Мухаммад Рахимхон II Феруз - История - Рефераты

Мухаммад Рахимхон II Феруз

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

www.arxiv.uz Муҳаммад Раҳимхон II Феруз Муҳаммад Раҳимхон II (1863-1910) Сайид Муҳаммадхоннинг тўнғич ўғли бўлиб, 1844 йилнинг баҳорида Хива шаҳрининг Кўҳна Арк саройида туғилган. Отаси унга бобосидек буюк инсон бўлсин деб Бобожон тўра деб исм қўйган. Шаҳзода ёшлигида саройдаги муаллимлардан сабоқ олиб, мадраса ёшига етганда мадрасада ўқиган, отасини ўлими туфайли мадрасани тугата олмаган, шундай бўлса ҳам туркий, форсийда ўқиб, ёзиб, гапириб билган, арабчани оз билган. Ўсмирлик пайтларида мироб, шоир ва сарой тарихчиси Муҳаммад Ризо Эрниёзбек ўғли Огаҳийдан сабоқ олиб комил инсон бўлиб етишган. Огаҳий шаҳзодага шеърият, тарих, таржима илмидан сабоқ бериб, унга кўҳна Хоразм тарихи, дунёни пайдо бўлиши, Ислом динининг пайдо бўлиш тарихи ва унинг қонун-қоидалари, шу давргача Хоразмда подшоҳлик қилган зотлар ва Хоразмга кўз тиккан босқинчилар тўғрисида гапириб бериб шаҳзодани эл юртини тинчлигини, осайишталигини ўйлайдиган шахс сифатида камолат топишида ёрдам берган. Шаҳзода мусиқага ҳам ошно бўлиб, ёшлигидан лочин билан ов овлашга қизиққан. Огаҳий ўзининг “Таъвиз ул-ошиқин” девонида Бобожон тўрани дадил фикрли, савлати улуғ инсон бўлишини башорат этади: Ўтиб рифъати авжи хуршиддин, Фузун шавкати сому жамшиддин. Зиҳи, зоти олию вало тобор Ки, даҳр ичра шаҳзодайи комкор. Бўлиб маснади давлат узра муҳим, Шариф исми Султон Муҳаммад Раҳим. Огаҳий унинг шаҳзодалик сифатларини санаб ўтаркан, унга юксак баҳо бериб, “шаҳзодайи комкор”-“қудратли шаҳзода” деб ёзади ва унга чин инсон ўзида ботирлик ва тадбиркорлик ва ҳиммат билан муносабатда бўлиш,

www.arxiv.uz мамлакатнинг отаси сифатида мурувват ва ҳамиятли иш юритиш, душманга шавқатсиз бўлиб, фисқ-фасод ишларга чек қўйиш зарурлигини таъкидлайди. 1864 йил 22 сентябрда отаси ўрнига тахтга ўтирган Муҳаммад Раҳим тўра шу вақтда 19 ёшида эди. Унинг тахтга кўтарилишида Ҳасан Мурод қушбеги ва Раҳматулло ясовулбошининг хизматлари алоҳида эди. Чунки улар Арк ичига умаро ва аёнларни тўплаб, маслахатлашиб, Бобожон тўрани хон бўлиб сайланиши учун қаттиқ турдилар. Хонликнинг қадимдан келаётган удуми бўйича ҳам марҳум хоннинг катта ўғли ота ўрнига тахтга чиқиши керак эди. Бу куни жарчилар “давру-даврон Муҳаммад Раҳим Баходирхон” деб жар солдилар. Эртасига барча аркони давлат йиғилишиб, Сайид Муҳаммадхон марҳумининг жанозаларини ўқиб, ўзи бино қилдирган қуббаи олиясига тупроққа қўйдилар. Сайид Муҳаммад Раҳим Баходирхони соний (хивача Мадрим) салтанат тахтида ўтириб олганидан кейин, унинг шарафига барча шоиру, олимлар қасидалар ва маснавийлар айтиб, шоҳона инъомлар олдилар. Устози Огаҳий ўзининг 200 мисрадан иборат қасидасини ёзди. Бу қасида халқ орасида машҳур бўлиб, “Қасидан насиҳат” номини олди. Мадримхон Хоразмнинг машҳур ўймакори Худайберган Муҳрканга бу қасидани мармар тошга битишни буюрди. Уста бу ишни ниҳоятда моҳирона бажариб, хонга тақдим этди ва хондан инъомлар олди. Огаҳий бу қасидада ёш хонга насихат қилиб, йўл-йўриқ кўрсатади ва адолатли бўлишга чақиради. Муҳаммад Раҳимхон II мустақил 9 йил (1864 – 1873) хонлик қилди. Бу даврда хон ўзидан аввал ўтган хонлар каби туркман ёвмутларнинг ҳужумларидан сақланиб, уларга қарши урушлар олиб борди. Хива хонларидан Абдуллахон (1854) танбур ва ғижжак чалишни ёқтирган. Сайид Муҳаммадхон (1856-1864) хонлик даврида созанда, гўянда, хонандаларни бир жойга йиғиб соз ва суҳбат кечалари уюштирган, ўзи ҳам дутор ва ғижжак чалишни астойдил машқ қилиб ўрганиб олган. Хоразм адабий ва мусиқий муҳитини янада юқори поғаналарга кўтаришда Муҳаммад Раҳимхон II нинг хизматлари бениҳоя каттадир. Бошқача қилиб айтганда Хоразм санъатининг сайқал топиши, абадийликка юз тутиши,

www.arxiv.uz бугунги авлодларга бой ва туганмас хазина сифатида етиб келиши бевосита Муҳаммад Раҳимхон Феруз номи билан чамбарчас боғлиқ. Муҳаммад .Раҳимхоннинг доимий ҳомийлиги туфайли ўнлаб созанда, гўяндалар етишиб чиққан. Матяқуб позачи, Матяқуб Девон, Абдулла, Оллаберган сўта, Муҳаммад Амин межана, Худайберган Мухркон, Бобожон дўст, Абу Шариф Махсум, Машариф тўрғай, Бобожон Буломончи, Оташ Кал, Полли дўзчи, Қуржи ота, Девонбобо, Мадраҳим Шерозий, Бола бахши, Мутриб, Сафо Муғанний каби истеъдодли санъаткорлар шулар жумласидандир. Ферузнинг адабиёт ва санъат аҳлига ғамхўр фидойилигига яна бир мисол: 1882 йилда Муҳаммад Раҳимхон Соний “Хоразм мақомлари халқнинг дахлсиз мулки деб эълон қилинсин” дея махсус фармон чиқарган. “Ушбу фармони олийга шак келтирган ва мақомларни камситган ёйинки уни бузиб ижро эткан кимсалар қаттиқ жазолансин!” деб алоҳида таъкидлаган. Ферузнинг ўзи ушбу фармоннинг бажарилишини ўта талабчанлик ва қаттиққўллик билан назорат қилиб боргани тарихда маълум. Бир базмда олти ярим мақомнинг муҳим бир шўъбасини ташлаб кетгани учун Муҳаммад Ёқуб позачига 50 қамчи урдиргани ёки Бухорои шарифдан келган меҳмонлар олдида “Рост” мақоми ижро қилинаётганида Бобожон буломончи оҳангни бузгани учун унинг уйи томини очтиргани, хатосини англаганидан кейин қайта ёптириб бергани Ферузнинг санъат дахлсизлигини сақлаб қолиш учун нақадар куюнчак, жонкуяр, фидойи бўлганлигидан далолат беради. Муҳаммад Раҳимхон II томонидан саройга йиғилган шоирлар, хонанда ва гўяндалар тўғрисида Ходим, яъни Бобожон Тарроҳ Азизов ўзининг “Хоразм новозандалари” асарида Хоразмда яшаган шоирлар тўғрисида қисқа лекин мукаммал маълумотлар берган. Масалан: Шоир Муҳаммад Раҳимхон II нинг баёни: Хоразмнинг подшоси бўлиб, номи Муҳаммад Раҳим иккинчи, отасининг номи Сайид Муҳаммадхон бўлғон, Муҳаммад Раҳимнинг адабий номи Феруз (бахтли, толеъли деган маънони беради) эди. Бу тахаллусни Муҳаммад Раҳимхоннинг ўзи танлоған. Лекин бунда Полвон

www.arxiv.uz Мирзобошининг ҳам иштироки бўлғон. Муҳаммад Раҳимхон II Хива шаҳрининг Ҳасанмурод қушбеги қўмида подшолиғнинг Кўҳна Арк деган жойида туғилган. Муҳаммад Раҳимхон II беш йиллик эски мактабни биткарган. Мадраса таълимини олган бўлса ҳам, 18 ёшида Хоразм тахтига ўтиргондан кейин мадрасага бормаган, лекин Хоразмдаги яхши олимлар билан зиёфат қила бошлаб, аларнинг билимидан фойдаланган. Муҳаммад Рахимхон II арабча илмга унча ҳаваскор эмас, кўпроқ форс тилига ҳаваскор эди. Ҳатто у давраларда шоирлар форс тилидан оқсаб бошласалар уларга кўмаклашиб юборар, шоирлар бўлса лутф қилдингиз деб хушомадлар қилган. Лекин шу даврни шоири даврони устози Огаҳий Муҳаммад Раҳимхон форсийдан жуда билимдон эди деган. Унинг даврида Хоразмдаги барча шоиру созандалар, мусиқа билимдонлари саройга йиғилиб, ўз ижодларини давом қилдириб келгуси авлодларга етказганлар. Адабиёт аҳли янги хоннинг ўзига бўлган эътиборига жавобан уни “Қорун”, “Шоҳи жаҳон”, “Марҳаматлиғ шоҳ” деб улуғлаган. Қўқон хонлиги ва Бухора амирлигини босиб олган Россия империяси 1873 йилда Хива хонлигини ҳам босиб олди. 1873 йил 12 августда Россия ва Хива ўртасида сулҳ шарномаси имзоланди. “Гандимён шартномаси” номи билан тарихда из қолдирган ва 18 моддадан иборат мазкур ҳужжат Хива хонлигини ярим мустамлака ва қарам (вассал) давлатга айлантирди. Шартноманинг 1 моддасида хон мустақил ташқи сиёсат ва савдо-сотиқ амалга ошириш, ҳарбий юришлар қилиш ҳуқуқидан маҳрум этилди. Шартномага биноан Амударёнинг ўнг соҳилларидаги ерлар Россия тасарруфига ўтказилди. Рус қўшинларини жойлаштириш мақсадида Петро- Александровск шаҳри бунёд этилиб, у янги ташкил этилган Амударё бўлими маркази қилиб белгиланди. Ушбу бўлим бошлиғи этиб тайинланган полковник Н.И.Ивановга Хива хони устидан назорат ўрнатиш ҳуқуқи берилди ва Дирисқул исмли мингбоши қўмондонлигида аскар ва бир неча тўп қолдирилди.

www.arxiv.uz Рус подшоси нафақат хонлик ерларининг бир қисмини тортиб олди, балки уларни мустамлакачи маъмурларнинг таянчига айлантиришга интилди. Натижада 1874 йилда Хива хонлиги ҳудудига Ўрол казаклари ва 1882 йилда Повольжедан меннонит немисларини кўчириб келтиришга рухсат берилди. Русларга Петро - Александровск (Тўрткўл) дан Чоржўйгача бўлган масофада Амударёда балиқ овлаш ва кемада сузишга рухсат этилган бир вақтда, маҳаллий халқнинг бу иш билан шуғулланиши тақиқланди. Шартномага биноан Амударёда пароход қатнови йўлга қўйилиши, рус савдогарларининг ҳуқуқ ва имтиёзлари ҳимоя этилиши, уларнинг хонлик шаҳар ва қишлоқларида эркин ва божсиз савдо қилишига шароитлар яратилиши кўрсатилганди. Рус ишбилармонларига хонлик ҳудудида ер сотиб олиш, саноат корхоналари, уй-жой қуриш, кўчмас мулкка эга бўлиш ҳуқуқи ҳам берилди. Русларни маҳаллий қозилар томонидан суд қилинишига рухсат берилмасди. Шартноманинг 17-моддасига биноан хонликда қул савдоси тугатилди. Хива хони урушга сарфланган 2 млн 200 минг сўм т о вон (контрибуция) ни 20 йил муддатда тўлаш мажбуриятини олди. Гандимён шартномаси Хоразмнинг табиий ва нотабиий бойликлари (пахта, пилла, жун, балиқ, олтин заҳиралари, нозик санъат асарлари) таланишига, меҳнаткаш оммани маҳаллий бойлар қатори рус амалдорлари томонидан экспулатация қилинишга, завод ва фабрикаларнинг қурилиши натижасида воҳадаги айрим ҳунармандчилик (мискарлик, кўнчилик, кулолчилик) соҳаларининг инқирозга юз тутишига кенг йўл очиб берди. Судхўрлар чангалига тушган ҳунармандлар ва деҳқонлар ўз меҳнати эвазига етиштирадиган моддий бойликлардан фойдаланиш имкониятидан маҳрум бўлдилар. Хиванинг истило қилиниши вақтида ҳарбийлар билан бир қаторда рус подшосининг қариндош-уруғлари, олимлар, ҳарбий тарихчилар, топограф, гидрологлар савдо-саноат корхоналари агентлари, айрим ҳолларда чет эл журналистлари (уларга рухсат берилмасада) ҳам қатнашишга интилганлар. Улар қаторда шарқшунос А.Л.Кун, зоолог М.Н.Богданов, фармацевт

www.arxiv.uz И.И.Краузе, ҳарбий топограф, майор Адеркас, аграном Сировацкий, америкалик журналист Артур Януариус Мак Гахан бор эди. Уларнинг кўплари кейинчалик ҳам хонлик ҳаёти билан танишишни давом эттирганлари, айримлари эса ўз хотиралари ва кузатишлари асосида жуда қизиқарли китобларни нашр қилдирганлар. Хива хонлигининг руслар томонидан истило этилишини айрим ватанпарварлик руҳида тарбияланган арбоблар жуда оғир ҳасрат билан эсга олардилар. Хусусан, фожеали воқеаларнинг гувоҳи бўлган хон оиласига мансуб Муҳаммад Юсуф Баёний орадан 30 йил ўтгач ёзганди: “Дариғким, аҳли Хоразм марди мубориз жамоа эрдилар! …Агар тамоми Хоразм аҳолилари якдилу якжиҳат бўлиб иттифоқ била Русия аскарига муқобил бўлиб, уруш этсалар эрди, эҳтимоли йўқ эрдиким, Русия аскари оларға зафар топа олғайлар, мундин бурун беш навбат келиб асло зафар топа олғон эмасдурлар. Нечунким, Хоразмнинг атрофида қуму даштлар бордур ва бир тарафида дарё бордурким, маҳкам садларнинг ўртасида воқедур. Онинг пасту баландин билмаган кишиларга фатҳи маҳол эрди”. Аллома бир неча ватанфурушларнинг ўз мақсадлари йўлида қилган хоинликлари хоразмликларнинг бошига чексиз кулфатлар келтирганлигини қайд қилган. Ҳақиқатдан ҳам хиваликлар душманнинг кучи, айёрлиги ва ўта бераҳмлик билан ҳаракат қилишини тўғри баҳолай олганларида, бутун халқни босқинчиларга қарши сафарбар этиб, етарли даражада қуроллантирганларида, ҳалокат ёқасида турган давлат лавозимларини эгаллаш учун ички низолар кучаймаганда мустақиллик ва эркинликни сақлаб қолиш мумкин эди. Бу борада Хива хони Муҳаммад Раҳимхоннинг суст ҳаракати, айрим беномус амалдорларнинг сотқинликлари ҳам русларга қўл келди. Оқибатда Хива хонлиги ярим аср давомида номига мустақил бўлсада, амалда мустамлака салтанат сифатида яшаб келди. Хива хонлигини тахти ва хазинаси Россияга олиб кетилди. Хон саройини эгаллаган генерал Н.И.Головачевга хон хазинасига кириб, у ердаги нарсаларни назоратдан ўтказган. У билан бирга хазинага кирган шарқшунос

www.arxiv.uz А.Л.Кун бор нарсаларни рўйҳатга олган. “Хон саройини мусодара қилишда 300 жилдан иборат Шарқ қўлёзма намуналарини йиғиштириб олганман, – деб ёзганди А.Л.Кун. Уларнинг каттагина қисмини тарихий асарлар ташкил қилади. Кўпчилиги ҳозирги хон, яъни қўнғиротлар сулоласи даврида форс тилидан Хива, турк лаҳжасига таржима қилинган. Бу асарларнинг форс тилидаги асл нусхаси билан бирга сақланаётганлиги, уларнинг қадр-қимматини янада оширади”. Хазинадан олинган ва Рус императори кутубхонасига жўнатилган тарихий ёдгорликлар орасида 129 та ноёб китоб ва 140 та боғлам тарихий қўлёзмалар, 30 жилддан иборат шарқ шоирларининг девонлари, 50 томлик 40 та ҳуқуқ ва динга оид асарлар, 18 та “ Қуръон ” ва 50 та дарслик китоблари бор эди. Улар орасида Алишер Навоий, Мирхонд, Мунис, Огаҳий, Комил Хоразмий, Абулғозий Баҳодирхон каби алломаларнинг “ Ҳамса ” , “ Равзат ус-сафо ” , “ Қиссаи-ул анбиё ” , “ Тавсифи Қуръон ” , “ Шарҳи даламлюл ҳайрат ” , “ Миратти каннот ” , “ Китоби-рамлъ ” , “Фирдавс ул- иқбол”, “ Шоҳиди иқбол”, “ Дастони Қосим ва Гўрўғли ” , “ Китоби Саййид ” , “ Тавсифи Кабир ” , “ Шажараи турк ” каби китоблар бор эди. Ушбу халқимизнинг бебаҳо бойлиги ҳисобланган ёдгорликлар ҳозирда Санкт Петербургдаги Эрмитаж музейи, Салтиков-Шчедрин номидаги Давлат кутубхонаси ва Шарқшунослик институтида сақланмоқда. Хазинадаги сандиқларнинг аксарияти бўш бўлиб, фақат биттасининг ичи тўла танга эди. Улар орасида 20 та тилла ва 5 та кумуш муҳрлар, темурийлар даврига мансуб 172 та ва Хива хонлари зарб қилдирган кўплаб олтин тангалар, қўшотар милтиқ, тўп п онча, олтин ва зумрад билан беза ти лган қилич, ханжар, совут, дубулғалар, танга зарб қилинадиган 200 та қолиплар бор эди” . “Саройдаги ҳарам хоналаридан олинган нарсалар ҳақида Мак Гахан шундай деб ёзганди: “Кашмир шалилар (рўмоллари) дан ташқари бизнинг қўлимизга тушган қимматли нарсалар орасида 1000 дан ортиқ қадимги хитой чиннилари бор эди. Улар орасида кичик чойнаклардан тортиб,

www.arxiv.uz каттароқ косалар, пиёлалар, 10 литргача суюқлик сиғадиган кўзалар бор эди. Уларнинг кўплари оқ ва кўк рангда бўлсада, яшил, пушти ва қизил ранглилари ҳам бор эди. Бир неча авлодлар томонидан йиғилган нодир чинни буюмлар синдириб-бузиб, солдатлар томонидан ағдар-тўнтар қилинган. Айримлари эса уларнинг баҳосини биладиган офицерлар қўлига тушганди ”. Шундан кейинги Муҳаммад Раҳимхон II нинг 37 йиллик ҳукмдорлик даври Россияга қарамликда ўтди. Бу даврда Россия бутун Марказий Осиё хонликларини босиб олган эди. Шундан кейин хонликлар ўртасидаги ўзаро уришлар тўхтади, қуллик тизими тугатилди. Тинчлик билан давлат ишларини бошқариш ва бунёдкорлик ишлари бошланди. Х он саройидан ва Хива шаҳридан талаб олиб кетилган китобларнинг ўрнини тўлдириш мақсадида хон 1874 йилда Хива шаҳрида Марказий Осиёда биринчилардан бўлиб тош босмани ишга туширди, Эрондан Иброҳим Султон исмли устани чақиртирди ва Хива тошбосмахонасини ишга туширди, натижада жуда кўплаб нодир китоблар чоп қилинди, устани ишини кейинчалик х ивалик шогирди Отажон Обдал ўғли давом қилдириб , уни санъат даражасиги олиб чиқди. Кейинчалик Худойберган Девонов сураткашликни машқ қилиб , Хивада Марказий Осиёда биринчилардан бўлиб фото-кино санъатига асос солди , уни Муҳаммад Раҳимхон ўз ҳимоясига олиб ҳ омийлик қилди. Ҳ адисларида айтилганки: - “Мўмин кишига вафотидан сўнг савоби етадиган амали: - Тарқатган илми, қолдирган соли ҳ фарзанди, мерос қолдирган иморатидир”. Қурилган иморатдан фойдаланган халқдан “ раҳмат ” эшитиш, бу катта савоб шудир. Ҳар ким имкониятига қараб, биров мадраса ё масжид, яна биров қудуқ қаздирса, биров дарахт ўтказган. Қурилган иморат ёки қаздирилган ариқ шу кишининг номи билан номланган. Хивада бундай ишларга Ферузхоннинг ўзи бош-қош бўлиб унинг ҳ иссаси жуда каттадир. Унинг даврида қурилган иморатлардан 30 тадан зиёди ҳозиргача сақланган. Хоннинг ўзи Паҳл а вон Маҳмуд мақбарасида ёзги масжид ва айвон қурдирди. Хон Нуруллабекда Тозабоғда кўп кишиларни ватанли қилиб, уларга масжидлар қуриб берди. Ўзига Нуруллобойда ва Қибла Тоза боғда ёз

www.arxiv.uz кунлари халқнинг арзини тинглайдиган арзхона ва яшайдиган уйларни қурдирган. Шоҳимардон дарвозаси жануби - ғарбида битта қорихона ва масжид қурдирди. Қишлоқларда янги ариқлар қаздирди ва боғлар барпо қилди. Хон Кўҳна Арк қаршисида 76 ҳужрали килиб, катта мадраса қурдирди. Мадрасани олдинги қисми икки қават ичкари қисми бир қават бўлиб ҳовлисидаги тўрт пештоқда Огаҳийнинг шеърлари кошинпаз усталар томонидан битилган. Муҳаммад Раҳимхон II даврида Матниёз девонбеги, Матмурод девонбеги, Иброҳимхўжа, Юсуп ясовулбоши, Ҳ усайин Муҳаммадбой, Дўст Алъам, қозикалон Салим о х ун, Ислом хўжа, Муҳаммадпанобой, Матрасул мирз а боши ва бир қанча амалдорлар хондан ўрнак олиб кўплаб мадрасаларни қурдилар. Хивадаги саройлар ва қасрлар орасида энг машҳурларидан бири Муҳаммад Раҳимхон II томонидан 1897- 1910 йиллари қурилган Қибла Тоза боғ қасридир. Қаср кенглиги, меъморий услуби, Хива айвонларининг турли-туманлиги, техникасининг бетакрорлиги билан ажралиб туради. Сарой учта катта мажмуадан иборат: - биринчи ҳовли хон ва сарой аҳли, хизматкорлари учун. Иккинчи ҳовли - хон ва унинг оила аъзолари учун бир неча айвон, учинчи ҳовли – Европа услубида қурилган айвон ва катта хоналардан иборат, ўртасида катта ҳовуз ва гулзорлар бор. Қасрнинг гир атрофи боғ билан ўраб олинган. Хон бундан ташқари Кўҳна Аркда жойлашган ҳарам ҳовлисини ҳам қайта қурдирган. Муҳаммад Раҳимхоннинг 1898 йил 12 апрелдаги фармони билан хонлик ҳудудларида қадимдан қолган музейбоп буюмлар тўпланила бошланди. Хоннинг вилоят ҳокимликларига юборган буйруғи шундай эди: - “Қадимдан қолғон ёдгор нима нарсаларни йўқ қилдурмасунлар, ҳар бир тариқа кўҳна жой ва қалъа ва иморат бўлса не тариқа бино бўлғонларни ва кўҳна тилла ва танга ва пуллар бўлса борлаб топиб мунда юборсинлар. Хоразм асори-атиқалари 1890 йилда Тошкентда, 1895 йилда Нижний Новгородда. Бутунроссия кўрказмасида, 1900 йилда Парижда, 1904 йилда АҚШнинг Миссурий штатида ўтган халқаро кўргазмаларда намойиш қилинди. Муҳаммад Раҳимхон даврида бошланган бу хайрли ишлар ҳозирги

www.arxiv.uz кунларимизда ҳам амалга оширилмоқда. 1920 йилларда Ўзбекистон тарихи музейи этнография бўлимини бошқарган йирик этнограф олим, академик М.С.Андреев ёзганидек, “ўтмишга айланиб бораётган турмушга оид намунавий, беиз йўқолиб кетаётган жамики нарсалар, албатта асраб қолиниб, уларга тегишлича таъриф-тавсиф берилиши шартдир. Буларни йиғиш тўплаш ишларини бир дақиқа ҳам кечиктирмаслик лозим, чунки ҳар бир ўтаётган кун давомида шундай буюмлар йўқ бўлиб кетмоқдаки, уларга ўхшашини кейинчалик умуман топиб бўлмайди.” Муҳаммад Раҳимхон даврида хонликдаги кучли арбоблар қаторида Муҳаммад Мурод девонбеги, Муҳаммад Ниёз девонбеги, Худоёр девонбеги, Ҳасанбой девонбеги, Муҳаммад Назар қушбеги, Муҳаммад Юсуф қушбеги, Маҳмуд меҳтар, Яқубхўжа Меҳтар, Полвон мирзабоши каби арбоблар бор эди. Девонбегилар орасида Муҳаммад Мурод (Матмурод) нуфузли ўринда бўлиб, у 1864 йилда вафот қилган Худойназар девонбеги ўрнига тайинланганди, хон саройида нуфузли лавозимлардан бирига кўтарилган арбоблар орасида Иброҳимхўжа Саййид Муҳаммадхўжа алоҳида ажралиб турарди. Хонқадаги Саййид Отойи хўжалар авлодидан бўлган ушбу серҳаракат йигит хоннинг хотини тарафидан жияни эди. Муҳаммад Раҳимхон олдинги хонлар каби хонликни маъмурий бошқариш ишини такомиллаштиришга ҳаракат қилди. Хивадаги Кўҳна Арк ва Тошҳовли саройида ишлаб турган қонун чиқарувчи, маъмурий ва суд органи вазифасини бажарган Олий Кенгашда ички ва ташқи сиёсатнинг муҳим масалалари муҳокама этилиб турган. Кенгашда нуфузли аъёнлар – қушбеги, меҳтар, девонбеги, нақиб, шайхулислом, қозикалон, оталиқ, бий, хоннинг яқин қариндошлари қатнашардилар. Хонликда мавжуд 26 бекликни бошқарган бек ва ҳокимлар хон томонидан тайинланган. Ўзбеклар яшайдиган бекликлар ноиблик ва мачит-қавмларга бўлиниб, уларни ноиблар ва оқсоқоллар бошқаришган. Қозоқ-қорақалпоқлар яшайдиган ҳудудлар 66 бий ва оталиқлар томонидан идора этиларди. Туркманлар уруғларини эса сардорлар ва оқсоқол муҳрдорлар бошқаришган. Қозилар шариат ва одат

www.arxiv.uz қонунларига асосан ҳукм чиқарганлар. Муҳаммад Раҳимхон даврида мавжуд отлиқ навкарлар ва сарбозлардан иборат пиёда аскарлардан мунтазам ҳарбий қўшин бўлиб, у вақти вақти билан 40-70 мингга етган. Хон асосан қўшини дастлаб қилич, қалқон, найза билан қуролланган. Кейинчалик рус тўплари, инглиз милтиқлари ҳам олиб келина бошлади. Туркман ва жамшидлар хон қўшиннинг асосий ташкил қилган навкарлар 13 мингга яқин бўлиб, уларга ер-сув ажратилган ва солиқлар кам солинган. Хивада хоннинг шахсий соқчилари, дарвозабонлар, миршаблар, тунги назоратчилар ҳам бўлган. 1870 йилда Хива шаҳрида тахминан 700 дан ортиқ майда ҳунарманд косибларнинг устахонаси бўлган. Шу жумладан, шаҳардаги 54 бўёқчилик, 37 та этикдўзлик, 33 маҳси-кавушдўзлик, 16 та кўнчилик устахоналари хон буюртмаси ва аҳолининг кундалик заруратини қондириш учун ишларди. Шаҳарда дўконлари бор 200 дан ортиқ савдогарларнинг 56 нафари баққоллик, 38 таси баззозлик, 32 таси чой ва тамакифурушлик, 15 таси чопонфурушлик қиларди. 1882 йилда Муҳаммад Раҳимхон илк бор Русияга сафар қилди ва иператор Александр III дан хонликнинг иқтисодиёти учун зарур завод ва фабрикаларни қуриш, савдо-сотиқ алоқаларини мустаҳкамлаш, бир вақтлар сиёсий маҳбус сифатида ҳибсга олинган амалдорларни озод қилишни сўради. Вазиятнинг ўзгарганлиги ва хоннинг итоатгўйлиги боис юқоридаги илтимосларнинг айримлари қондирилди. Хива ва Россия ўртасидаги салкам чорак асрлик иқтисодий, сиёсий ва маданий алоқалар ХХ асрда амалга ошириладиган тадбирлар учун кенг йўл очиб, янги имкониятларни яратди. Хива хонлигидаги экин майдонларининг аксариятини дон экинлари, биринчи навбатда жўхори эгаллаган. Пахта етиштиришга эса руслар истилосидан кейин сезирларли даражада эътибор қаратила бошланди. Аммо хонликда азалдан экилиб келинаётган Миср н авли ғўза дан олинган х ом - ашё Россия тўқимачилик корхоналари дастгоҳларига тўғри келмади. Шу даврда Туркистон ўлкасида Жанубий Америкадан келтирилган пахтанинг

www.arxiv.uz “Сиайленд” навини тажриба тариқасида экиш бошланганди. Янги навнинг ҳосил тўплаш даври узун бўлиб, 1880 йилда у Мексикадан келтирилган тезпишар “Упланд” пахта нави билан алмаштирилди. 1885 йилда Д ь юков фирмаси Хива хони девонбегиси ажратган ерга 10 пуд америка пахтаси уруғини экди ва ундан 150 пуд соф пахта толаси олди. Хива хонлиги ерларига 1901 йилдан бошлаб “Упланд” пахта нави кенг кўламда экила бошланди . XIX аср охирларида Хива хонлигидаги суғориладиган ер майдони 1 млн танобдан зиёд бўлган. Хонликда давлат (подшолик) ерлари, хусусий кишиларга қарашли мулк (атойи ва ёрлиқли) ҳамда диний муассасаларга берилган вақф ер эгалиги мавжуд эди. Энг унумдор ва суғорилиши қулай ерлар хон ва унинг яқинлари, бойлар, амалдорлар, диндорларга тегишли эди. Хоннинг ерлари “атойи мулк” ва “ёрлиқли мулк” деб аталган ҳамда авлоддан-авлодга мерос бўлиб ёки ёрлиқ билан берилган. Хон ўз ерларини мулкдорларга ва ижарачи деҳқон (батрак, мардикор, коранда, беватан) ларга фойдаланиш учун маълум муддатга берарди. Хонликда диний муассасалар, масжид, мадраса, қабристон ва муқаддас жойларга хон, амалдорларга ажратилган вақф ерлар мавжуд эди. Улардан солиқ деярлик олинмас ва ерсиз, от-уловсиз деҳқонлар ишлатилиб, даромад қилинарди. Ер майдонлари ҳажмига қараб қишлоқда яшаётган мулкдорлар аъло, авсат ва адно деган гуруҳларга ажратилган. Солиқ солишда 10 танобдан ортиқ ерга эга бўлган “аъло” мулк эгалари йилига 3 тилла, 10 танобгача ери бўлган “авсат” мулки эагаларига 2 тилла ва 5 танобгача ери бўлган “адно” мулки эгаларига 1 тилла тўлаш мажбурияти юкланган. Ижарачилар 15 таноб ердан 34 танга, 10 таноб учун – 22,6 ва ниҳоят 5 танобгача ер учун – 11,3 танга миқдорида солиқ тўлаганлар. Ўтроқ ва чорвадор аҳолиси хирож (ер солиғи) ва закот (чорва-мол) солиғи тўлашга мажбур эдилар. Бундан ташқари, жузья (жон бошига), савдо солиғи (тамға), боғ солиғи (тан о б о на) каби солиқлар бўлган. Аҳоли қазув, бегар, ҳа ч и , отланув, бож пули, тарози ҳақи, миробона, дарбозабон, мир туман ҳақи каби қўшимча солиқ ва

www.arxiv.uz мажбуриятларни ҳам бажарарди. Хон оиласи ва унинг қариндошлари, оқсоқоллар, беклар, диндорлар, сипоҳилар, амалдорлар, сарбозлар, навкарлар, юзбошилар, 13 ёшга етмаган ва васийлари бўлмаган етимлар солиқлардан озод этилганлар. 1908 йилда Муҳаммад Раҳимхон пайғамбар ёшига тўлгани сабабли, ўғли Асфандиёрхон ва Бош вазир Исломхўжани бош қилиб, элга катта тўй берди. Орадан икки йил ўтиб, 1910 йил 16 августда хон 66 ёшида дунёдан ўтди Унинг жасади Саййид Моҳирўйи ж аҳ он мақбарасига дафн қилинди. Тахтда 47 йил 15 кун ўтирган Муҳаммад Раҳим Баҳодирхон шубҳасиз Хива хонлиги тарихида ўчмас из қолдирган давлат арбобларидан бири эди. Муҳаммад Раҳимхон ўзининг узоқ йиллар давомидаги хонлик даврида жуда кўп воқеаларнинг гувоҳи бўлди . “ Маълум бўлсинким, хон ҳазратлари бағоят мушфиқ фуқаро ва бағоят хайрдўст киши эрдилар ” - деб ёзганди Баёний.

Похожие

Мухаммад Рахимхон

Мухаммад Аминхон

Мухаммад пайгамбар ( Muhammad payg'ambar сав ) миссияси

Араб Мухаммадхон Ибн Хожи Мухаммад Окатойхон Угли

I- II асрларда Рим салтанати