Musulmonlar kalendari. Hijriy yil hisobi - История - Рефераты

Musulmonlar kalendari. Hijriy yil hisobi

Загружено в:

24.09.2022

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Musulmonlar kalendari.Hijriy yil hisobi Reja: 1.Hijriy qamariy yil. 2.Hijriy shamsiy yil. 3.Qamariy va Hijriy shamsiy yil hisoblari.

Musulmonlar kalendari (Hijriy kalendar) t о `lik ma`noda sof qamariy kalendar hisoblanadi. U faqat oy fazalarining о `zgarishiga asoslanadi.Dunyodagi k о `pchilik Xalqlarning qamariy kalendarlari dehqonchilik va boshqa x о `jalik extiyojlari ta`sirida keyinchalik qamariy-shamsiy kalendarga aylangan. Masalan, qadimgi vaviloniyaliklar, yaxudiylar, yunonlar, rimliklar avvaliga qamariy kalendardan foydalanganlar, keyinchalik esa yil fasllarining о `zgarishiga moslashtirilgan qamariy- shamsiy kalendarga о `tishga majbur b о `lganlar. Musulmonlar kalendari Hozir ham qamariy-shamsiy kalendarga aylanmay saqlanib qolgan dunyodagi yagona qamariy kalendardir. Mazkur kalendar Quyoshning harakatiga mutlaqo aloqador b о `lmagan va butunlay Oyning aylanma harakatiga asoslangan kalendar b о `lib, u Hozirgi kunda islom dini davlat dini deb qabul qilingan Yaqin va О `rta sharqdagi Jazoir, Indoneziya, Maroqash, Poqiston va boshqa k о `pgina mamlakatlarda q о `llaniladi. Musulmonlar kalendari VII asrning birinchi choragida Arabistonda paydo b о `lgan va keyinchalik arablar tomonidan boshqa Xalqlarning majburan yoki ixtiyoriy islom diniga kiritilishi natijasida u shu Xalqlar orasida ham tarqalgan. 1917 yilga qadar islom diniga e`tikod qilgan Kavkaz Xalqlari, tatarlar, boshkirdlar, о `zbeklar, tojiklar, turkmanlar, kirgiz va kozoqlar ham mana shu Hijriy yil hisobi, kalendardan foydalanganlar. Hijriy yil. Hijriy s о `zi arabcha – k о `chish s о `zidan olingan. Milodiy 610 yilda Makkada paygambarlik nozil b о `lgan Muhammad alayxis-salom (570-632) ummaviy zodagonlarning qarshiligi va tazyiki tufayli о `z izdoshlari bilan 622 yili Makkadan Madinaga (Yacribga) xijrat qiladi. Xijrat milodiy 622 yilning 8 sentabrida yoki qamariy yil Safar oyining 27 kuni sodir b о `ladi. Shu kuni rasulollox va uning izdoshlari Makkadan chiqib ketib, uch kun gorda turgach, Rabiul avval oyining 12-kuni Madinaga kirib boradilar. Xijrat 15 kun davom etadi. Rivoyatlarga k о `ra xijrat haqidagi fikr paygambarimiz xotirasi Muharram oyida tug`ilgan, shuning uchun Hijriy yil boshi Muharram oyining birinchi kunidan , ya`ni xijrat sodir b о `lganidan 56 kun hisoblanishi qonunlashtirilgan. 8 sentabrdan orqaga sanalib 56 kun chiqarib tashlansa, Muharram oyining birinchi kuni Milodiy

622 yilning 16 iyul juma kuniga, aniqrogi 15 iyuldan 16 iyulga (payshanbadan jumaga) о `tar kechasiga t о `gri keladi. Musulmonlarda kunning almashuvi chegarasi tun oqshomi hisoblanadi. Xijratdan о `n yetti yil о `tgach, milodiy 638 yilda halifa Umarning buyrugi bilan mana shu xijrat vaqti – birinchi Muharram (milodiy 622 yil 16 iyulga t о `gri keladi) musulmon yil hisobining boshi deb e`lon qilinadi. Mana shu yil hisobi “Hijriy yil hisobi” deb yuritiladi. Hijriy yil hisobi ikki usulda olib boriladi: 1. Hijriy qamariy yil hisobi; 2. Hijriy shamsiy yil hisobi. Hijriy qamariy yil. Buni arab yilnomasi, Muhammad alayxis-salom yilnomasi deb ham yuritiladi. Qamariy (qamariya) s о `zi arabcha qamarun, ya`ni Oy s о `zidan olingan b о `lib, yil hisobi Oyning Yer atrofida bir marta aylanib chiqishh davriga ketgan vaqt birligiga asoslangan. Ma`lumki, Oy yangi k о `ringan nuqtasidan siljib, yana о `sha nuqtasiga – Quyosh qarshisiga qaytib kelishi uchun ketgan vaqt – sinodik Oy davri 29 kun 12 soat 44 daqiqa 2,9 soniyaga teng. Kalendarda yaxlitlikni ta`minlash uchun oy kunlari shartli ravishda 29 va 30 kunlik qilib olingan. Mana shunday hisobda bir yilda Oy Yer atrofini 12 marta aylanib chiqadi va bunga 354 kun ketadi. Ammo Oyning bu kalendariy davri bilan uning sinodik davri (29.12.44.2,9.) orasida tafovut b о `lib, kalendariy oy sinodik oy davridan ortda qolib boradi. Shu sababli kalendariy yil 354 kundan, sinodik oy yili 354, 367 kundan iborat b о `ladi. Oradagi bu farq har 30 yilda 11,013 kunni Tashkil qiladi. Mana shu ortib qolgan 11 kun 30 yillik davrning 11 yiliga (2,5,7,10,13,18,21,24,26,29) kabisa (355 kunlik), qolgan 19 yili oddiy (354 kunlik) tarzida hisoblanadi. Yil kabisa yoki oddiy ekanligini bilish uchun uni 30 ga b о `lamiz. Agar b о `lishdan qolgan qoldiq vuqoridagi 11 raqamdan biriga t о `gri kelsa, о `sha yili kabisa b о `ladi, qolgan yillar oddiydir. Masalan: 1417 Hijriy qamariy yil oddiy yoki kabisa ekanligini bilish uchun uni 30 ga b о `lamiz. 1417 : 30 = 47,7, qoldiq 7. Vuqorida qayd etilgan 11 yilning uchinchisiga teng. Demak, 1417 Hijriy qamariy yil kabisa (355 kunlik) yil ekan.

Musulmon qamariy kalendari b о `yicha yil о `n ikki oyga b о `linadi. Qamariy yil oylari fasllar b о `yicha qishdan kuzga, kuzdan yozga, yozdan baxorga va baxordan qishga qarab doimo siljib boradi. Hijriy - qamariy kalendar oylari. Oyni ng tartib raqami Nomi Kunlar soni 1 Muharram (Ashuro) 30 2 Safar 29 3 Rabi – al – avval 30 4 Rabi – as – soniy 29 5 Jumadul – avval 30 6 Jumadul – soniy 29 7 Rajab 30 8 Sha`bon (Bar`ot) 29 9 Ramazon (Rо`za) 30 10 Shaval (Xayit) 29 11 Zulka`da (Ora) 30 12 Zulxijja (Qurbon) 29/30 Sinodik oyning davomiyligi bilan kalendar yilini tenglashtirish uchun vaqti- vaqti bilan zulxijja oyig`a bir kun kо`shilib, 30 kunga yetkaziladi. Bunday yil kabisa deyiladi. (“Turk” va “Arab sikli”ni eslang). Hozir Hijriy qamariyning 1423 yili bо`lib, uning birinchi muharrami 2002 yilning 15 martidan boshlandi. Hijriy qamariy yil kabisa (355 kunlik), milodiy va Hijriy shamsiy yillar oddiy (365 kunlik) bо`lsa – oradagi farq 10 kun; har uchala yil ham kabisa bо`lsa (355 va 365 kunlik) oradagi farq 11 kun; Hijriy qamariy yil oddiy (354 kunlik), milodiy va Hijriy shamsiy yillar kabisa (366 kunlik) bо`lsa – oradagi farq 12 kunga teng bо`ladi. Islom diniy an`anasi qamariy yil hisobiga asoslangan bо`lib, diniy muassasalar ishlari shu asosda yuritiladi, barcha diniy ma`raka, marosimlar,

bayramlar, urf-odatlar, tarixiy voqealar, adabiy kitobat sanalari, tavallud va rixlat hisoblari va shu kabi bir qator boshqa tadbirlar qamariy asosida olib boriladi. Albatta о`quvchilarimiz e`tibor berishgan bо`lsa, hijriy qamariy yil hisobiga aloxida tо`xtalib о`tganmiz. Bilamizki islom dini besh ustun asosida kurilgan: iymon, namoz, zakot, rо`za, xaj. Mamlakatimizda Konstitusiyaga (31- modda)muvofiq fuqarolarning vijdon erkinligi xuquqi ta`minlangan. Har yili musulmonlar hijriy qamariy hisob bо`yicha rо`za tutib, xaj ziyoratiga boradilar. Islomda shariat yuzasidan yangi oy kо`rinishiga qarab aniqlanishi lozim bо`lgan kunlar: rо`za tutish uchun Ramazon oyining birinchi kuni, rо`zadan chiqishh uchun Shavval oyining birinchi kuni, xaj va Qurbonlik qilish uchun Zulxijja oyining birinchi kuni. О`tmishda shu kunlarni aniqlashda yangi oyni kuzatish uchun kо`zi о`tkir kishilar ufq yaxshi kо`rinadigan tepaliklarda kuzatish olib borganlar va ularning xabarlari asosida Kalendarning yangi oyi boshlangan. Ana shulardan kelib chiqib yurtimizdagi behisob tepalar yangi oyni aniqlash, azon aytish yoki namoz vaqtlarini belgilash uchun xizmat qilgan desak xato bо`lmas. О`tmishda musulmon mamlakatlarining astronomlari yangi oyning qachon kо`rinishini oldindan aytib berish uchun Oy va Quyoshning osmondagi vaziyatlarini e`tiborga olib, hisob-kitob qilishgan. Masalan, IX asr boshida buyuk vatandoshimiz Muhammad al-Xorazmiy Bag`dod kenglamasi uchun oldindan yangi oyning tuzilish jadvalini tuzgan. Bunda u muayyan kun uchun Quyosh va Oyning botish paytlari hisoblanib, bu vaqtlar orasidagi farq 48 daqiqadan ortiq bо`lsa, yangi oy kо`rinadi degan fikrga asoslangan. Musulmonlar kalendarini turlicha talkin etib ba`zan kamchiligini kо`rsatishadi. Bu kalendar 1400 yilga yaqin vaqt mobaynida (о`rtada bir kunlik farqni hisobga olmaganda) tо`lik amal qilib kelmoqda va shunday davom etadi. Yer yuzidagi barcha xalqlar, millat va elatlarning о`z urf-odatlari bо`lganidek, Muhammad paygambar musulmonlarni boshqa semit xalqlaridan farqlash, islom dinini о`rnini saqlash uchun qamariy yilga kо`shimcha о`n uchinchi oyni yoki ayrim oylarga kо`shimcha kunlarni kо`shishni butunlay takiklaganlar.

Xadisi sharifda: “Oyni kо`rib rо`zaga kiringlar, Oyni kо`rib rо`zadan chiqinglar, agar xavo bulut bо`lib Oy kо`rinmasa, Sha`bon oyini о`ttiz kun qilib keyin rо`za tutinglar”, - deyiladi. Bu xadisga rioya qilinsa diniy amallar о`z о`rniga tushib ketaveradi. Hijriy shamsiy yil. Shamsiy (shamsiya) sо`zi arabcha shams (un) – Quyosh sо`zidan olingan. Shamsiy yil hisobi Quyosh kalendari demakdir. Hijriy shamsiy yil davomiyligi Yerning Quyosh atrofida bir marta aylanib chiqishhiga ketgan vaqt bilan hisoblanib, bu vaqt 365 kun 5 soat 48 daqiqa 48 soniyaga teng. Bu yil hisobida ham yaxlitlikni ta`minlash maqsadida uch yil 365 kundan hisoblanib oddiy yil tarzida olinadi. Har tо`rt yilda yil kunlarining kasr qismi jamlanib, bir kunga tenglashtiriladi. Shu tо`rtinchi yil 366 kunlik, ya`ni kabisa bо`ladi. Quyosh osmon gumbazi sirti bо`ylab о`zining yillik aylanma kо`rinma harakati yо`lida osmonning 12 ga teng maydonini bosib о`tadi. Mana 12 ga teng maydonning har birida tо`p yulduzlar turkumi mavjud bо`lib, ular klassik ilmi nujumda burjlar majmui deb ataladi. “Burj”ning lug`aviy ma`nosi rus tilidagi “znak zodiak” ga tо`g`ri keladi va u eski turkiy manbalarda tub ipak atamasi bilan atalgan. Har bir burjni nomlashda uning shakli, kо`kda tutgan о`rni va harakat xususiyatlarini aks ettirishga e`tibor berganlar. Hijriy shamsiy yil ham hijriy qamariy yil kabi milodiy 622 yilning 16 iyul kunidan boshlab hisoblangan. Ammo yangi yilning birinchi kuni baxorgi tengkunlik – 21 martga mos keluvchi Hamal oyining birinchi kuni – Navrо`zi olamdan – tabiatning uygonish vaqtidan nishonlanadi. Oddiy va kabisa yillar nisbatiga kо`ra ayrim yil boshlari 20 yoki 22 mart kunlariga tо`gri kelishi mumkin. Hijriy shamsiy oylari doim yilning muayyan vaqtlarida keladi, Hijriy qamariy yil oylari kabi siljib yurmaydi. 12 burjning eski turkiycha, arabcha, о`zbekcha nomlari. Fasl Eski Arabc О`zbekc Hisobga kо`ra

lar turkiycha atalishi ha atalishi ha atalishi Bax or Q о`zi Ud Erand iz Hama l Savr Javzo Q о `y Sigir Egizak qiz 22 mart – 21 aprel 22 aprel – 21 may 22 may – 21 iyun Yoz Kuch uk Arslo n Bukb oy boshi Sarat on Asad Sunb ula Q is q ichb a q a Arslon Boshoq 22 iyun – 21 iyul 22 iyul – 21 avgust 22 avgust – 21 sentabr Kuz Ulug Chaza n Yoy Mezo n Akra b Qavc Tarozi Chayon Yoy 22 sentabr – 21 oqtabr 22 oqtabr – 21 noyabr 22 noyabr – 21 dekabr Qis h О`klo q Kо`na k Baliq Jadiy Dalv Xut Tog` echkisi Qovg`a Baliq 22 dekabr – 21 yanvar 22 yanvar – 21 fevral 22 fevral – 21 mart Hijriy shamsiy yil hisobidan dehqonchilik, chorvachilik, umuman xо`jalik yuritish, kundalik, mavsumiy, amaliy tadbirlarni rejalashtirish, ishlarni vaqt – fursati, kezi, mavsumiga qarab asosli va tо`g`ri yо`lga qо`yish amallarida foydalaniladi. Musulmonlar yil hisobiga e`tibor berganligimizning yana bir sababi mamla- katimiz kutubxonalarida 20 mingdan ortiq turli fanlarga oid kо`lyozma, bitiklar saqlanib, ularda kо`rsatilgan sanalar, yillar biz о`ylaymizki, Hijriy yil hisobida qayd etilgan. XX asrning 20-yillariga qadar Markaziy Osiyoda shu hisob davlat

ishlarida ham amal qilgan. О `z о `tmishi bilan qiziqqan har bir inson bularni bilishi kerak. Hijriy yil hisoblari. Mustaqilligimiz sharofati-yu, ajdodlarimiz merosiga an`anaviy xurmat tufayli madaniy yodgorliklarimizni о `rganishga kiziqish ortib boryapti. Moziydagi shoir va mutafakkirlarimiz asarlari yoshlarni odobli va xalol qilib tarbiyalashda, madaniyatimiz taraqqiyotini ildamlashda hali k о `p xizmat qila olishi shubxasiz. Ma`lumki, eski о `zbek yozuvi hozirgi yozuvdan farq qilishidan tashqari avval k о `llangan kalendar-hijriy yil hisobi hozirgi Grigoriy kalendariga asoslangan milodiy yil hisobidan boshqa edi. Grigoriy kalendari asosida quyosh yili – yer quyosh atrofida bir marta t о `la aylanib chiqishh davri bir yil degan kelishuv yotadi. Quyosh yili taxminan 365 kun, aniqroq olganda 365,2422 kundan iborat. XX asr boshlarigacha bizda q о `llanib kelingan kalendar esa oy yiliga – oy yer atrofida 12 marta aylanib chiqishi davrini bir yil qabul qilishga asoslandi. U taxminan 354 kun aniqrogi 354,3671 kundan iborat. Bundan tashqari Hijriy yil hisobining boshi milodiy 622-yilning 16-iyuliga t о `gri keladi. Tabiiy eski о `zbek yozuvidagi kitoblarda barcha sanalar faqat Hijriyda berilgan. О `quvchilarimiz xhkmiga yil aylantirishning yanada osonroq variantini havola qilamiz. Yil aylantirishning yanada osonroq variantini havola qilamiz. Masalan Hijriy qamariy 1433- yilni milodiyga aylantirish. Bu uch amal bilan bajariladi: 1.Hijriy qamariy 1433 yilga 622 q о `shiladi, 1433+622=2055. 2. Hijriy qamariy 1433 yil 33 ga b о `linadi, 1433:33= 43. 3.Birinchi amal natijasidan (2055) ikkinchi amal natijasi (43) olib tashlanadi,2055-43=2012. Chiqqan natija 2012 milodiy yil. Milodiy 2012 yilni hijriy qamariyga aylantirish. 1.Milodiy yildan (2012) 622 ayiriladi, 2012-622=1390 2.Birinchi amaldan chiqqan (1390) natija 32 ga b о `linadi, 1390:32=43

3.Ikkala amal natijasi k о `shiladi, 1390+43=1433 yil hijriy qamariy yil. Masalan 1390-hijriy shamsiy yilni milodiyga aylantirish. Hijriy yilga (1390) 622 q о `shiladi, 1390+622=2012. Demak hijriy shamsiy 1390 yil 2012 yilga t о `g`ri keladi. Milodiy 2012-yilni hijriy shamsiy yilga aylantirish. Buning uchun milodiy (2012) yildan 622 ni ayirish kerak, 2012-622=1390. Demak, 2012 milodiy yil 1390 Hijriy shamsiy yilga t о `gri keladi. 1433-Hijriy qamariy yilni Hijriy shamsiy yilga aylantirish. Hijriy qamariy yildan (1433) shu qamariy yilni 33 ga b о `lishdan chiqqan natija ayiriladi, 1433:33= 43; 1433-43=1390. Demak, 1433 Hijriy qamariy yil 1390 Hijriy shamsiy yilga t о `g`ri keladi. 1390-Hijriy shamsiy yilni qamariy yilga aylantirish. Hijriy shamsiy (1390) yilga shu yilni 32 ga b о `lishdan chiqqan natija q о `shiladi, 1390:32=43; 1390+43=1433. Demak,1390 Hijriy shamsiy yil 1433 Hijriy qamariy yilga t о `g`ri keladi. Biz hozir:2012 milodiy,1433 Hijriy qamariy,1390 hijriy shamsiy yilda yashamoqdamiz.

Adabiyotlar ro`yxati : 1. K а rim о v I. А .Yukcak ma`naviyat-engilmas kuch.T.,2008. 2. K а rim о v I. А .O`zb е kist о nning o`z istiql о l v а t а r а qqiyot yo`li. T., 1992. 3. K а rim о v I. А .T а rixiy x о tir а siz k е l а j а k yo`q. T., 1998. 4. K а rim о v I. А .J а hon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. T., 2009. 5. va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.T.,2010 . 6. T.Choriyev. A.Do`stov. Xronologiya.T- "Yangi asr avlodi" - 2003. 7. Mustaqil О `zbekiston tarixi 3 kitob. T- " Sharq" – 2000. 8. Sharqshunoslik. 2- son. T- 1991. 9. Azimboy Sa `dullayev. Xorazm Ma `m и n Akademiyasi.Xiva-2000 10. Al - Xorazmiy muzeyi. Urganch. 2001.

Похожие

Yil hisobi. Taqvim (kalendar)

Yahudiylar kalendari

Grigoriy kalendari

Sug`d taqvimi

Turkiston xalqlari qo`llagan taqvimlar