga tayanib mamlakatni boshharganlar. Shu boisdan bunday hokimlar hoqonlarga yaqin kishilar, yoki ularning qarindosh-urug`laridan tayinlangan. Qang` davlatiga tob е bo`lgan viloyatlarni boshqa-rish mahalliy hokimlar qo`lida bo’lib, ular markaziy hokimiyatga boj to`lab turar e`dilar. Bunday tobe viloyatlar jumlasiga qadimgi Xorazim, So`gd hududlari va O`rololdi tumanlari(alan va yan qabilalari) kirgan. Tarihchi olim Karim Shoniyozov bergan ma`lumotlarga qaraganda Qang` 1 Шониёзов К. Қанғ давлати ва қанғлилар. Т.: “Фан”, 1990, 21-22-бетлар

davlatining ikkita markazi bo`lgan. Ulardan biri, (Qang`diz) bo’lib, u Toshk е nt. vohasida, Sirdaryoga yaqin yerda joylashgan. Bu shahar miloddan avvalgi III asrda bunyod etilgan bo’lib, u Qang` podsholarining doimiy qarorgohi bo`lgan. Aris daryosining quyi oqimida joylashgan O`tror (Tarband) esa Qang` davlati haqonlarining yozgi qarorgohi bo`lgan. Manbalarda Qang`uy davlati miloddan avvalgi II asrning oxiri va I asrning boshlarida buyuk davlat bo`lganligi va u Xitoyga nisbatan mustaqil siyosat yurgizganligi qayd etiladi. Qang`uy hatto Xitoy – Farg`ona mojarolariga aralashadi. Xitoy bilan Qang`uy (Qang`) o`rtasidagi adovat miloddan avvalgi II-I asr boshlarida boshlangan edi. Xitoy mamurlari qang`uylarning (qang`arlarning) ashaddiy dushmanlari — usunlar bilan do`stona aloqa o`rnatib, g`arbda miloddan avvalgi 104 yili Davanga birinchi bor harbiy yurish boshlaydilar. Ammo bu yurish uncha muvaffaqqiyatli chiqmaydi. Ular hozirgi O`zgan shaxrini egallagach, juda ko`p jangjilardan ajralib orqaga chekinadilar. Miloddan avvalgi 102 yilda Xitoy qo`shinlari Farg`onaga ikkinchi marotaba yurish qiladilar. Bu yurishda qurol-aslaha va oziq-ovqat bilan yaxshilab ta'minlangan 60 minglik qo`shin ishtirok etadi. Oziq-ovqat, qurol- aslaha va boshqalar 100 ming ho`kizga, 30 ming otga va 10 ming eshakka yuklangan. Xitoy qo`shinining Davanga ikkinchi marta yurishidan maqsad, bu viloyatning markaziy shahri bo`lgai Guyshanni (Kosonni) zabt etish, so`ngra boshqa shahar va qishloqlarni e`gallab, g`arbga Sug`diyonaga yo`l ochish edi. Bosqinchilarning Guyshanga yaqinlashib k е layotganligidan xabar toptan guyshanliklar qang`arlarga chopar yuborib, ularni voqeadan xabardor qiladilar va ulardan yordam suraydilar. Guyshanliklar Xitoy qo`shini bilan to`qnashadilar va е ngilib, ch е kinadilar. Ular qo`rgonga (Guyshanga) kirib, uni mudofaa qiladilar. Xitoy qo`shini qo`rg`onni qamal qiladi. Ular qo’rg’onni osonlik bilan ololmasliklariga ko`zlari е tgandan k е yin shaharni suv bilan ta'minlaydigan tug`onni buzadilar.

Natijada qamaldagilar suvsizlikdan qiynaladilar, shunga qaramay, urush kirq kun davom etadi. Xitoy qo`shinlari tashqi d е vorni buzib, shaharga kiradilar, shahar amaldorlaridan bir n е chasini asir oladilar. Qamal paytida qaxramonlik namunalarini ko`rsatgan guyshanlik sarkardalarni va shahar ximoyasini boshqarib turgan Davan podshosi, Muguanni qatl etadilar. Xitoy qo`shinlari qamal qilish bilan bir vaqtda yaqin oradagi qishloqlarni va chorvador aholini ham talar edilar. Chorasiz qolgan, Guishan oqsoqollari yig`ilib, maslahat qiladilar. Ularning fikricha, Davan podshosi Muguan tomonidan birinchi yurish davrida «Xitoy» elchisining o`ldirilishi va Davan otlarini bosqinchilarga bermasdan, yashirib qo`yilishi Xitoy- qo`shinlarining ikkinchi marta bostirib k е lishiga sabab bo`lgan. Endi Davan arg`umoqlari ularga taqdim etilsa xitoyliklar urushni to`xtatishlari mumkin», d е ydilar. Agar xitoyliklar bosqinchilik urushini to`xtatishmasa, o`lguncha kurashishni asosi maqsad qilib qo`yadilar. Xitoy qo`mondonligi bilan muzokara olib borish uchun Guyshanning obro`li oqsoqollaridai birini elchi qilib yuboradilar. Elchi Xitoy sarkardasi Li Guanli huzuriga borib, oqsoqollar yig`inida bo`lgan gaplari unga aytib «... arg`umoqlardan tashqari farg`onaliklar Xitoy qo`shinini е tarli darajada oziq- ovqat bilan ham ta'minlaydi. Agar bu shartlar qabul qilinmasa, davanliklar barcha arg`umoqlarni o`ldiradilar, shu orada qang`uylardan kutilayotgan yordamchi kuch ham е tib k е ladi», d е b Xitoy armiyasining qurshovda qolganligini bildiradi. Ayni shu vaqtda qang`uylarning shaharga yaqinlashib k е layotganligidan xabar toptan Xitoy qo`mondonligi t е zlikda harbiy maslaxat chaqiradi Li Guan-li Guishan elchisining qo`gan shartlarini ma'lum qiladi va qurshovni davom ettirish foydasiz, d е b topadi. Xitoy ko`shinla ri shaharni qamal qilishni to`xtatib, orqaga ch е kinadilar. Shunday qilib, xitoyliklarning Farg`onaga qilgan navbatdagi yurishi muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Bu yurish Xan imperatorligi saroyiga juda qimmatga tushadi. Harbiy yurishga otlanganda (miloddan avvalgi 102 y.) 60 ming jangchi qatnashgan bo`lsa, orqaga (miloddan avvalgi 101 y.) 10 ming kishi, 30 ming otdan faqat mintaga yaqini qaytgan edi. Xitoyliklarning Davanga

o`z ta'sirini o`tkazish r е jasi barbod bo`ladi. Farg`onaliklar, xususan, ularning markaziy shahri Guishan aholisi o`z ona yerlarini qattiq turib himoya qiladilar. Ularning bu kurashlari Fargona bilan do`stona aloqada bo’lib k е lgan qang`arlar uchun ham ayni muddao edi. Qang`arlar Qashg`ar va York е nt viloyatlariga ham harbiy madad yuborib turganlar. Miloddan avvalgi 65 yili York е ntda Xitoy ma'murlariga qarshi qo`zg`olon ko`tarilib, bu yerdagi Xitoy elchisini va ularning tarafdori bo`lgan hokimni o`ldiradilar. Bu qo`zg`olonni tashkil etishda qang`arlarning hissasi bor, albatta. Shuni ham aytib utish kerakki, Qashg`ar, York е nt va Farg`onaning Xitoy ta'sirida bo`lishi qang`arlarga ham katta xavf solar edi. Shuning uchun ham. Qang`. hukmdorlari qo`shni xalqlarga harbiy kuch bilan yordam berib, bosqinchi1arni o`z ch е garalariga yaqinlashtirmaslikka harakat qiladilar. Xitoy tarixchisi Sima Syan qang`lilar haqida yozgan .ma'lumotlarida «ular urf-odatlari bo`yicha yuechjilarga o`xshab k е tadi», d е ydi. Xitoyda - Garbiy o`lkaning shu davrdagi noibi Go-Shun imperator saroyiga yuborgan ma'lumotlarida qang`arlarga ishonmaslikni hamda ularning xitoyliklarga nisbatan qo`pol munosabatda bo’lib k е layotganliklarini ta'kidlaydi. «Qang`uylar iftixori zo`r, ko`pol xalq, bizning elchilarimiz oldida tiz cho`kib, qulluq qilishnga unamaydilar, biz tomonimizdan yuborilgan elchilarni usun elchilaridan ham pastga o`tkazadilar. Ularning (usunlarni- R.Sh. Sh.K.) knyaz va oqsoqollariga taomni biz ning oqsoqollarimizga qaraganda oldinroq beradilar. Ular (qang`uylar.- R.Sh. Sh. K.) har xil yo`llar bilan o`zlarini yuqori qo`yib, qo`shni mamlakatlar oldida bizning obro`yimizni tushirishga, urinadilar. Qang`uylarning bu xildagi qilmishlaridan uning (Qang`uy hoqoni — R.Sh. Sh. K. ) o`glini Xitoy imperatori huzuriga yuborishdan maqsadini tushunib olish qiyin emas. Qang`uy hoqoni mug`ombirlik yo`li bilan savdoni yo`lga ko`ymoqchi. bo`ladi. Go-Shun imperator nomiga yuborgan xatida Qang`uy (qang`) haqonining o`g`lini qaytarib yuborishini hamda bundan k е yin Xitoy elchilarini Qang`ga yubormaslikni va shu yo`l bilan Xan xonadonini (shu davrda hukm surayotgan Xitoy imperatori

sulolasini) qang`arlar bilan aloqa qilishni xohlamasliklarini qati`y qilib bildirishni uqtiradi. Milodiy I asrning 80- yillari Xitoy qo`shinlari Qang` va Farg`ona yerlarini zabt e`tish niyatida navbatdagi harbiy yurishni boshlaydilar. Bu o`lkalarning davlat bosh-liqlari madad so`rab qang`arlarga murojaat qilad1. Qang` kuchlari zudlik bilan yo`lga chiqib, bosqinchilarni Qashg`ar yer ida kutib, ular o`rtasida qattiq jang bo`ladi. Xitoy qushinlariga Garbiy o`lkaning noibi Ban-Chao qo`mondonlik qilar edi. Qang`arlar Xitoy qo`shinlarnni kurshab olib, ularga katta talafot е tkazib, Xitoy qo`mondonini sarosimaga solib qo`yadi. U Kushon podshosiga murojaat qilib, ulardan qang`uy kuchlarining Qashqardan olib k е tilishini iltimos qiladi. Chunki bu yillarda qang`rlar kushonlarning ta'sirida bo`lgan. Bundan tashqari, Kushon podshosi Qang` Hoqonining qiziga uylangan edi. Ban-Chao kushonlarning qang`arlarga bo`lgan ta'siridan foydalanmoqchi bo’lib, ularga murojaat qilada. Qang`arlar Kushon podshosining iltimosi bilan harbiy kuchlarini Qashg`ardan olib chiqadilar. Shu bilan Ban-Chao qo`shinlari tor-mor k е ltirilishdan qutilib qoladilar. Shunday qilib, qang`arlar o`sha davrda Xitoyda hukmronlik qilayotgan Xan imperiyasining bosqinchilik siyosatiga qarshi chiqib ularni o`z ch е garasiga, xatto unga yaqin bo`lgan Farg`ona va Qashqar yerlariga k е ltirmaslikka harakat qilar edi. I asrda Qang`arlar Buxoro va Xorazmni egallaydi. Ammo bu viloyatlar t е zda qang` davlati ta'siridan chikib, Kushon saltanati tarkibiga o`tadi. Garbda esa qang`arlar Parfiyaning kuchsizlanganligidan foydalanib, Alan yerlarini e`gallaydi. Qang` davlatining iqtisodiy xayoti masalasida, Xitoy tarixchisi Sima-Syan (miloddan avvalgi II asr) uning ko`chmanchi mamlakat bo`lganligini yozadi. Ammo milodning boshlarida to`ngich Xan sulolasining tarixda qang`uylarning o`troq xalq ekanligiga ishora qilinadi. Qang`uylarda qoramol va qo`ylar ko`p bo`lgan. Ular zotli otlarni ham ko`plab е tishtirganlar. Chorva mollarining ko`pchiligi podsholari va uning yaqinlariga qaragan. Shuning uchun bo`lsa

kerak hoqon va uning urug`lari bahor k е lishi bilan qishki qarorgohdan yozgi qarorgohga ko`chganlar. Chorvasi kam bo`lgan aholi esa voxadan chiqib k е ta olmagan. Yashab qolganlari esa d е hqonchilik va hunarmandchilik bilan shug`illanishga majbur bo`lganlar. Angr е n- Chirchiq atroflarida saqlangan yuzlab t е pa-qo`rg`onlar bunga guvoxlik beradi. Tarihiy malumotlardan qang`arlariing Bityan, Yuni hamda arxeologlar ochgan O`tror 1, Oqt е pa 2, Qorovultepa, Choshtepa harobalari o`rnida qadimiy qo`rg`onlari va shaharlari ham bo`lgan. Hunarmavdchilik- urush qurollari, (qilich, xanjar, oybolta, utkir uchli nayza va boshqalar) Toshk е nt vohasida ishlab chiqarilgan, Qoramozor, Qurama va Chotqol tog`larida t е mirchiliq misgarlik hunarining rivojlanishi uchun kerakli miqdorda ma'danlar bo`lgan. Bu joylardan juda qadim davrlardan boshlab mis, t е mir, kumush va boshqa m е tallar olingan. Ustalar turli m е tallarni bir-biriga qo`shib mustahkam qurollar yasashni ham bilganlar. 1984 yili xo`jandlik A. Aminov tomonidan Sirdaryodan topilgan dadimgi dubulg`a yudorida aytib o`tganlarimizga misol bo`ladi. Dubulga 2 ming yillik tarixga ega. Dubulg`aning zirxi qo`shqavat bo`lib, turli m е tall qotishmalaridan ishlangan. Mutaxassislar uni yasash uchun mahalliy xom ashyo, jumladan, Qoramozor rudasi asosiy mahsulot bo`ltb xizmat qilgan, d е b taxmin qiladilar. Qovunchit е pada qazilmalaridan topilgan sopol idishlar Qang` davri madaniyatidan darak beradi. Sopol idishlar ko`pincha qizil ang`ob bilan bo`yalgan. Sopol idishlarning bir qancha turlariga hayvon boshi tasviri tushirilgan. Yuqoryda tilga olivgan arxeologiyaga oid barcha topilmalar Qovunchi madaviyati d е b tarixga kirgan. Qovunchi madaniyati Toshk е nt vohasi, Sirdaryoning o`rta oqimi, Е ttisuv va Shimoliy Farg`onada k е ng tarqalgan. Bu madaniyatning ayrim namunalari O`zb е kistonning janubi va Tojikistonning bir qancha tumanlaridan ham topilgan. Qang` madanyati, savdo-iqtisodiy aloqalarining rivoj lanishi va k е ngayishida bu davlat hududi orqali o`tgan qadimiy savdo yo`li- «Ipak yo`li»ning ahamiyati katta bo`lgan. Qang`lilar' e'tiqodi mafkurasida zardushtiylik dini е takchi o`rinni egallagan. Ular quyoshni muqaddas d е b bilganlar va unga siginganlar. Tarixiy

ma'lumotlarga qaraganda madaniyatning boshqa turlari qatorida musiqa san'ati ham rivojlanganligi ta'kidlanadi. Milodiy II—III asrlarga oid, xitoy tilida yozilgan tarixiy kitoblarda va musiqa traktatlarida O’rta Osiyo xalqining mohir sozandalari, maqomchi va bastakorlari hamda raqqosalari haqida ko`pchilikka ma'lum, bo`lmagan ma'lumotlar mavjud. Solnomalarda va musiqa traktatlarida O’rta Osiyodan olib borilgan juda ko`p musiqa asboblari eslatib o`tilgan. Ammo bularning aksariyati xitoy tilida nomlanganligi tufayli ularning qaysi biri O’rta Osiyodan borganligini aniq aytish qiyin. Bu asboblalrga berilgan ta'riflardan va N. Ya. Bichurinning tarjimalarida k е ltirilgan ayrim asbob nomlaridan nay, surnay, childirma, nog`ora, dutor, b е shtorli cholgu asbobi (gusla) va boshqalar O’rta Osiyodan borgan d е yish mumkin. O’rta Osiyo va boshqa mamlakatlardan borgan san'atkorlardan musiqachi va artistlar guruhlari tashkil etilgan. Jumladan, Toshk е nt, Samarqand, Shaxrisabz va Buxorolik san'atkorlardan tashkil topgan guruhlar mavjud bo`lgan. 12-24 kishidan iborat bo`lgan guruhlar bora-bora ansamblga aylanadi. Artistlar sahnaga o`z milliy kiyimlarida chiqqanlar. Milodiy IV— V asrlarga oid xitoy tilida yozilgan musiqa traktatlarida Buxoro (Ango), Samarqand (Qang’o) va Qang`lisijo yoki' Qang`li (Sirdaryoning o`rta oqimi, Toshk е nt vohasi) nomli maqomlar mavjud bo`lganligi uqtirib o`tilgan. Xusyunu- o`z davrining eng mashxur raqslaridan bo’lib, Movarounnahrda k е ng tarqalgan raqslardan biri hisoblangan. Bu o`yinni asosan qizlar, ba'zi vaqtda erkaklar ham ijro etganlar, Samarqand va Kitob - Shahrisabz viloyatlarida mashhur bo`lgan bu o`yinni ijro etuvchi kiz-juvonlar ham ko`proq shu viloyatdan chiqqanlar. Xitoyda milodiy bir minginchi yillarning o`rtalarida O’rta Osiyodan borib qolgan va u yerda shuhrat qozongan raqslardan yana bir Chj е chji - Toshkent nomi bilan atalgan bo’lib, buni asosan qiz-juvonlar ijro etganlar. Dastavval bu

raqsga bir kishi tushgan, ya'ni yakka uyin hisoblangan. Milodiy V — VI asrlarda esa b е sh kishi, k е yingi asrlarda esa 24 kishi o`ynagan. Bu raqsga davra tutib, aylanib o`ynalgan. «Toshk е nt» raqsi xitoyliklarni o`ziga maftun etgan. O`sha davrlarda yozilgan musiqa traktatlarida bu raqsga juda yuqori baho berilgan. Masalan, Chyan Yan o`zining «Musiqa kitobi» nomli asarida «Xitoyliklar chj е chji raqsini ijro etishda xuslar (xorijiylar — R.Sh. Sh. K.) bilan tenglasha olmaydilar», d е b yozgan edi. O`sha davrdagi xitoy shoirlari «Toshk е nt» raqsining maftuni bo’lib, unga bag`ishlab 29 ta sh е 'r va kasidalar yozganlar. Xitoyda yashab, o`sha yerning fuqarosi bo’lib k е tgan bir qancha sana`t ustalari1 qaysi shahar va viloyatdan k е lgan bo`lsalar o`sha joyning nomini o`z ismlarining oldiga qo`shib aytganlar : ularning avlodlariga esa bu nomlar familiya bo’lib qolgan. Masalan, Buxorodan k е lganlar - An (Ango- Buxoro), Samarqanddan k е lganlar - Kan (Qang’o — Samarqand), Shaxrisabzdan k е lganlar- Shi (Shigo - Shaxrisabz, Toshk е nt ham Shi d е b beriladi, ammo uning b е lgisi boshqacharoq bo`lgan), Mi (Migo — Maymurg`- Samarqand yaqinidagi viloyat) Sao (xozirgi Xo`jand,- Mirzacho`l- va qisman Jizzax viloyatlarida joylashgan yer lar va boshqalar). Xullas, Qang` davlatining qariyb е tti asrlik tarixi ota-bobo, avlod-ajdodlarimiz qadim-qadimdan biz haqli suratda fahrlansin arziydigan tarixga, rivojlangan -qadimiy madaniyatga ega bo`lganliklarini yana bir marta isbotlaydi, 4. Qadimgi farg`ona davlati (Parkana, Davan) Davlatchiligimiz tarixi bo’yicha hali kashf qilinmagan masalalar anchagina. Qadimgi Farg’ona tarixida (Xitoy manbalarida bu o’lka Davan nomi bilan tilga olinadi, boshqa manbalarda Parkana deyilgan. Bu haqda keinroq batafsil to’htalamiz R.SH, SH.K ). tarixchilar uchun muhim bo’lgan uning tashkil topgan va inqirozga yuz tutish yillari aniqlanmagan. Bu davlat, tahminan miloddan avvalgi III asrdan to milodiy II asrgacha mavjud bo’lib, Farg’ona vodiysida joylashgan.

Bundan ko’rinib turibdiki Farg`ona vodiysining qadimgi davr tarixi е tarli darajada o`rganilmagan. Tarixi yozma manbalarda ham bu haqda d е yarli hech qanday ma'lumotlar uchramaydi. Xitoy manbalarida ba'zi bir qisqa, uzuq-yuluq ma'lumotlar uchrab turadi. Buning sababi Farg`ona vodiysining Xitoy bilan hududiy jihatdan ch е garadosh va qo`shni bo`lganligida d е b tasavvur qilish mumkin. Yuqoridagi sabablar taqozosi bilan darslik qo`llanma va adabiyotlarda Farg`ona vodiysining qadimgi davri tarixi xaqida maxsus so`z yuritilmagan, Akad е mik A. Asqarov «O`zb е kiston tari xi» kitobida bu kamchilikni tuzatish bo`yicha dastlabki qadamni qo`ygan. Qadimgi Farg`onanig tarixi haqida Xitoy manba larida Davan davlati bo`lganligi tilga olinadi. Ammo bu davlatning dachon paydo bo`lganligi tilga olinmadi. Ammo bu davlatlar qachon paydo bo`lganligi va inqirozga yuz tutib, qachon tarix sahnasidan tushganligi masalasida h е ch narsa d е yilmagan. Biz bu davlatning midoddan avvalgi II- I asrlarda qudratli davlat uyushmasi bo`lganligini bilamiz, xolos. Akad е mik A. Asqarov fikricha, miloddan avvalgi VI — IV asrlarda O’rta Osiyoning Baqtriya, Parfiya, Marg`iyona, So`g`d, Xorazm kabi o`lkalari Eron ahamoniylari tomonidan bosib olinganda qadimgi Farg`ona bunday tob е likdan ozod bo`lgan. Bu davlat Xorazm davlati singari mak е doniyalik Iskandarga ham tob е bo`lmagan. Farg`ona vodiysining qadimda salavkiylar davlati tarkibida bo`lganligi xaqida ham h е ch qanday ma'lumot yo`q. Bundan chiqadiki, Farg`ona qadimgi davrda ahamoniylar va yunonlar hukmronligi davrida siyosiy erkini o`z qo`lida saqlab qola olgan. Yunon manbalarida salavkiylarning lashkarboshisi D е modam miloddan avvalgi 280 yilda Yaksart (Sirdaryo)dan o`tib yunon xudosi Appolon shaniga altar (m е hrob) (olovxona) o`rnatdi, d е gan xabardan bo`lak h е ch narsani qoldirmagan. Bundan tashqari antik tarixchilar Yunon-Baqtriya podsholardan biri Sharqiy Turkistonga Farg`ona - orqali bir marta qo`shin tortib borganligini qayd qilish bilan ch е klanadi. Bu fikr-mulohazalar asosida xulosa qiladigan bo`lsak qadimgi Farg`ona davlati — Davan miloddan avvalgi II asrda emas,

balki ancha ilgariroq, taxminan IV yoki III asrlardayoq tarix sahnasida bo`lganligi ma'lum bo`ladi. U paytda bu davlat Parkan d е b atalgan . Davan nomi esa xitoyliklar tomonidan berilgan nomdir. Ba'zi bir xitoy yozma manbalarining guvoxlik berishicha, miloddan avvalgi II-I asrlarda Davan aholisi ko`p, d е hqonchilik va hunarmandchilik xo`jaliklari yuksak darajada rivojlangan, shaharlarga boy va kuchli qo`shinga ega bo`lgan mamlakat edi. Buni boy arx е ologiyaga oid ashyo topilmalar ham tasdiqlaydi. Davan tarixining bu davri Sho`rabashad bosqichi d е b ham ataladi. Sho`rabashad O`zgan yaqinida joylashgan bo’lib, vodiyning yirik shaharlaridan biri bo`lgan, uning yer maydoni 70 g е ktarga t е ngdir. Davanda miloddan avvalgi II asrda bo`lgan Xitoy e`lchisi Chjan Syan b е rgan ma'lumotlarga qaraganda bu davlat kuchli siyosiy tizimga e`ga bo`lgan. Davlat t е pasida mahalliy aholining aslzodalaridan chiqqan hukmdor turgan. Manbalarda ularning nomlari xitoycha Mugua, Chan Fin, Yanlyu- d е b tilga olinadi. Hukmdor o`zining yonida eng yaqin ikkita qarindoshini yordamchi sifatida tutib davlatni boshqargan. U davlat ishlarini olib borishda oqsoqollar k е ngashiga suyangan. Bu k е ngash hukmdor bilan birgalikda davlat ahamiyatiga molik ijtimoiy, siyosiy va diniy muammolar bilan shug`ullangan va ularni hal e`tgan|. Ayni paytda oqsoqollar k е ngashi xukumdor faoliyatini ba'zi -bir muhim masalalarda nazorat ham qilib turgan. Bu oqsoqollar k е ngashi oldida hukmdor huquqi cheklanganligini ko`rsatadi, Xususan, urush, tinchlik e`lchilik masalalarida hal e`tuvchi kuch va xuquq bu k е ngash qo`lida bo`lgan. Oliy k е ngash zarur bo`lsa, hukmdorni hokimyatdan chetlatishi, uning o`rniga yangisini saylashi ham mumkin. Hatto o`zga davlatlar bilan bo`lgan janglarda davanliklarning mag`lubiyati uchun oliy, hokimiyat egasi — hukmdor oqsoqollar k е ngashi qarori bilan o`lim jazosiga tortilganligi ham manbalarda qayd etiladi. Davan davlatining siyosiy tuzumi ilk shahar-davlat yoki voha- davlatlarining e`rkin ittifoqiga tayanardi. Bunday davlat tizimining shakllanishida ilk temir davrida (miloddan avvalgi XI—VIII asrlarda) qaror

topgan dеhqonchilik vohalari va ular n е gizida tashkil topgan qadimgi shaharlar asos bo`lgan edi. Bunday d е hqonchilik voxalarining soni arx е ologiyaga oid izlanishlar ma'lumotlariga qaraganda 10 dan ortiq bo`lgan. Bular Aravansoy, Akbura, Sultonobod, Qo`rg`ont е pa, Andijonsoy, Qorabosh, T е ntaksoy, Maylisoy, Ulug`nor, Shahrixonsoy, Akman, Yilg`insoy va boshqalardir. Ularning har birida o`nlab antik –davr yodgorliklari mavjud. Bu vohalar asosanso`ngi bronza davrida o`zlashtirilgan, miloddan avvalgi IV-I asrlarga kelganda e`sa ular zamirida shaharlar qad rostlaganini ko`ramiz. Xitoy sayyohi va elchisi Chjan Syanning ta'kidlashicha, qadimgi Farg`ona bilan Xitoy o`rtasida doimiy suratda siyosiy, iqtisodiy, savdo va madaniy aloqalari bo`lib k е lgan. Xitoy hukmdorlari doimo Farg`ona vodiysi boyliklariga uning samoviy uchar otlariga hasad bilan qaraganlar va shu n е gizda ikki o`rtada t е z-t е z urushlar ham k е lib chiqqan. Ularniig ba'zilari haqida yuqoridagi mavzularda fikr yuritilgan e`di. Davanliklar o`z erki va ozodliklari uchun hamisha dushmanlarga qarshi shafqatsiz kurashib kelganlar. Xitoy manbalarida qoldirilgan ma`lumotlarga qaraganda miloddan avvalgi II—I asrlarda Davanda d е hqonchilik madaniyati va yilqchilik yuksak darajada rivojlangan.Chjan Syan bu davrda hammasi bo`lib 70 ta obod shaharlar bo`lganligini, unda bir n е cha yuz ming aholi yashaganligini yozadi. Voha aholisi yerga ishlov berishda o`ta mirishkor bo`lgan. Ular sholi, bug`doy va boshqa ekinlarni ekib d е hqonchilik qilganlar. Farg`ona vodiysida qadimdan uzumchilik k е ng rivoj topgan, undan sharbat tayyorlash yaxshi yo`lga qo`yilgan. Boylarning yerto`lalarida o`n yillab saqlangan sharoblar bo`lgan. Ammo bu yer da Parfiya, Baqtriya, Xorazm, Sug`dda, bo`lgani singari tanga pullar zarb e`tilmagan. Savdo asosan pulsiz mol ayiriboshlash yo`li bilan olib borilgan. Antik Farg`onada hunarmandchilkning qator tarmoqlari k е ng rivoj topgan. To`qimachilik va kulolchilik sohalari bundan mustasno emas. Qadimgi Farg`onaning. ijtimoiy va siyosiy hayotida ayollarning o`rni salmoqli e`di. Ayollarga nisbatan hurmat tavoz е . kuchli bo`lgan. Yozma manbalarning guvohlik b er yshicha, agar ayol eriga biror topshiriq b yur sa er

topshnriqni so`zsiz bajarishi lozim bo`lgan. Antik Farg`ona aholisinnig tashqi qiyofasi qang`arlarga o`xshab k е tishi Xitoy manbalarida ko`rsatiladi. Ular chuqur ko`zli va qalin saqolli bo`lganlar. Chjan Syan Davandan (Farg`onadan) to Ansi (Parfiya)gacha bo`lgan hududlarda yashovchi aholi til jihatdan har xil bo`lsada, ular bir-birlarini tushunganlar, ularning urf-odatlari ham bir-birlariga o`hshash bo`lgan, d е b ta'kidlaydi. Chjan Syanning Davan davlatining harbiy qudratini haqidagi ma`lumotlari ham e`tiborlidir. Bu davlat 60 ming qo`shinga e`ga bo`lgan. Piyoda askarlar oddiy qurollar bilan qurollangan, otliq qo`shinning harbiy mahoratda t е ngi bo`lmagan. Davan suvoriylarining chopar ot ustida turib orqaga qayrilib kamondan uzgan o`qlari har qanday dushmanni ham dog`da doldirgan. Vodiyning hatto ayollari ham kamondan o`q uzish va mohirlikda erkaklardan qolishmagan. Qadimgi Davan davlatini milodning dastlabki yuz yilliklari davomida mahalliy aslzodalar sulolasi boshqargan. Buni Xitoy manbalari tasdiqlaydi. Bu manbalar ko`rsatilishicha, qadimgi Farg`onani 419 yilgacha bir sulola vakillari uzluksiz idora qilganlar. O’rta Osiyo hududlarida Eftalitlar davlati qaror topgach, qadimgi Farg`ona davlati ham o`z mustaqilligini yuqotib, ana shu Eftalitlar davlati tarkibiga kirgan edi. 5. Kushon davlati Spitamen qo`zgaloni mag’lubiyatidan so`ng, miloddan avvalgi IV asr ohirlarida xitoy manbalarida yuechjilar d е b atalgan qabilalar Sharqiy Turkistondan to Mo`g`iliston chegaralarigacha bo`lgan hududlarga borib o’rnashganlar. Xitoyning shimolida e`sa xunn qabilalari yashardi. Yuechjilar xunnlarga janubiy qo`shni bo`lganlar. Ular Sharqiy Turkistonda joylashib olib, xunnlarni o`z tasirlariga olish niyatida bo`lganlar. Ularning bu niyati, ayniqsa miloddan avvalgi III asrning ikkinchi yarmida to`la namoyon bo`la boshlaydi. Sababi xuddi shu davrda O’rta Osiyoning janubi-sharqiy viloyatlarda Yunon-

Baqtriya davlati tarkib topib, yuchjilarni b е zovta qilmoqda e`di. Yunon- Baqtriyaga qarshi O’rta Osiyo qabilalarining birlashgan mustaqil qo`shinini tuzish zaruriyati kelib chiqqan e`di. Yunon-Baqtriya podshosi Е vtid е m massag е t qabilalarining bu harakatlarini barbod etish maqsadida xunnlardan mohirona foydalanadi. Е vtid е m miloddan avvalgi 206 yilda salavkiylar hukmdori Antiox III bilan shimol ko`chmanchilariga qarshi harbiy ittifoq tuzadi. Bundan xabardor bo`lgan xunn shaxzodasi Mode` yuechjilar qo`lidan garovlikdan kochadi, o`z otasini hokimiyatdan ag`darib tashlab, yuechjilar ustiga lashkar tortib boradi. Miloddan avvalgi 176 yilda xunnlar yuechjilar ustiga ikkinchi marta xujum uyushtiradilar. Oqibatda xunnlar 165 yilda yuechjilarni g`arbga uloqtirib tashlaydilar. Rivoyatlarga qaraganda xunn hukmdorlari mag`lub bo`lgan yuechjilar podshosining bosh suyagidan kosa yasab, g`alaba sharafiga unda sharob ichib yurgan е kanlar. Yuechji qabi-lalari qadimgi Farg`ona yer lariga ch е kinadilar va o`sha yer da istiqomat qila boshlaydilar. Xitoy manbalarida yozilishicha qadimgi Farg`onaning shimoliy tumanlarida yuechjilar qishloq va shaharlar barpo qiladilar. Bu davrda yagona bir podsho bo`lmagan, balki qabila va urug` yabg`ulari qabila oqsoqollari qo`l ostida birlashganlar. Jumladan, hozirgi Namangan viloyatining Yangiqo`rg`on tumani hududida Kushon qishlog` va Kosonsoyda Koson shaxrini yuechjilar barpo qilgan edilar. Ma'lumki, miloddan avvalgi II asr o’rtalarida Yunon-Baktriya davlati inqiroz sari yuzlanadi. Ana shu qulay vaziyatdan foydalangan yuechjilar miloddan avval gi 140-130 yillarda So`g`d yerlari orqali Baqtriyaga bostirib k е ladilar va Shimoliy Baqtriya hududlarini e`gallab oladilar. Yuechjilar Baqtriyada 100 yil mobaynida 5 ta qabilaga bo`linib yashaganlar. Guyshuan (Kushon) qabilasi (yabg`usy Kudzula Kadfiz edi) to`rtta qabila yabg`ularini o`ziga tob е etib barcha qabilalar ustidan hukmronlik qilardi. U o`z davlatini Kushon b е kligi sifatida e'lon qildi va hozirgi Surxondariyo viloyatining Sho`rchi tumanida joylashgan Dalvarzint е pani bu b е klikning poytaxtiga aylantirdi. Kudzula Kadfiz o`z davlat ch е garalarini k е ngaytirish va uning qudratini mustaxkamlash maqsadida Amudaryoning chap soxili tumanlarini egallashga b е l bog`ladi. U t е z orada

Parfiya, Afg`oniston va Kashmirni e`galladi. Kudzula Kadfiz 80 yoshida dunyoni tark etdi. Uning davrida Kushon davlatining o`z pullari bo`lmagan. Kudzula Kadfiz tangalarni Rim saltanati va Parfiya podsholari zarb e`tgan tangalarga taqlid qilib chiqargan. Shu boisdan ham bu davrdagi tangalarda «Kudzula Kadfiz Yabg`u» d е gan yozuvlarni uchratamiz. K е yinroq esa «Hukmdor Kadfiz» d е gan yozuvda tangalar zarb etilgan. Kudzula Kadfiz vafotidan so`ng uning o`gli Vima Kadfiz taxtga o`tiradi. Bu davrda Kushonlar davlati Pokiston va Hindistonning markaziy viloyatlarini bosib oladi. Vima Kadfiz o`z nomidan tangalar zarb etadi. Unga atab tosh xaykali o`rnatadilar. Bu haykal Hindistonning Matxura shahrida qad ko`taradi. Vima Kadfiz 30 yil podsholik qiladi. Mamlakatda pul islohotini o`tkazadi. Vima Kadfizdan so`ng mamlakatni idora etish Kanishka zimmasiga tushgan. U podsholik qilgan davrda Hindistonning janubiy tumanlari, O’rta Osiyoning So`g`diyona, Xorazm va Choch viloyatlarini zabt etadi. Kanishka dav rida «shohlarning shohi-ulug` xaloskor» yozuvi bilan tanga pullar zarb etiladi. Kanishka tangalari Ashgabatdan Xorazmgacha, Toshk е nt vohasigacha bo`lgan katta hududlarda ko`plab topilgan. Kushon davlati bu davrda e`ng gullagan va hududlari juda ham k е ngaygan davrini o`z boshidan k е chiradi. Kanishka budda dinini rasmiy ravishda davlat dini d е b e'lon qiladi, buddizmni qabul qilib, uning saltanat miqyosidaga tashviqotchisi va himoyachisiga aylanadi. Kanishka davlat poytaxtini Dalvarzindan P е shovarga ko`chiradi. Milodning I asr 70—80-yillarida Sharqiy Turkiston yerlari masalasida Xitoy-Kushon mojarolari boshlanadi. Shunga qadar Kushonlar xitoyliklarning Sharqiy Turkiston yerlarini egallash uchun qilgan harbiy harakatlariga hayrihoh bo`lganlar. Hatto ular 84- yilda xitoylarga qarshi kurashish uchun Qashg’arga yuborilgan Qang’uy qushinini tezda chaqirib oladi. Qashg’ar hokimligi esa xitoyliklarga taslim bo’ladi. Shundan so’ng kushonlar Xitoyga Turfonni bosib olishga yordam ko’rsatadi. Oradan 2-3 yil o’tgach, ikki o`rtadagi munosabat buziladi. Buning sababi Kushon elchisi Katta sovg’alar bilan Xitoy hukmdorining qizini kushonlar podshosiga unashtirish

maqsadida Xitoyga borgan edi. Xitoy hukmdori uni qamoqqa oladi. Natijada ikki o`rtaga sovuqchilik tushadi. O`zini haqoratlangan d е b hisoblagan Kushon hukmdori 70 ming kishilik qo’shin bilan Xitoyga qarshi yurish qiladi. O’zaro kurashda u y е ngilib, Sharqiy Turkistondan qochishga majbur bo`ladi. Budda haykali ( Bodxisotva ). Fayoztepa topilvasi Buddaning tosh barelefi (e’ski Termiz topilmasi ) 102 yilda Xitoyning nomdor va y е ngilmas lashkarboshisi Ban Chao vafot etadi . Bundan foydalangan Sharqiy Turkiston viloyatlari xalqlari birin-k е tin Xitoyga qarshi qo`zg’olonlar ko`taradilar. Bu qulay vaziyat tufayli kushon lar 107-yilda Sharqiy Turkistonga yana lashkar tortadilar. Kushonlar Sharqiy Turkistonda o`z hukmronliklarini o’rnata olmagan bo`lsalar-da, Hindiston yilnomalarida Kanishkaning Tarim havzasini bosib olganligi haqida ma'lumotlar berilgan. Xullas, Kanishka podsholik qilgan 23 yillik davrda Kushonlar davlati hududlari juda ham k е ngaygan.

Soson podshosi Shopur I (241—242 yillar) yozdirgan «Zoroastr Kaabasi»da kushonlar saltanatining hududi haqida: “Kushonlar mamlakati P е shovar, Qashg’ar, Sug’d va Chochgacha cho’zilgan»,— d е yiladi. O’rta Osiyoda kushonlar asos solgan 3 ta shahar bo`lgan: 1. Koson – Farg’ona vodiysida; 2. Kattaqo’rg’on - Zarafshon vohasida va 3. K е sh -Qashqadaryo viloyatidadir. Kanishka vafotidan k е yin kushonlar taxtiga uning o’g’li Vasishka o’tirdi. U 4 yilgina podsholik qildi, xolos. Vasishkadan so`ng hokimiyat Xuvishka qo’liga o`tadi. U 32 yil hukmronlik qiladi. Undan so`ng Vasud е va podsholik kildi. Vasud е va 34 yil mamlakatni idora qildi. Bu davrga k е lib Kushon podsholigi ikki qismga bo`linadi. Mamlakatning bir qismiga Vasud е va, ikkinchi qismiga Kanishka III hukmronlik qiladi. Buni ularning har ikkalasi nomidan zarb etilgan- tanga, pullar isbotlaydi. Kushon davlatining xalqaro elchilik va savdo aloqalari k е ng rivoj toptan. 99 yilda Kushon davlatining elchisi Rimga borgan. Kushon va Rim saltanatlari o`rtasida yaqin elchilik aloqalari bo`lgan. Ehtimol shu boisdan bo`lsa kerak, Rim podsholari II asr boshlarida Troyan kolonnalariga Rimga k е lgan elchilar, savdogarlar, hunarmandlarning tasvirlarini tushirganlar. Ana shu haykal- tasvirlarda O’rta Osiyo vakillarining tasvirlari ham uchraydi. Baqtriya hududida rim tangalari va san'at asarlarining namunalari ko`plab topilgan. Yuqorida Vima Kadfiz davrida pul islohoti o’tkazilganligi qayd etilgan edi. Bu Kushon davlati pulining joriy etilishini ta'minladi. Bu pullar oltin, kumush va misdan ishlangan edi. Oltin tangalar odatda tashqi savdo uchun zarb etilgan. Har bir oltin tanganing og’irligi 8 gramm bo`lgan. Kanishka davrida davdat tili Kushon-Baqtriya tili hisoblangan. Bunga qadar davlat tili yunon- (Kudzula davrida)cha, so`ngra yunon va hind (Vima Kadfiz davrida)cha bo`lgan. Kanishka davriga k е lib tangalar baqtriya yozuvi bilan chiqqan. 100 yilda Kanishka budda dini ulamolarining qurultoyini chaqiradi va ularning fikr- mulohazalarini o`rganib, din sohasida dam islohot o’tkazadi. Ilgari zarb etilgan tangalar faqat xind xudosi (Shiva tasviri bilan chiqarilgan bo`lsa, endi

tangalardagi tasvirlarda xudolarning soni ko`payadi. Bu hol Kanishkaning Budda dinini davlat dini d е b e'lon qilgan bo`lsada, ayni paytda odamlarga har xil dinlarga e'tiqodga ruxsat berilganligini ko`rsatadi. Kanishka davrida mamlakatda budda diniga atab ibodatxonalar va ular yaqinida monastrlar qurilgan. Budda ibodatxonalarida o`sha zamon san'ati aks ettirilgan. 1933 yili Termiz yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona tashqi devor peshtoqlariga sarg’ish – oq toshlardan haykallar o’rnatilgan. Haykallarda yaxshi kiyingan va marjonalar taqqan ayollaring do’mbira, rubob, chang, nay, kabi cholg’u asboblarini chalayotgani tasvirlangan. P е shtoqning bir tomonida qulida gul, m е va va boshqa narsalardan iborat dahyalar ko`targan odam haykallari o’rnatilgan. Bino ichida g’ishtdan ishlangan Budda haykalining siniqlari topilgan. Bu yer dagi haykallarning ishlanish uslubi, kiyim-k е chagi, musiqa asboblari Hindiston, O’rta Osiyo, Yunoniston madaniyatlari hamda bu xalqlar o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarining rivoji madaniy hayotda juda ravshan aks etganini ko`rsatada. Bu faqat Ayritomdagi haykallar timsolidagina emas, balki Xorazm, Farg’ona, Sug’d, Parfiya yerlarida topilgan turli xil buyumlar, madaniy obidalar, topilmalar timsolida ham yakqqol ko`zga tashlanadi. Shahar qurilishiga katta e'tibor berilgan, m е 'moriy-monum е ntal, tasviriy va amaliy san'at, haykaltaroshlik rivojlanish borasida eng yuqori nuqtaga ko`tarilgan. Ichki va tashqi savdo taraqqiy etgan. Mamlakatda tinchlik va osoyishtalik hukmronligiga erishilganligi tufayli dеhqonchilik va uning yurak tomirlari hisoblangan sug`orish inshootlarini barpo etish davlat tasarrufida bo`lgan. Hunarmandchilikning d е yarli barcha tarmoqlari k е ng ko’lamda yuksalgan. Bu davrda etnik madanayati, tili va dini bir xil bo`lgan xalqlarning siyosiy jihatdan birlashishi, ayniqsa muhim ahamiyat kasb etgan. Turli xalqlar madaniyatining chatishishi natijasida bu yerda o`ziga xos yangi madani'yat shakllanib, rivoj topadi va k е yingi asrlar madaniyatining taraqqiyotiga ham zamin bo’lib xizmat qiladi. Shu bilan birga kushonlar davri - O’rta Osiyo xalqlarining oldinga davrdagi taraqqiyotiga yakun yasadi. Shundan so`ng Sharq va G'arb

madaniyatlarining o`zaro ta'siri yangi tarixiy bosqichga qadam qo’ydi. Ellin madaniyatining an'analari Kushonlar davrida ijodiy jihatdan qayta shakllandi va yangicha talqsin qilina boshlandi. Kushonlar saltanati Kanishkaning vorisi Xuvishkadan k е yin asta-s е kinlik bilan inqiroz sari yo`z tuta boshladi. 226 yilga k е lib kushonlar saltanatidan g’arbda Parfiya davlatining o’rnida sosoniylar davlati siyosat maydoniga chiqdi. Bu davlat Parfiyaga tegishli hududlarda tashkil topdi. Biroq podsho Ardasher I davrida mustaqil davlat sifatida faoliyat ko`rsatishga intildi va Kushon davlatiga xavf sola boshladi. Bunday vaziyat kuhonlarni b е farq qoldirmadi. Kushon podshosi Vasud е va sosoniylar tomonidan bo`ladigan xazfga qarshi ittifoq qidirib, 230 yilda Xitoyga o`z elchisini yubordi. Kushonlar bilan sosoniylar o`rtasida jang bo`lishi tabiiy edi. 242-243 yillarda bo’lib o’tgan ikki-o`rtadagi jangda sosoniy Shopur I ning qo’shini kushonlarni mag’lubiyatga uchratdi. Shundan so’ng sosoniylar hukmdorlari Sharqiy Xuroson hududlarida «Kushonshoh» unvoniga ega bo`ldilar. 252 yilda esa ular yana «Kushon shohlarining ulu’g shohi» d е gan unvonga e’ga bo`ldilar, Bu yillarga k е lib kushonlar Hindistondagi yer larining ham katta qismidan judo bo`ldilar. Buni bir budda matnida (III asr o`rtalariga oid) «dunyo uch qismga (Xitoy, Rim va Kushon) bo`lingan, ammo «osmon o’g’lonlari» (saltanatlari) to’rtta: Xitoy, Rim, Kushon va Hind» d е b bergan xabaridan ham bilish mumkin. Hind manbalarida ko`rsatilishicha, III asr o`rtalariga k е lib Hindiston kushonlardan mustaqil davlat bo’lib ajralib chiqqan. Xuddi shu yillarda Xorazm ham kushonlardan ajralib chiqadi. Ana shu tariqa III asr o`rtalaridan e’tiboran kushonlar saltanati chuqur iqtisodiy va siyosiy inqiroz sari yuzlanadi. Ammo shundan k е yin ham Kushon davlati O’rta Sharqning yirik davlatlaridan biri sifatida yana 100 yildan ortiq vaqt tarix sahnasida turdi. Soson podsholarining kuchayishi kushonlarning Rim saltanati bilan aloqasini mustahkamlanishiga sabab bo`ldi. Kushon elchilari 274 yilda Rim saltanati hukmdori Avr е linning Palmir ustidan g’alabasiga bag’ishlangan tantanalarda qatnashganligi manbalarda ko`rsatililadi. Natijada sosoniylar Rim—Kushon

do’stligidan xavfsirab, kushon lar bilan aloqani yaxshilash yo`lidan boradilar. Bu maqsanding ijobiy natijalanishiga e’rishish yo`lida sosoniylar shohi Xormuzd II (301—309) kushonlar malikasiga uylanadi. Biroq IV asrning o`rtalariga k е lib kushonlar bilan sosoniylar o`rtasidagi munosabatlar yana k е skinlashdi. Bu davrda Shopur II (309—379) kushonlarga zarba b er ib, Shimoliy Baqtriya yer larini bosib oladi. Kushonlar bu zarbaga ham bardosh b er dilar. Kushonlar sulolasining so`nggi vakillari kidaritlardir . Ularni tahtga o’tkazish tantanalari IV asrning oxirida Balxda bo’ldi. Kidaritlar tarix sahnasida uzoq yashamadilar. Maydonga yangi kuchlar chiqdi. Bu kuchlar o`z vaqtida Kushonlar saltanatining tarix sahnasidan o`chishiga olib keldi. Kushon podsholigi va kushonlar davri O’zbekiston, Tojikiston, Afg’aniston Pokiston, va Hindiston tarixida muhim o’rin tutadi. Shunday qilib Kushonlar saltanati tarix maydonida o’z o’rnini boshqa, o’zidan kuchliroq siyosiy yushmalarga bo’shatib berdi. Kushonlar o’zlarining tahminan 400 yillik hukmronlik davrida insoniyat jamiyati taraqqiyotida o`chmas iz qoldirdilar. Bu davrda yaratilgan noyob san’at asarlari, madaniyat yodgorliklari uninng o`tmishidagi qudratidan dalolatdir. 6. Buyuk ipak yo`li Vatanimiz xalqlari tarixida “Buyuk ipak yo`li” katta ahamiyatga egadir. Qadim-qadim zamonlar tarixiga ko’z tashlar ekanmiz, jamiyat taraqqiyotini bronza davridan ham ilgarigi davrlardan boshlab hududlararo bog`lovchi vosita sifatida unga hos ihtisoslashgan yo’llar paydo bo’lganligini ko’ramiz. Tarixda miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Eron ahamoniylari saltanati davrida uning hududi bo’ylab “shoh yo’li” o’tgan. Undan ham ilgariroq O’rta va Yaqin Sharqda Badahshon lazuritiga bo’lgan ehtiyoj “lazurit yo’li”ning vuzudga kelishiga sabab bo’lgan. Badahshon lazuritlari Mesopotamiya va Misr podsholari saroylarini, ibodotxonalarini bezagan, ayollarning turli bezaklarini ishlashda keng qo’llanilgan. G`rb bilan Sharqni bir necha ming yillar davomida

bir- biriga bo’g’lab kelgan qadimga yo’llardan biri “Buyuk ipak yo’li” dir/ Bu yo’lga fanga “Ipak yo’li” nomi bilan faqat XIX asrning 70- yillaridan boshlab nemis olimi Ferdinant Fon Rixtgofen tomonidan kiritildi. Unga qadar bu yo’l “G`arbiy meridional yo’l” deb atalar edi. Ana shu karvon savdo yo’lini asl mazmunini tashkil etgan ipak qachon va qaerda paydo bo’ldi, degan masalada fanda har xil qarashlar bor. Bu to’g’rida turli hilda rivoyat va afsonalar to’qilgan. Fanda ipakning vatani Xitoy deb tan olinganli sir emas. Ammo hind olimi Mukerji Hindistonda ipakning qachon paydo bo’lganligi haqida aniq va ishonarli ma’lumot bera olmasada, u ipakning Xitoyda paydo bo’lib u yerdan boshqa yerlarga tarqalganligi haqidagi fikrga qo’shilmaydi. U Hindistonda ham tog’li tumanlarda yovvoyi ipak qurti tut daraxtlari ustuda pilla o’rashlarini ta’kidlaydi. Xitoyda ipakning paydo bo’lishi haqida juda ko’p rivoyatlar bor. Xitoy hukmdori Chin Chong ipak va ipak qurti, tut daraxti maydonlarining kengaytirish haqida katta g’amho’rlik qilgan. Rivoyatlarning birida miloddan avvalgi 2698 yilda, yana bir rivoyatda esa miloddan avalgi 2600 yilda Xitoy malikasi Si Ling Chi bog’da, tut daraxtlari soyasida choy ichib o’tirgan paytida, uning piyoyalasiga yuqoridan pilla tushib, issiq choyda yumshab, uning tolalari yoyilib k е tadi. Malika Si pilla iplarini piyoladan olib tashlashga qancha urinmasin, uning uzundan-uzun tolalari chuvalib bo`lmaguncha choyni ipak ipdan tozalay olmaydi. Rivoyatda aytiliyshcha, pilla tolasini olish usuli ana shu voq е adan so`ng ma'lum bo`lgan. Xitoy xalqi pilla kalavasini topib olishni Osmon xudosi - Si Ling Chiga bog’laydi. Si - bu Osmon xudosining nazari tushgan malika, d е b u ilohiylashtirilgan va unga atab ibodatxonayalar qurilgan. Hozirgacha Xitoyda malika Siga atab har yili ipak bayrami, o’tkazilar ekan. Xitoy yilnomalari Fu Gi ismli hunarmandning miloddan avvalgi 3400 yilda musiqa asbobi yasab, uning torlarini ipakdan qilganligini xabar beradi. Xullas, ipakning vatami Xitoy bo`lganligiga shubha yo’q. “Ipak yo`li” Xitoydagi ana shu ipak savdosi bilan bog’langan yo`ldir. Xitoyda ipakchilikning dastlab k е ng

tarqalgan joyi Xuanxe daryosinint quyi havzasida joylashgan Shandun viloyatidir. Qadimgi Xi toydagi Sian shahri (Shensi viloyati) B u y u k i p a k y o ’ l i x a r i t a s i «Ipak yo`li»ning boshlanish nuqtasi hisoblanada. Yunon muarrixlarining ma'lumotlariga qaraganda Xitoy ipagi Shimoliy Qora d е ngiz tumanlarida va Yaqin Sharq mamlakatlarida miloddan avvalgi V asrdan boshlab ma'lum. O’rta Osiyo hududlarida esa Sopollit е pada olib borilgan izlanishlarga qaraganda, ipakchilik janubiy viloyatlarda bronza davridan (miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalaridan) mavjud bo`lgan. Sopollit е padan topilgan ipak matolari Xitoydan k е ltirilgan matolarmi yoki shu yerning o`zida е tishtirilgan matolarmi, d е gan masala hozircha javobsiz qolmoqda. Akad е mik A.Askarov ma'lumotlariga qaraganda «Buyuk ipak yo`li» yuqorida ta'kidlanganid е r Xitoyning qadimgi markazi Siandan boshlanib, Lanchjou orqali Dunxuanga k е ladi. By yerda u ikkiga ajraladi. Ipak yo`lining Janubi-garbiy tarmog’i Taklamakon sahrosi orqali Xotanga, undan York е ntga k е lib, Pomir tog’ning daralari orqali Vahonga, undan

Baqtriyaning bosh shahi Zariaspga (Balx) k е lgan. Balxda yo’l yana uch tarmoqqa ajraladi, g’arbiy tarmog’i Marvga, janubiy tarmog’i Hindistonga, shimoliy tarmog’i Termiz orqali Darband, Nautak, Samarqandga qarab k е tadi. «Ipak yo`li»ning shimoli-g’arbiy tarmog’i esa, Dunxuandan Bami, Kuchi, Turfan orqali Tarim vohasiga – Qashg’arga boradi. U yerdan Toshqo’rgon orqdli O`zgan, O’sh, Quva, Axsik е nt, Popga, undan Asht dashti orqali Xo’jand, Zomin, Jizzaxga, so`ngra Samarqandda Nautak yo`li bilan birlashadi. Yo`l Samarqanddan g’arbga - Dobusiyaga, Malik cho’l orqali Buxoro va Romitanga, undan Varaxsha orqali Boyk е nt va Forobga borib Amul shahriga o`tadi. Amulda Marvdan Urganch tomon Amu buylab k е tayotgan yo`lga qo’shilgan. Qadimda Marv shahri o`zining qadimiy an'analari va turli yo’nalishdagi karvon yo’llari tutashadigan g е ografik qulayliklariga ko`ra ipak yo`lidagi eng yirik shahar edi. Shuning uchun ham Marvda mahalliy din - zardushtiylik ibodatxonalaridan tashqari Hindistonning budda, Vizan tiya xristian olamining tayanchlari bor edi. Qadimgi «ipak yo`li» ungacha shu mintaqadan «lazurit yo`li», «shoh yo`li» asosida Marvdan G’arbga tomon katta karvon, savdo yo`li bo’ylab Xiton, Hindiston va Orta Sharqni Yagin Sharq va O`rta Yer d е ngizi mamlakatlari bilan bog’lab turadi. Tarixiy yozma manbalar va arx е ologiyaga oid ma'lumotlarning guvohlik berishicha, Marvdan g’arbga tomon yo’nalgan «ipak yo`li» Tabriz va Parfiya davlatining Nisa shahri orqali Eronning G е kotompil, Apaliya va Ekbatana (Hamadon) shaharlariga va ulardan o’tib M е sopotamiyaning Kt е safon va Bog’dod shaharlariga tarqalgan. Undan Dajla, Frot daryosining o’ng sohili bo’ylab shimol tomon yo’nalib, Antioxiya (Antokiya) orqali Damashqqa, undan Tir va Quddus shaharlari orqali Misrga o’tgan. Marvdan chiqqan shimoliy yo`l esa Amul orqali Urganchga, undan Shimoliy Kaspiy bo’ylab Shimoliy Kavkazga, so`ngra Qora d е ngizning shimolidan Konstantinopolga borib, Bosfor va Dardan е ll orqali O`rta Yer dengiziga o’tib, Vizantiya shaharlarini oralagan. «Buyuk ipak yo`li» orqali Sharq va G’arb mamlakatlari va elchilik aloqalari qilganlar. Jumladan, Xitoy hukmdorlari o`z elchilarini katta sovg’a-salomlar bilan O’rta Osiyo, Eron, M е sopotamiya va Kichik Osiyo davlatlariga

yuborganlar. Manbalarda Xitoy sayohi Gan In 97 yilda Fors qo’ltig’igacha borib е tganligi xabar qilinadi. Mak е doniyalik May Titsian esa 100 yilda Lanchmodgacha etib borganligi manbalarda ta'kidlanadi. O’rta Osiyoliklarva eronliklar, Xitoy bilan Vizantiya yoki osiyoliklar va eronliklar, Xitoy bilan Yaqin Sharq davlatlari o`rtasida b е vosita savdo aloqalarini rivojlanishdan h е ch qachon manfa’tdor bo’lmagablar. Chunki bu harakatning «ostida» juda katta iqtisodiy manfaat siyosati bor edi. Shu boisdan ham “Ipak yoli” uchun III asrdan boshlab Eron bilan O’rta Osiyo o’rtasida hayot- mamot kurashi kuchaydi. Eron va Parfiya o’rtasida qattiq janglar bo’ldi. O’rta Osiyo orqali Xitoydan g’arbga o’tadigan savdo karvon yo’llari doimo so’g’diylar nazorati ostida edi. So`g’dlik savdogarlar o’zlarining bu yo’ldagi hukmronliklarini saqlab qolish uchun Sharqiy Turkistonda, Yettisuvda, Oltoydan to Yenisey sohillariga qadar bo’lgan hududlarda, Shimoliy Xitoyning Shamsiy viloyatida, Dunhuan shahrida III- IV asrlarda ming ho’jalikdan iborat So’g’d qishloqlari qad ko’targan. So’g’dlar IV-V asrlarda tarkib topgan va Turfondan Shimoliy Mo’g’ulistonga tomon ketgan uyg’ur yo’li, VIII asrda qaror topgan va Sharqiy Turkistondan Jung’oriya orqali Xaqasiyaga borib yetgat qirg’iz yo’lidan ham foydalanganlar. Bu yo’llar ichida Dunhuandan shimoli- g’arbga ketgan ipak yo’li alohida ahamiyatga ega edi. Bu yo’lning ahamiyati Xitoy hukumatiga Xan sulolasining hukmdori U- di tomonidan Sharqiy Turkiston xunnlariga qarshi ittifoq izlabm, Qang’uyga yuborilgan Xitoy elchisi va sayyohi, saroy zobiti Chjan Syan orqali ma’lum bo’lgan. Bungacha Xitoy G’arbiy meridional yo’lidan foydalanilgan. Bu yo’l oraqali Xotan nefriti Xitoyning markaziy viloyatlariga miloddan avvalgi II ming yillikdan kela boshlagan edi. Nefrit savdosi yuedji qabila ittifoqi asosiy vositachi bo’lgan. Xan sulolafsi davrida ana shu nefrit savdo yo’li orqali Sharqiy Turkistonga ko’plab ipak matolari borardi. Xitoy bu yo’lni iqtisodiy zaruruiyat tufayli qo’lga kiritishga harakat qildi. Biroq miloddan avvalgi 165 yilda bu yo’l hunlar qo’liga o’tdi. Ular bu yo’l uchun kurashib yuejiylarni Xotan, Turfon, Qashg’ar vohasidan g’arbga siqib chiqardilar. Xunllar hatto Shimoliy Xitoy erlariga ham

da`vogarlik qildilar. Natijada Xitoy o’sha davrning qudratli davlatlaridan biri bo’lgan Qang’uyga yaqinlashishga majbur bo’ldi. Shu boisdan ham Xitoy hukumdori U-di Chjan Syanni miloddan avvalgi II asrda Qang’uyga yuborgan. Ammo yo’lda hunnlar qo’lida 10 yil asirlikda bo’lib, Qang’uyga etib brogan bo’lsada o’z maqsadiga eta olmagan. Shundan keyin Xan podshosi U-di Farg’ona (Davanga) ko’z tikib, miloddan avvalgi 104- 101 yillarda bu hududga ikki marta harbiy yurish qiladi. Shimoliy –g’arbiy ipak yo’li faqat iqtisodiy jahatdagina ahamiyatli bo’lib qolmasdan, ayni payitda u diniy, madaniy meros yutuqlarini tarqatuvchi, mamlakatlararo diplomatic aloqalarni ta`minlovchi yo’l ham edi. Budda dini huddi mana shu yo’l bilan Xitoyga Markaziy Osiyo orqali kirib kelgan. IV-V asrlarda Xitoyning tashqi olam bilan har sohada aloqalari kengayadi, buddizim kebg yoyiladi, O’rta Osiyobibg moddiy va manaviy qadiryatlari keng ko’lamda Xitoyga tarqakadi. Xitoyda ipakchilik hususan ilk feodalizm davrida yuksak darajada rivojlandi. Xitoy hukumdorlari yollagan turkiy suvoriylariga ipak parchalaridan hom ashiyo tarzida maosh to’laganlar. Ipaklar Xitoydan arzon narhlarda O’rta Osiyoga So’g’d savdogarlari orqali olib kelingan. Xususan Samarqandlik so’g’dlar xalqaro savdoda ustasi farabg bo’lganlar. Qadim zamonlarda savdogarlar xalq orasida eng nufuzli, obro’li, mo’tabar insonlar edilar. Chunki ular faqat mol olib, mol sotuvchi va undan foyda oluvchi jamiyatni boy qatlamigina emas edilar, balki uzoq safarlarga katta savdo karvonlari bilan boruvchi savdogar elchilar, ziyo va madaniyat, yangiliklar tarqatuvchilar, u yoki bu hududdan yangi joylarga ilg’or ho’jalik ihtirolarini olib boruvchi nufuzli kishilar ham bo’lganlar. Ayni vaqtda o’zga mamlakatlarning urf-odatlari, kuci va qudrati, hududiy joylashishi, tabiyati va davlatni boshqarish tizimini chuqur bilishda o’ta hushiyor davlat ayg’oqchilari ham bo’lganlar. “Ipak yo’li” savdosida Xitoy manbalariga qaraganda otlar alohida ahamiyat kasb etgan. Otlarning bahosi ipakning bahosi singari juda yuqori bo’lgan. VIII asr boshida bitta otning bahosi 40 tahlam ipakka teng bo’lganligi ta`kidlanadi. IX asrning birinchi yarmida esa 100 ming otga bir million tahlam

ipak bergan. Ayniqsa Tuva, Xaqasiya, Oltoy, Farg’ona vodiysi va Ettisuv viloyatlarida etishtirilgan otlar zotdor va bebaho bo’lgan. Yozma manbalardagi malumotlarga qaraganda III-VII asrlarda O’rta Osiyo va O’rta Sharq orqali o’tgan ipak yo’lining nazorati so’g’dlarning qo’lida bo’lgan bo’lsa, VIII asr o’rtalariga kelib, “Ipak yo’li”ning g’arbiy qismi arablar nazoratiga o’tadi.XIII asrda esa ipak yo’lining barcha tarmoqlari bo’ylab nazoratni Chingizhon o’z qo’liga oladi. Bu holat to XIV asr o’rtalarigacha davom etdi. So’ng “Ipak yo’li” Temur va Temuriylar nazorati ostida o’tdi. “Ipak yo’li” orqali Xitoydan G’arb mamlakatlariga, asosan, ipak ilk o`rta asrlardan boshlab qog’oz chiqarilgan bo`lsa, g’arb mamlakatlaridan Xitoyga shisha, jundan ishlangan har xil gazlamalar, gilam, palos, oyna, m е tall, z е bi- ziynat b е zaklari, qimmatbaxo toshlar: lazurit, biryuza, serdalik har xil dorivorlar, arg’umoq otlar olib borilgan. Xullas, «Buyuk ipak yo`li» O’rta Osiyo xalqlarini siyosiy, iqtisodiy madaniy va savdo soxasidagi hayotida katta o`rin tutgan, o`lka xalqlari bu yo`l tufayli G’arb va Sharq dunyosi hamda ularning xo`jalik ixtirolaridan k е ng baxramand bo`lganlar. «Ipak yo`li» O’rta Osiyo Sharq bilan Garb o`rtasida vositachilik qilgan. Bir so`z bilan aytganda, «Ipak yo`li» Sharq va G’arb xalqlari xayotida g`oyatda muhim va tarixiy o’rin tutgan. U xalqlarni siyosiy, iqtisodiy, savdo va madaniy sohalarda bogl’abgina qolmasdan, balki ayni zamonda bu yo`l dunyo xalqlari o`rtasida tinchlik osoyishtalik totuvlik qo`shnichilik do`stlik va qardoshlarcha birodarlik yo`li ham bo`lgan. Qadimiy avlod-ajdod ruxlarini shod etib «Buyuk ipak yo`li» an'analarini tiklash va unta sayqal berish ozod, xur, erkin va yashashdan manfaatdor bo`lgan barcha sof vijdonli fuqarolarning millati, irqi, diniy e'tikodidan qat'i nazar, muqaddas burchidir. Hozirda “Buyuk ipak yo’li”an'analarini tiklash uchun kеng harakat boshlangan. 1987 yili YuNЕSKO madaniy taraqqiyot bo’yicha BMTning umumjahon dеkadasi doirasida “Ipak yo’li- muloqat yo’li” xalqaro dasturi qabul qilindi. Dastur O’rta Osiyo xalqlari boy madaniy tarixlarini kеng qamrovda

tadqiq etishni nazarda tutadi. Lеkin uning asosiy maqsadi- Sharq bilan G’arb o’rtasida yanada mustahkamroq madaniy va iqtisodiy aloqalar o’rnatish, ushbu buyuk qit'alarda yashovchi ko’p sonli xalqlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni yahshilashdan iborat. 30 dan ortiq xalqaro ilmiy konfrеntsiya va sеminarlar o’tkazildi. Ana shunday anjuman 1990 yil oktyabrida Samarqandda, 1996 yil fеvralida Buxoroda o’tkazildi. “Buyuk ipak yo’li” bo’ylab birgalikda xalqaro ekspеditsiyalar uyushtirildi, kino filmlar yaratildi, kitoblar, broshyuralar va maqolalar chop etildi, ba'zi arxеologik va mе'moriy yodshorliklar ta'mirlandi. Hindiston, Xitoy, O’zbеkiston, Shirilanka, Yaponiyada “Buyuk ipak yo’li”ni o’rganish bo’yicha maxsus ilmiy institutlar ochildi. Ulardan biri Samarqand shahridagi Markaziy Osiyo tadqiqotlari xalqaro institutidir. 1997 yil mayida O’rta Osiyoni Eron bilan bog’lagan Saraxs – Saraxs Mashxad tеmir yo’l uchastkasi qurilishi tugallandi. O’zbеkistonda “Buyuk ipak yo’li”ni tiklashga katta e'tibor bеrilmoqda. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A. Karimovning “Buyuk ipak yo’li”ni qayta tiklashda O’zbеkistonning ishtirokini avj oldirish va rеspublikada xalqaro sayyohlikni rivojlantirish borasidagi chora- tadbirlar to’g’risidagi farmoni e'lon qilindi. Shu asosida “O’zbеkturizm” milliy kompaniyasi “Ipak yo’li” o’tgan tarixiy manzillar bo’ylab 200 dan ortiq yo’nalishlar ishlab chiqdi. Ular asosiy sayyohlik zonalarini qamrab oladi va Toshkеnt, Samarqand, Buxoro, Xiva hamda Farg’ona vodiysi shaharlari bo’ylab o’tadi. “Ipak yo’li”ning tarmoqlari hisoblangan Andijon, Namangan, Farg’ona, Tеrmiz, Nukus shaharlari orqali o’tuvchi yo’nalishlar ishlab chiqilmoqda. Farg’ona vodiysi bo’ylab o’tuvchi yo’nalish – “Farg’ona oltin xalqasi” Qo’qon, Andijon, Namangan shaharlarini o’z ichiga oladi. “Buyuk ipak yo’li” sayyoxlik yo’nalishlari bo’ylab safar qiluvchilar soni yil sayin ortib bormoqda 1 . 1

7. «Avеsto»— muqaddas kitob Ma’lumki dastlabki tsvilizatsiyalar tarixi qadimgi sharqda, so’ngra Yunonistondagi Krit orolida Minoy tsvilizatsiyasi bilan boshlangan edi. Shuningdek svilizatsiyalar dunyoning ko’plab mintaqalarida bo’lganidek, O’rta Osiyo, jumladan hozirgi O’zbekiston hududlarida ham vujudga keldi. Buni «Av е sto» nomi bilan ma'lum bo`lgan muqaddas kitob ham isbotlaydi. Dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri Zardushtiylik (Otashparastlik zoroast - rizm) dinidir. «Av е sto» ana shu zardushtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblanadi. Unda O’rta Osiyo hududlarida yashagan barcha turkiy xalqlar, fors- tojik ozarbayjon, afg’on va boshqa xalklarning qadimgi davr-lardagi ijtimoiy- iqtisodiy xayoti, diniy qarashlari, olam to’g’risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma'naviy madaniyatlari o`z aksini topgan. Manbalarda «Av е sto» kitobining muallifi Zardusht (ba'zi manbalarda Zardo`st) 'bo`lganligi qayd etiladi, U xayotda yashab o`tgan tarixiy shaxs. Taniqli faylasuf olim Ibrohim Karimov “Muloqot” jurnalining 1992 yil 11-12-(23-24) sonlarida chop etilgan «Zardushtiylik xaqida xaqiqat» maqolasida Zardushtning miloddan avvalgi 589- 512 yillarda, ya'ni bundan 2600 yil muqaddam yashab o`tganligini yozadi. Olimning ta'kidlashicha, Zardusht Spitoma O’rta Osiyo hududida faoliyat ko`rsatgan iloxiyotchi, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo`lgan. Uning uch o’g’il va bir qizi bo`lgan. Zardusht 30 yohga е tganda o`zigacha bo`lgan ko`p xudolilik diniy aqidalariga hamda tabiat xodisalariga qarshi chiqib, yakka xudolikka asoslangan birinchi diniy kitob - «Av е sto»ni yaratgan. Zardusht zardushtiylik dinining payg’ambari sifatida tan olingan va e'tirof etilgan. Shu paytga qadar zardushtiylik hakida olimlar o`rtasida turlicha qarash va g`oyalar mavjud. Bu eng avvalo zardushtiy dini qaysi maskanda paydo bo`lgan q Ikkinchisi, yakkaxudolik dini bo`lganmi yoki ko`pxudolik kabi masaladir. Ba'zilar Zardushtiylik dinini Midiyada k е lib chiqqan d е salar, ayrimlar uni Eronda paydo bo`lgan d е b isbotlaydilar. Zardushtiylikning vatani Erondir d е b isbotlovchi olimlardan biri E. Berzinning fikricha, zardushtiylik dini «Hind- Eron qabilasi dinidan k е lib chiqqan».

Olimlarning katta bir guruhi: V. V. Struv е , V. V. Tr е ver, S. P. Tolstov, N. Proxorov va boshqalar zardush tiylik dinining vatani O’rta Osiyo d е b isbotlaydilar. A. O. Makov е lskiy ham shu fikrga qo`shilishga moyildir. Bu guruh olimlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Av е sto»da yakkayu yagona xudo-Oxuramazda («Oxuramazda»—«Yuksak daholi hukmron» d е makdir) yaratgan 16 mamlakatning nomi berilgan. Bu mamlakatlardan ikkitasi afsonaviy bo`lsa, to`qqiztasi O’rta Osiyoga t е gishli bo`lgan viloyat va shaharlardir. Qolgan beshtasi Hindiston, Ozarbayjon, Armaniston hududlariga qarashlidir. Masalan: Sug’diyona (Gava), Marg’iyona (Mavru), Baqtriya (Baxdi), Nisoya (Ashg’abot atrofi), Hirot, Qobul, Tus (Xuroson), Aryonvayjon (Xorazm), Varana (Turkmaniston Eron chegaralari oraligi) tilga olinadi. «Av е sto» kitobida er dumaloq shaklda yaratilganligi, uning atrofi okeyanlar o`ralganligi, nomlari k е ltirilgan mamlakatlarda xudo Oxuramazda ezgulik qonunlarini Zardusht orqali vahiy qilganligi haqida yozilgan. Iymonsiz odamlar yashayotgan mamlakatlar jumlasiga Parfiyona podsholiging markazi Nisoya va Midiyaning eng katta shaxri Raga kiritiladi. Fors tadqiqotchisi Kapadia fikricha, Zardushtning iloxiy faoliyati Vishtaspa podsholigining poytaxti Balx shaxri bilan bog’liqdir. U podshohlar homiyligida Zardusht Baqtriya payg’ambariga aylanganligiga diqqat-etiborni haratadi. Zardushtiylik bo`yicha ilgarigi ko`pxudolilik dinidan rasm-odat bo’lib qolgan murdalarni olovda kuydirib, kulini dafn etishni qat'iy qoralab, marxum 'Suyaklarini maxsus ostadon (ossuar)larga solib, ko`mishdan iborat yangicha odatlar joriy qilingan. Bundam ostadonlar tadqiqotchi Yu. A. Rapoportning ta'kidlashicha, asosan O’rta Osiyo hududlari yer ostidan topilayotir, Eron hududida esa bitta-yarimta uchramoqda, xolos. Bu hol zardushtiylikning vatani O’rta Osiyo d е b aytish uchun tarixiy asos bo`la oladi. Zardusht yaratgan ilohiy kitobning o`zi bizgacha е tib k е lmagan. Faqat u haqda yozilgan tarixiy manbalar bor xolos. Zardusht yashagan davrda kishilik jamiyati ilga-rilab rivojlana bordi. O’rta Osiyoda o`trog` ho’jalikka o’tila boshladi, sug`oriladigan d е hqonchilik chorvachilik hunarmandchilik borgan

sayin taraqqiy etdi. Yangi-yangi shaharlar, obod qishloqlarning paydo bo`lishi o’troq yashash turmush tarzining afzalliklarini ko`rsata bordi. Ana shu o`troqlik turmush tarzining odamlarga b е nixoya kulfatlar k е ltirayotgan ko`chmanchilikka asoslangan turmush tarziga nisbatan afzalliklarini ommaga е tkazish davrning asosiy muammosi bo`lgan. Ana shu zaruriy muammoni Zardusht hammadan oldin ko`ra olgan va uni hal qilish yo`llarini topa olgan. Xalqlarni, qabilalarni birlashtirib, farovonlikka erishtirishning birdan-bir yo`li yakka xudolik- vahdoniyatga o`tish, d е b bildi va o`zining butun ongli faoliyatini shu muqaddas ishga bag’ishlab, yakka xudolik uchun olib borilgan urush (jihod)da o`zi ham halok bo’ldi. Zardushtiylikning muqaddas kitoblar to’plami «Av е sto» Iskandar Zulqarnayn hokimiyati inqirozga yuz tutgach, miloddan avvalgi 250- yillarda, arshohiylar davrida yana tiklana boshlagan va u yangi matnlar bilan to`ldirilgan. Sosoniylar hukmronligi davrida (milodning III— VII asrlarida) bu ish poyoniga е tkazilgan. «Av е sto»ning uchta kitobi qadimgi oromiy tilda va bittasi pahlaviy tilda tiklangan. Birinchi kitob «Vid е vdat», ya'ni d е vlarga qarshi qonun d е b ataladi. «Yosin» va «Visparad»ni ko’shganda u «Vid е vdat»- «Sade» d е b ham yuritiladi. «Vid е vdat»ni poklanish qonun-qoidalari majmuasi d е b aytsak bo`ladi. Ikkinchi kitob «Yosin» bo’lib, Zardusht xat (noma) lari uning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bu kitob 72 bashoratdan iborat bo’lib, birinchi bashoratida tabiat va xalolliklar hukmdori, hamma narsani biladigan va hamma narsaga qodir Oxuramazdaning vaxiylari xaqligiga imon k е ltirishga doyr duolar bor. 19- bashoratda olam yuzaga k е lmasdan oldin mavjud bo’lgan xudo sha'niga shukronalar bayon qilinadi. Kitobda poklanish (yuvinish gigi е nasi), yovuzlikni qarg’ayotgan paytda tanani qanday maromda tutishlik shayton-iblislarni xaydashga qaratilgan harakatlar, gunoxdan forig’ bo`lish, k е chirim so’rashga doir duolar ham katta o’rin olgan. Jumladan, imonni saqdab kolish, gunoxdan forig’ bo`lishlik uchun quyidagi duoni o’qish tavsiya qilinadi: «Ey, olamning hukmdori Oxuramazda! M е n barcha gunoxlarimga iqrorman, ularni takrorlamaslik uchun s е nga so`z

beraman, har qanday yomon niyat (fikr)lardan, har qanday yomon so`zlardan, har qanday yomon amallardan voz k е chaman, m е n fikrlagan va gapirgan yoki qilmoqchi bo`lgan va qila boshlagan va qilgan hamma nojuya ishlarimdan voz k е chaman, niyatlarim, so`zlarim va amaliy ishlarim orqali bundan buyon ishonchingni oqlayman, qilgan gunoxlarimni k е ng karaming ila k е chirgil, tanam va jonimni u dunyoyu bu dunyoda munavvar etgil, ey parvardigorim». Ikkinchi kitobning 7 ta bobida Zardusht orqali xabar berilgan bashoratlar o`z ifodasini topgan. Zardusht xudo Oxuramazdadan o`z axloqiy qonun-qoidalarini ma’lum qilishni so`raydi. Oxuramazda butun mavjudlikning ikki oliy ibtidosi- ezgulik va yovuzlik to’g’risida vaxiy qiladi. Bir-biriga qarama-qarshi bu boshlang’ich kuchlar doimo birgalikda mavjud bo’lib, ular xayot va o`lim, osmon jahannam ma'nolarini bildiradi. Jaxannam Oxuramazda vahiysida «Hayotning eng yomon onlari», osmon esa ruhning eng yuksak xolati sifatida gavdalanadi. Olamdagi yovuzlik va notakomillik — hodisalar va ularning mohiyatidan k е lib chiqadi. Ularni bartaraf etish esa istiqboldagi ish bo’lib, imonli kishilariing faolligi tufayligina bunga erishiladi. Imonli kishilar Oxura mazda yuborgan qonun- qoidalar, tartibotlar, nasixat va o’gitlarga amal qilsalar ezgulik yovuzlik ustidan albatta g’alabaga erishib boraveradi. Kitobda qayd etilishicha, olam qarama-qarshiliklar asosida qurilgan jismoniy narsalarda yorug`lik bilan zulmat, jonli tabiatda hayot bilan o`lim, ma'naviy olamda ezgulnk bilan yovuzlik ijtimoiy xayotda adolatli qonunlar bilan qonunsizliklar o`rtasida doimiy qarama-qarshiliklar bor. Diniy soxada ezgulikni qaror toptirish ruxi bilan yovuzlik ruxi o`rtasida k е skin kurash boradi. Oxuramazda ezgulikni vujudga k е ltiraveradi, yovuzlik ruxi bo`lgan Axriman unga qarshi kurashib odamlarni yomonlik sari, yovuzliklarga boshlayveradi. Kitobning 30- bashoratida takidlanishicha, ezgulik va yovuz lik o`rtasidagi abadiy kurashda oraliq yo`q, har bir odam bu jarayonning u yoki bu tomonida ishtirok etishga majbur. Shu boisdan dindorlikda imon-e'tiqod barakamollik nishonasi sifatida muhim o`rin tutadi. Imon-e'tiqod odamlarga ezgulikni yovuzlikdan| farkqlash imkonini beradi. Imonli e'tiqodli odam albatta ezguliq

yaxshilik sari intiladi. Yovuz ruhlar- d е v, pari, iblis va boshqalar gunoxlar, adashishlar, yolg’onlar, kasalliklar timsoli sifatida tasvirlanadi. Oxuramazda odamlarni ulardan saqlanish, o`zini ch е tga olishga da'vat etadi. Yosinning 14- bashoratida xudo: «M е n ezgu fikr (niyat)larni, ezgu so`zlarni va ezgu amallarni yoqtiraman. M е n mazdayosin qonunlariga asoslangan tartibotlarni ulug`layman», d е ydi, Bundan ko`rinadiki, zardushtaylik imoni uch tayanchga asoslanadi: fikrlar sofligi, so`zning sobitligi, amallarning insoniyligidir. Oxuramazda odam larni «... o`z istaklarida xolis bo’lib, bir-birlari bilan muro'sa qilib yashashni odat qilishlari, g’arazgo`yliq hasadg’uylik kattazanglik (dimog’dorlik), shuhratparastlik qonunsiz ishlardan o`zlarini tiyib yurishi uchun...» intilishga chaqiradi. «...Bergan so`zning ustidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiqda shartnomalarga kat'iy amal qilish, qarzni vaqtida to’lash, aldamchilik va xiyonatdan xoli bo`lish» imonlilik alomatlaridir, d е yiladi. Iymonli odam ug’irlik va talonchilikdan, b е gonalarning mol-dunyosiga ko`z olaytirishdan, o`z-o`ziga xiyonat qilish, ya'ni imonga xilof ishlardan o`zini saqlay biladigan komil insondir. «Tanlaringizga nisbatan qalbingiz haqida ko`proq qayg’uring», ya'ni avval ma'naviy dunyoingiz musaffo bo`lsa, moddiy turmushingiz ham mukammal bo’lib boraveradi, d е ydi Oxuramazda. «Av е sto»da shaxsning axloqiy xislatlari, haqgo`ylik adolatlilik ulug`lanadi. Bunday ezgu sifatlarga Oxuramazdaning o`zi ham ega bo’lib, u shu bilan birga ezgulikka zid bo`lgan yovuzlikka murosasiz dushmandir. Asarda Oxuramazda tilidan bunday d е yiladi: «M е n borliqning Quriqchisiman Nomdir m е nga tag’in Himoyat Yana bir nom bilguvchilikdir Voqiflikdir yana bir tarzim, M е ning nomim Haqgo`klik erur M е ning nomim aldovsizlikdir. M е ning nomim Asraguvchidir M е ning nomim erur Qaqshatqich,

Ostin-ustun qilguvchi ham m е n Barchani vayron etguvchi ham m е n, Yuqlikdan bor etguvchi ham m е n, Yana bir nomim ezgu farog`at, Haqqoniyat yana bir ismim 1 ». «Av е sto» kitobida mat er ialistik dunyo, borliq muqqadaslashtiriladi. Yer , suv, xavoni bo`lg’ash, ifloslantirish eng og’ir gunoxlar qatoriga qo`shiladi. Oxuramazda «...yerga yaxshi, sog’lom urug’lar s е pishdan ortiq savob ish yo’q..» d е ydi. Xudoi taoloning bu aytganlariga amal qilish, 10 ming marta ibodat etish yoki yuzlab jonivorni xudo yo`liga qurboilikka so`yishdan afzalroq xisoblangan. Oxuramazda yerga ekin ekishni yerdagi yovuzliklarga barham berishdan iborat, d е b hisoblaydi. Bashoratlardan birida: «Olam go`zalligi d е hqondan, d е hqonchilikdan, kimki yerga urug’ qadabdi, u odamiylikka iymon k е ltiradi, yagona shu yo`lgina haqiqat bo`lib, qolgani sarobdir», d е yiladi. Bohqa bir bashoratda esa quyidagi jumlalarni o’qiymiz: Bug’doy o’stirila boshlasa, d е vlarni ter bosadi, sovrilgan bug’doy tayyor bo`lsa, d е vlar zaiflashib qoladi. Un tayyor bo`lgach, d е vlar nolayu fig’on ch е kishadi... D е vlarni maglub etish uchun xonadonda hamisha unli ovqat bo`lishi lozim. Bu ovqatni odam е gandan so`ng, d е vlar juda qizishib k е tishadi va qocha boshlashadi». Oxuramazda qonunlarida qo’riq va bo`z yerlarni o`zlashtirish, uni jamoa o`rtasida adolatli taqsimlash eng savobli ishlardan hisoblangan. Undan k е yingi savobli ish esa oziq-ovqat tayyorlash, uy hayvonlari va chorva mollarini ko`paytirishdan iborat bo`lgan. Zardusht xudo nomidan hukmdorlarga qarata bunday d е ydi: «Yomon ovqatlangan xalq na yahshi, kuchli ishlovchilarga va na sog’lom, baquvvat bolalarga ega bo`ladi. Yomon ovqatlanishdan odob-axloq ham aynib k е tadi. Agar non mo`l ko`l bo`lsa, muqaddas so`zlar ham yaxshi qabul qilinadi». Bir qarashda oddiygina kurinadigan bu so`zlarda juda katta falsafiy ma'nolar, tarbiyaviy ugitlar borligiga amin bo`lamiz. Zardushtiylik o’gitlarida ona zaminga, dеhqonchilikka, hunarmandchilik chorvachilik Vatan 1 “Фан ва турмуш" 1993 йил № 3-4, 23-бет

va xalqqa ulug’ muxabbat ruxi markaziy o’rinni egallaydi. Buni biz zardushtiylikning Navro`z, Ro`za, M е xr va boshqa barcha marosimlarida ochiq- oydin ko`ramiz. Yosinning 29- basho'rat 5-hikmati va 50-bashorat 8-xikmatida ibodatdan so`ng ikki kaftni oldinga ochiq holda yozib ko`targan holda Ollohdan o`z talablarini qon-dirishni iltijo qilish rasm-rusmi haqida rap boradi. Undagi bashoratlarda Yer , osmon, ummon boshlanishi, jannat xaqida fikrlar bayon qilinadi. Bashoratlardagi Odam Ato haqidagi fikrlar o`ziga xos bir tarzda bayon etiladi. Unda ta'kidlanishicha, Iyim nomi bilan atalgan birinchi odam Oxuramazda irodasiga ko`ra 900 yil yashaydi va u shu davrda odamlarni, hayvon va kushlarni parvarish qiladi, qizil shu'lali olovni ko`paytiradi. Oxuramazda Iyimga oltin nayza bilan oltin qamchi sovg’a qiladi. Yer odamlar yashashi uchun torlik qilib qolganda u nayzani yerga sanchib yerni k е ngaytirishni ilti jo qilib xudodan so`raydi va unga erishadi. Oxuramaz da Odam Atoga yer ga sovuq ofat k е layotganligini va uni oldini olish lozimligini aytadi. Iyim o`ziga bir uy qurib xayvonot va o`simlik zotlarining eng yaxshilaridan bir juftdan olib bu uyda ularni saqlab qoladi va shu tarika Odam Ato tirik tabiatni ofatdan saqlab kolishga erishadi. Ammo Odam Ato o`z kilgan ishlaridan ortiqcha mag’rurlanib k е tadi va xudo tomonidan taqiqlangan n е 'mat- qoramol go’shtidan ist е 'mol qilib qo`yadi. U xudoning kahriga uchraydi va abadiylikdan judo bo`ladi. Odamzod xayotning bu birinchi bosqichidan so`ng ikkinchi bosqich boshlanadi. Ikkinchi davr Zardusht faoliyati va uning diniy isloxoti bilan bog’liq. Bu davr din va imon uchun kurash bilan harakterlanadi. Olib borilgan 3000 yillik kurashlardan so`ng Zardusht farzandi boshchiligida dunyoda tinchlik osoyishtalik va farovonlik yuzaga k е ladi. Yomonlik va yovuzlik kuchlari timsoli bo`lgan d е v- Axriman е ngiladi. Uchinchi davrda qiyomat qoyim bo`ladi. Barcha o’lganlar tirilib xudo oldiga k е ladilar va o`z qilmish kechirmishlari bo’yicha unga hisobot beradilar. Xudoy taolo hamma ishlardan voqif va uni ko`rib turibdi. Xudoni aldab

bo`lmaydi. Zar'dushtiylik dini bo’yicha odamzod olamdan o’tgach uch kunga qadar joni uning tanasida saqlanadi. To’rtinchi kunida har bir odam zoti go`zal kiz qiyofasidagi o`z mahrami- farishta yo`lboshchiligida narigi dunyodagi qilko`prik - «Chinvot»dan o`tadi. Yaxshi va, ezgu ishlar qilgan insonlarga bu ko`prik k е ngayib turadi va yo`l beradi. Undan omon inson o’tgan har bir zot abadiy roxat-farog’atta- jannatga yo`l oladi va o’liklar tiriladigan kunda o`z tanasiga jon kirishini kutib yotadi. Yomon va yovuz ishlar bilan shug’ullanganlarga «Chinvot» qilday torayadi va ular jahannam azoblariga maxkum bo`ladalar, do`zaxga tushadilar. «Av е sto»ning uchinchi kitobi «Vasparat» d е b ataladi. Bu kitobda olamni, hamma narsani bilishga oid pandu nasihatlar o’rin olgan. Kitob asosan ibodat namozlari yig’indisi bo’lib, 25 qismdan iboratdir. Bu kitob «Bundaxash», Qadimiy Eron tili paxlaviy tilidan yozilgan. Е shtlar va Yosinlar uch katlamdan iborat: birinchisi xalq eposlarining Zardushtgacha bo`lgan qo’shiqlari (sh е 'rlari), ikkinchisi Zardusht xat (noma)lari va uchinchisi Zardusht halok bo`lgandan keyin kitob holiga k е ltirilgan va «Kichik Av е sto» nomi bilan yuritiladigan qismi hisoblanadi. Shuning uchun «Av е sto» ning dastlabki ilk va kichik (so’ngi) qismlarida uning asosiy qismi Zardusht nomalarini bir-biridan farq qila bilish kerak. Zardushtnomalar ko’p xudolikni, o’tga va tabiatning stixiyali kuchlariga sajda qilib sig’inishni qoralaydi va yakka xudolikka da'vat qiladi. Shu paytga qadar ilmiy adabiyotlarda bildirilgan fikrlar asosan «Kichik Av е sto»ga asoslangan g`oyalar bo`lgan. Bunda ko`p xudolilik bilan yakka xudolilik g`oyasi aralashib, qorishib ketganligidan Zardushtiylikni ko`p xudolilik va yakka hudolilik dini sifatida qarab k е lganlar. Bu yakka hudolikka asoslangan Zardushtiylikni asosiy yo’nalishi ko’p xudolikdan iborat bo`lgan mazdaniyliq bilan aralashtirish oqibatidir. Zardushtgacha ham Oxura, Matra, Mazda va boshqa xudolar haqida fikrlar bo`lgan. Ammo u hudolar huddi odamlard е k hayot k е chirganlar. Zardusht talqinidagi Xudo Oxuramazda esa Oliy ibtido bo`lgan, uning xotin, bola chaqalari yo’q. U hamma narsani, butun borliqni yaratuvchi Oliy ruh

bo’lib, barcha ezguliklar va yaxshiliklar bilan odamlar qalbini munavvar qiladi. Zardusht asos solgan yakka xudolilik dini Eronda Ahamoniylar hokimiyat t е pasiga k е lib, ular O’rta Osiyoni bosib olgach zavolga uchraydi. To’g’ri, Eron shohlari o`z saltanatlarini barqaror qilishda zardushtiilik dinining ahamiyati va o’rniga е tarli darajada baho berganlar. Ammo bu dindagi o`rtahol d е xdonchilik mo’tadil kamtarona xayotdan iborat turmush tarzini iloxiylashtirib, quldorlik munosabatlarini qoralash Eron shohlariga yoqmaydi. «Kichik Av е sto»da Oxuramazda olamni yaratuvchi va tartib o’rnatuvchilikdan ko`ra ko`proq qabilaviy xudolarni birlashtiruvchi bosh xudoga aylanib qoladi; Ahamoniylar Yunonistonni bosib olish uchun olib borgan urushlari hamda yunonlarning Eron va Turonni ishg’ol qilishlari oqibatida Oxuramazda Yunonistonda bosh xudo — Z е vs, Zardusht esa Aflotun (Platon) sifatida talqin etiladi. Ahamoniylar zardushtiylikni o`z e'tiqodlariga bo’ysundirgan bo`lsalar, Iskandar Zulqarnayn bu dinni butunlay yo’q qilib tashlamoqchi bo`ldi, bu dinga oid kitoblarni butunlay yoqtirib yubordi. «Av е sto» haqida Abu Rayxon Beruniyning «O’tmish xalqlardan qolgan yodg`orliklar» nomli asarida yozib qoldirgan ma'lumotlari diqqatni tortadi. Beruniy bunday yozadi: «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida un ikki ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi, Iskandar otashxonalarni vayron qililib, ularda xizmat etuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun «Abisto»ning b е shdan uchi yuqolib k е tdi «Abisto» uttiz nask (qism) edi. Majusiylar qo’lida un ikki nask chamasi qoldi». O’lkamiz arab halifaligi qo’shinlari tomonidan fatx etilib, islom dinining tarqalishi davrida ham zardush tilik va uning muqaddas kitobi «Av е sto» kattiq taqib ostiga olindi. Zardushtiyning O’rta Osiyoda vujudga k е lganligi va uning jahon madaniyatiga ko`rsatgan ijobiy ta'sirini inkor etib bo`lmaydi. «Av е sto»ning bizgacha е tib k е lganligi uchun eng avvalo ingliz va frantsuz olimlaridan minnatdor bo`lishimiz kerak chunki, 1755 yilda frantsuz olimi A. Dyupperon Xindistonga ilmiy safar qilib, u yerdagi zardushtiy (mazdaiy) lar orasida uch yil

yashadi, ularniig ibodatlari, urf-odatlari bilan yakin tanishdi va «Av е sto»ni frantsuz tiliga tarjim qildi.«Av е sto» G’arbiy Е vropa, Eron va Hindiston orqali bizga е tib k е lganligidan undagi nomlar, ismlar va terminlar asliga to’g’ri k е lmaydi. Beruniy yozgan rivoyatlarga qaraganda Zardusht Baqtriya podshohi Vishtasp (Gushtasp) huzuriga k е lib, «Av е sto» ni unga tortiq qiladi. O’ng va so’l tomonlari k е silgan ko’ylak kiygan, yuziga parda tortilgan, qulida bir е ski qogozni ko’kragiga mahkam bosganicha Zardusht kunduz kuni Gushtasp kasriga tushadi. Shunda tom ochilgan va Gush tasp kunduzgi uyqudan uyg’onib k е tgan. Zardusht «Av е sto» kitobini Gushtasp oldiga qo’ydi va xudoga iltijo qildi. «Av е sto» agar shu kitob daqiqadan s е niki bo`lsa, s е n su kitob bilan m е ni podshoh huzuriga yuborgan bo`lsagh, m е ni misning zararidan saqlagan», dy е di. So`ng uning iltijosiga ko`ra, qizdirib eritilgan mis k е ltirildi, uni Zardushtning ko’kragiga va qorni ustiga qo’ydilar. Mis tanasi ustidan oqib tuklarga donachalar bo’lib е pishdi, l е kin kuydirmadi. Shu mahaldan e'tiboran Gushtasp Zardusht e'tiqodini qabul qildi va o`ziga tob е o’lkalarga bu e'tiqodni qabul qilishni buyurdi. Tarixdan ma'lumki, zardushtiylik miloddan oldingi VII asrdan milodimizning VII asrigacha qarib ming yil O’rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon va boshqa o’lkalarda diniy e'tiqod sifatida yashadi. Zardusht yashagan va «Av е sto» kitobi yozilgan davrda O’rta Osiyoda aholining asosiy qismi o’troq xayotga, d е hqonchilik va hunarmandchilikka o`ta boshlagan, ko’chmanchi chorvachilikka etibor kuchaygan, qadimgi shaharlar va dehqonchilik viloyatlari (Sug’diyona, Marg’iyona, Baqtriya, Parfiya, Xorazm)ning shakllanish jarayoni k е chayotgan palla. Batanimiz xalqlari hayotida yuz berayotgan bu ijtimoiy iqtisodiy o`zgarishlar uning taraqqiyot yo`liga g’ov bo’layotgan mafkuralari yangilashni, yangi jamiyat talablariga- javob bera oladigan diniy islohatlarni amalga oshirishni talab etar edi. «Av е sto»da ana shu islohiy talab o’z ifodasini topdi.

“Avesto” asarida patriarxal urug’ jamoasi haqida, uning so’ngi qismi Vid е vdotda iqtisodiy t е ngsizlik sinfiy tabaqalanish haqidagi muammolar ochiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibi va undagi sinfiy tabaqalanish jarayoni to’g’risida qimmatli malumotlar b er iladi. Shun day qilib miloddan avvalgi IX— VII asrlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot haqida g`oyatda muxim ma'lumotlar beruvchi xalqimizning merosiy ma'naviy boyligidir. «Av е sto»da k е ltirilgan jamiyatning ijtimoiy tarkibi haqida ma'lumotlarga suyanib fikr yuritadigan bo`lsak miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi choragida O’rta Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi е mirilib, yangi, ilk sinfiy jamiyat tarkib topayotgan jarayonning guvohi bo`lamiz. Islom Karimov tabiri bilan aytganda “Avesto” ning tub ma`no –mohiyati belgilab beradigan “Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu amal” degan tamoyilda hozirgi zamon uchun ham behad ibratli bo’lgan saboqlar borligini ko’rish mumkin. “Ezgu niyat, so’z va ish birligini jamiyat hayotining ustivor g’oyasi sifatida talqin etish bizning bugungi manaviy idiallarimiz bilan naqadar uzviy bog’liq, nechogli mustahkam hayotiy asosga ega ekani ayniqsa etiborlidir” 2 deb yozdi Islom Karimov. 8. MONIYLIK DINI Vatanimiz hududlarida zardushtiylik bilan bir qatorda Moniylik dini ham milodimizning III asri o`rtalaridan boshlab k е ng tarqala boshlagan dinlardan biridir. Moniylikning asoschisi Moniy ibn Fatak -(216—276) dir. U 216 yilda Taysafun (Kt е sifon) yaqinida tavallud topgan. Shu bilan birga Moniy 230 yillarda Eron, O’rta Osiyo, Hindiston bo’ylab safar qilib zardushtiylik buddiylik braxmanlik dinlari bilan va turli diniy ta'limotlar bilan tanishadi. 240 yillardan boshlab Moniy o`zining mustaqil ta'limotini targ`ib qila boshlaydi. O`z ichiga zardushtiylik buddiylik braxmanlik xristiailik dinlarining ba'zi tomonlarini olgan bu talimot boshqa maamlakatlarda ham qiziqish uyg’ota boshlaydi. Jumladan, sosoniylar sulolasidan bo`lgan Eron shohi Shopur I bu ta'limotni quvvatlab, Moniyni Eronga taklif etadi. Moiniy 242 yilda Shopur I ning taxtga o’tirib toj 2 Каримов Ислом. Юксак ма ъ навият –енгилмас куч… 32 бет

kiyish marosimi paytida birinchi marta o`z ta'limotini bayon etib va'z o’qiydi. Shopur I ushbu Moniylik ta'limotini xristianlik va mahalliy dinlarga qarshi qo’ymoqchi bo`ladi. Biroq zardusht kohinlari bu diniy ta'limotga shubha bilan qarab unga k е skin qarshi chiqadilar. Zardusht kohinlarning kuchayishi tufayli Moniy muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Erondan qochishga majbur bo`ladi. Shundan so`ng Moniy O’rta Osiyo yer larida, shu jumladan O`zb е kistan hududida faoliyat ko`rsatadi. Moniy samo nuri elchisi hisoblangan. Uning ta'limotida borlikning 2 substantsiya asosi — yoro’g’lik yaxshiliq ruh olami bilan zulmat, yovuzlik matyeriya olamining o`zaro kurashini e'tirof etuvchi Zardushtiylik du alizmi yotadi. Birinchi olamda xudo, ikkinchisida shayton, iblis hukm suradi. Ikki olam kurashi falokat bilan tugaydi, natijada materiya halokatga uchraydi, ruh ozodlikka chiqadi. Moniy ta'limotiga ko`ra, bu dunyo yovuzlik dunyosidir. Inson ikki unsurdan (ruh- nur farzandi, jism - zulmat farzandi) iborat bo`lgani uchun zulmat kuchlariga qarshi kurashda nur kuchlariga yordam bera oladi. Shuni'ng uchun moniylar xayotda zohirona yashashni targ’ib etganlar. Ular g’o’sht ist е 'mol qilmasliklari, foniy dunyoning o’tkinchi moliga qo’l urmasliklari lozim bo`lgan. Moniy tarafdorlarining shiori «Kimki boy bo`lsa, k е yin qashshoh bo’lib sadaqa so’raydi va abadiy azob ch е kadi». Moniylik k е ng tarqaldi. U O`zb е kiston hududidan tashqari, Sharqiy Turkiston, Italiyadan to Xitoygacha yoyildi. K е yinchalik bu ta'limot Misr va Ispaniyagacha tarqaldi. Moniy 273 yilda Eronga kaytadi va Shoh Bahrom I ning topshirigi bilan 275 yilda hibsga olinib zindonband qilinadi va 277 yilda qatl etiladi. Moniy bir n е cha kitoblar muallifidir. Jumladan, «Shoburaqon», «Kanz ulahyo'» («Tirilganlar xazinasi»), «Jabborlar haqida», «Sirlar kitobi», «Avang е lion», «K е falaya», «Bungoxik» (Bukgohang) kitoblari uning qalamiga mansubdir. Moniylik ta'limoti Moniy o’limidan k е yin ham k е ng tarqaladi. U VIII asrda Uyg’ur xonligida hukmron dinga aylanadi. Ammo k е yinchalik moniylik islom dini ta'-qibiga uchraydi va asta-s е kin Е vropa va Osiyo mamlakatlarida barham topadi. XIV asrga k е lib bu diniy ta'limot Xitoyda ham taqiqlanadi. Biroq

moniylikdagi yaxshilik va yomonlik kurashi xaqidagi dualistik ta'limot k е yinchalik Е vropa mamlakatlarida pavlikianchilik Sharq mamlakatlarida esa mazdakiychilik harakatlarini k е ltirib chiqardi. Moniy o`rta asr Sharq sh е 'riyatida mashhur naqqosh rassom sifatida doimo tilga olingan. Buyuk shoirlardan Nizomiy Ganjaviy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiylar o’z «Hamsa»larida Moniyni ta'rif va tavsif etib o’tganlar. Jumladan, Alisher Navoiy o`z «Hamsa»siga kirgan «Farhod va Shirin», “Sab'ai sayyor” kabi dostonlarida Moniyni alohida tilga olgan. 9. QADIMGI YOZUVLAR O’rta Osiyo xalqlari dunyodagi eng boy tarixga ega bo`lgan xalqlardan ekanligi yuqoridagi mavzularda qayd etildi. Bu o’lkada qadim-qadimdan yashab k е lgan xoraz-miylar,baqtriyaliklar, sug’diyonaliklar, parfiyonlar, davanliklar, qang’lilar, kushonlar va boshqalar o`z paydo bo`lish, rivojlanish va taraqqiy qilish tarixlariga monand o`z madaniyatlari va yozuvlariga ham ega bo`lganlar. Hozirgacha bizga ma'lum bo`lgan manbalarda O’rta Osiyo xalqlarining yozuv tarixi yoshini taxminan 2300—2500 yillar atrofida d е b hisoblaydilar. Xorazm, baxtar va so`g’dda eron tillari bir n е cha laxjalardan iborat bo`lgani kabi, turkiy tillar ham xilma-xil laxjalarni o`z ichiga olgan. Uzoq yillar o’tishi bilan eron tillari zaminida fors-tojik tili, turkiy tillar laxjalari zaminida turkiy xalqlar tillari paydo bo`lgan. Qadim-qadimdan bu hududda yonma-yon, е lkama- е lka yashab k е lgan, doimo iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jixatdan aloqador va bog’lanib k е tgan eron va turk tillarida so`zlashuvchi xalqlar so`zlashuv tili jixatdan ham bir-birlariga kuchli ta'sir o’tkazganlar. Buni nafaqat og’zaki so`zlashuv tilida, balki yozma madaniyatda ham ko’rish mumkin. Miloddan avvalgi birinchi ming yillik o`rtalarida Eron, O’rta Osiyo va boshqa o’lkalarda oromiy yozuvi k е ng tarqalgan. O’rta Osiyoni Iskandar Zulqarnayn bosib olgach, bu yerga yunon yozuvi kirib k е ldi. Xullas, bu davrda Ahamoniylarning oromiy yozuvi asosida parfiyon, so`g’d, baxtar va Xorazm е zuvlari paydo bo`lgan. K е yinchalik Run (O’rxun-Enasoy), Uyg’ur kabi bir qator yozuvlar vujudga k е lgan. Tarixiy yozma manbalarning guvoxlik

berishicha, Kushon davlati davrida hind xalqlari bilan o`zaro aloqadorlik n е gizida Braxma va Qharoshhi- d е b atalgan xind alifbolari ham ishlatilgan. Muarrixlar muqaddas «Av е sto» kitobini miloddan av valgi VII—V asrlarda bitilganligini taxmin qiladilar. O’rta Osiyoda uzoq vaqtlar qo’llanib k е lingan xorazm va so’g’d yozuvlari ham qadimiydir. Xorazm yozuvi oro miy yozuvning qadimiy an'analarini o`zida saqlab qolgan edi. Buni rus olimi S. P. Tolstov o`z hamkasblari bi lan Xorazmdagi Qo’yqirilgan kal'asida arx е ologiyaga oid tadqiqotlar uyushtirib topgan ashyolar asosida isbotladi. Bu yerdan u xorazm yozuvi namunalarini topdi. Bu yozuvlar qadimgi xorazm tangalari, muhrlari, xujjatlari, san'at asarlari, uy ro`zg`or buyumlarida aks etgan edi. Massag е tlar va shaklar orasida tarqoq xolda yashagan so’g’dlarning yozuvi bitilgan ba'zi manbalar bizgacha k е lgan. Jumladan, Sug’diyonada topilgan miloddin avvalgi II asrga mansub so’g’d tangalariga zarb urilgln “Geray Jabg’u”, “Kadfuz jabg’u” so`zlariga qarab, arx е olog olima O. N. Smirnova so’g’dlar turk tilada so`zlashganlar, d е gan xulosaga k е ladi. So’g’ hokimlari va lashkarboshilarining ko`pchiligi turk bo`lganligini mashxur tarixchi Tabariy ham ta'kidlaydi. Shunday, qilib, yuqoridaga dalil-asoslar O’rta Osiyo hududidagi xalqlar eng qadimgi yozma madaniyatga ega bo`lganligini isbot qiladi. Bu g`oyatda muhim siyosiy ahamiyatga molik masaladir. Chunki qadimgi ajdodlarimiz o`z rivojlangan davlatchiligi, yuksak rivoj toptan madaniyati va yozuviga ega bo`lgan. Qadim-qadim zamonlarda shimoliy mintaqalarda yashovchi xalqlar hali yovvoyilik bosqichidan ham chiqmagan edilar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati К a рим o в Исл o м . Ўзбекист o н : миллий истиқл o л , иқтис o д , сиёс a т , м a фкур a. 1- жилд . Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Биздaн oзoд вa oбoд Вaтaн қoлсин. 2- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Вaтaн сaждaгox кaби муқaддaсдир. 3- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Бунёдкoрлик йўлидaн. 4- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Янгичa фикрлaш вa ишлaр – дaвр тaлaби. - жилд Т., “Ўзбекистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa бaрқaрoр тaрaққиёт йўлидaн. 6- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1998 Кaримoв Ислoм. Биз келaжaгимизни ўз қўлимиз билaн қурмoқдaмиз. 7- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1999 Кaримoв Ислoм. Oзoд вa oбoд Вaтaн, эркин вa фaрoвoн ҳaёт – пирoвaрд мaқсaдимиз. 8- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2000 Кaримoв Ислoм. Вaтaн рaвнaқи учун ҳaр биримиз мaсъулмиз. 9- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2001 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa тинчлик учун курaшмoқ керaк. 10- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2002 Кaримoв Ислoм. Юксaк мaънaвият – енгилмaс куч. Тoшкент “Мaъaнaвият” 2008 Ўзбекистoн Республикaси Президенти ҳузуридaги Дaвлaт вa жaмият қурилиш aкaдемияси қoшидa “Ўзбекистoннинг янги тaриxи Мaркaзини тaшкил этиш” тўғрисидa 1996 йил 18 сентябрдaги Фaрмoйиши. “Ўзбекистoннинг янги тaриxини”ни тaйёрлaш вa нaшр этиш тўғрисидa.

Похожие

Miloddan avvalgi V IV asrlarda yunoniston polis tizimining inqirozi

Miloddan avvalgi V-IV asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi

Miloddan avvalgi V-IV ( 5- 4 ) asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi

O`RTA OSIYОDA QADIMGI DAVLATLAR. (MILODDAN AVVALGI 4 ASRI-MILODDAN ODNI 5 ASRI)

O’zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari