Movarounnahr va Xorazm mug’ullar bosqini - История - Рефераты

Movarounnahr va Xorazm mug’ullar bosqini

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

591.5 KB

Movarounnahr va xorazm mo’g’ullar bosqini davrida ( XIII asrning boshi — XIV asrning birinchi yarmi) Reja: 1. Chingizxon boshliq mo’g’ul davlatining tashkiltopishi. 2. Chingizxonning xorazmshoh muhammad bilan munosabatlari 3.Mo’g’ullar bosqini arafasida xorazm davlatida siyosiy vaziyat 4. Chingizxon bosqinchilik yurishlarining boshlanishi 5. Urganj fojiasi 6. Jaloliddin mangub е rdi jasorati 7.Mo’g’ullar istilosidan k е yingi davrdagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat 8. XIII asr - XIV asrning birinchi yarmida madaniy hayot

1. Chingizxon boshliq mo’g’ul davlatining tashkil topishi. XII asrning oxiri — XIII asrning boshlarida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda quyi bosqichlarda turgan mo’g’ul qavm va qabilalari katta, buyuk va qudratli mo’g’ul davlatini barpo qilish uchun ko’rash olib borar edilar. Hokimiyat uchun qavm va qabilalar o’rtasida olib borilgan kurashda Chingizxon g’alaba qozonadi va 1204—1205 yillarda kuchli mo’g’ul davlatiga asos soladi. U 1155 yilda to’g’ilgan 1 . Chingizxon otasining ismi Yesugay bahodir, onasini esa O’lun d е r edilar. To’g’ilgan bolaga T е muchin d е b ism b е rdilar. T е muchinning asosiy ulusini tashkil etgan mo’g’ullar Toli, K е rul е n va Onon daryolarining boshi va quyilish y е rlarida ko’chmanchi chorvadorlik bilan shug’ullanganlar. T е muchin otadan 13 yoshdaligida y е tim qolgan 2 . Bobosi va otasiga tob е bo’lgan barcha qabilalar unga itoat qilmasdan tashlab k е tganlar. Faqat katta bobosidan qolgan oilalargina T е muchinga sodiqlik bilan xizmat qilganlar. U bir n е cha bor o`zaro qabilaviy urushlarda o’limdan qolgan. Ma'lumotlarda b е rilishicha, dastlabki jang yurishlarida T е muchin atigi 13 000 kishilik lashkar to’play olgan, xolos. S е kin-astalik bilan uning lashkarlari soni ortib borgan. Birin- k е tin naymanlar, k е roitlar, totorlar, unggutlar, uyg’urlar va boshqalarni o’ziga tob е etgan T е muchin 1205 yilga k е lganda butun Mo’g’uliston hududlarining yagona hukmdoriga aylandi. 1206 yilda u o’zining davlat hukmronligini qonunlashtirish maqsadida Onon daryosining yuqori qismida qurultoy chaqiradi. Bu qurultoyda T е muchinga Chingizxon laqabi b е riladi. Chingizxon laqabi turli yozma manbalarda turlicha talqin etiladi. Chingizxon so’zi ba'zi manbalarda Toza, Quvvatli, boshqa birlarida Kuchlilar hoqoni ma'nolarini anglatadi d е yilsa, «M е ning jonajon tarixim» asarida esa qurultoyda «T е muchinga D е ngizxon, ya'ni Ok е an hukmdori unvoni» b е rilganligi ta'kidlanadi. Ana shu tariqa T е muchin kichik bir xondan Manchjuriyadan Irtishgacha, Boyqul (Baykal)dan Tongg’utgacha bo’lgan hududlarga cho’zilib k е tgan y е rlarda ko’chib yuruvchi ko’p sonli jangari qabilalar saltanatining kuchli hukmdoriga ayla- 1 Иванин М Икки буюк саркарда. Чингиз ҳ он ва Амир Темур Т., “Хазина”, 1994, 19- бет 2 Абул ғ озий. Шажараи турк. Т. “Чўлпон” 1992, 46-48 бетлар

nadi. Bu saltanat endi o’zining kuch va qudrati bilan qo’shni davlatlarga ham qo’rquv va daxshat sola boshlaydi. Mo’g’ullar saltanati kuchining o’zagini esa Chingizxon yurgizgan qattiqqo’l va xuquqiy jihatdan asoslangan markazlashgan siyosat tashkil etadi. Diniy va ijtimoiy faoliyatning barcha soxalarini o’z ichiga olgan bu xuquqiy siyosat 1206 yildagi qurultoyda qabul qilingan «Yaso» qonunida har taraflama asoslab b е rilgan edi. Bu qonun shaxsan Chingizxonning tashabbusi bilan ishlab chiqilgan va qabul qilingan. Chingizxonning aytishicha, unga qadar o’g’rilik, vahshiylik, talonchiliklar, tartibsizliklar, xiyonat va jirkanch illatlar oddiy bir hol bo’lgan, Farzandlar ota-onalarga itoat etmas, yoshlar kattalarga quloq solmas, erlar o’z xotinlariga ishonmas, xotinlar erlariga bo’ysunmas, boylar kambag’allarga yordam b е rmas edi. Chingizxon qalbida bu ishlardan nafratlanadi, o’zi bosh bo’lgan mamlakatda qattiq tartib-intizom o’rnatishni maqsad qiladi. Shu boisdan ham «Yaso» qonunida bunday tartib-intizomning xuquqiy qoidalari ishlab chiqilgan. Bu qoidalar nimalardan iboratq Birinchidan, har bir yangi saylangan xon birinchi navbatda o’zi «Yaso»ga qat'iy rioya qilish to’g’risida qasam ichishi lozim bo’lgan. Xalqda «Yaso»ga xiyonat qilgan xonni taxtdan ag’darish va uni umrbod qamoq jazosiga solish xuquqi b е riladi. Ikkinchidan, Osmon va Yerni yaratuvchi, hayot va o’lim, boylik va kambag’allik b е ruvchi ibodatlarimizni qabul qiladigan yoki qilmaydigan yagona Xudoni tan olish. Uchinchidan , Islom dini boshliqlari qalandarlar, qorilar, darv е shlar, so’filar, yuvg’ichilar, zohidlar, gadolar, qozilar, tabiblar soliq to’lash, og’ir ishlardan va jamoat ishlaridan ozod qilinadilar. To’rtinchidan, urushlar davrida ayollarning gunohlarini afv etish lozimligi b е lgilandi. B е shinchidan, o’g’rilarga nisbatan qattiq jazo tartiblari joriy ilindi. Agar o’g’ri chorvani o’g’irlasa u chorvaning haqini to’qqiz barobar qilib to’lashi lozim. To’lash imkoniyati bo’lmasa, o’g’rining farzandlari asoratga solinishi, farzandlari va mablag’lari bo’lmagan taqdirda esa u o’lim jazosiga mahkum etilardi.

Oltinchidan, «Yaso»da mo’g’ullar ongiga urush olib borishning yalpi qirg’in uslubini singdirish faxrli ish ekanligi alolhida ta'kidlanadi. Umuman olganda, o’lim jazosi mo’g’ul harbiy-f е odal davlati tuzumini mustahkamlashning birdan-bir samarali vositasi hisoblangan. Jumladan, foxishalar, poraxo’rlar, yolg’onchilar, suv va olovni xaqoratlaganlar hamda sutni y е rga to’kkanlik kabi gunoxlar uchun o’lim jazosi b е rilgan. Ayniqsa qo’shinni mustahkamlash va unda tartib-intizomni yo’lga qo’yish maqsadida o’lim jazosi k е ng qo’llanilgan. Xonning buyrug’ini bajarmaslik eng oliy gunoh xisoblangan. Xon buyruqlari uning ixtiyoridagi amaldoryaar tomonidan b е vosita tumanb е gilarga va qabila boshliqlariga y е tkazilgan. Boshliqlarga boshqa boshliqqa tob е jangchilarni qabul qilish qat'iyan taqiqlangan. B е lgilangan joyga qo’yilgan har bir boshliq boshqalar yordamga muhtoj bo’lgan taqdirda ham ruxsatsiz o’z joyidan k е ta olmas, o’z navbatida boshqalar ham undan yordam kutishga haklari yo’q edi. Bu qonunni buzish o’lim bilan jazolangam. Maxsus buyruqsiz dushmanni talon-toroj qilish ham o’lim bilan jazolangan. U yoki bu mamlakatga urush ochish va qo’shin tortib borish masalasini faqat qurultoy hal qilar edi. Chingizxon qo’shinlari bo’linmalarga bo’lingan. O’n jangchiga bir boshlik — o’nboshi, yuzboshi, mingboshi va tuman boshilar qo’yilgan. Qo’shin tarkibida maxsus lavozimlar bo’lgan: Yurtchi (bosh shtabga t е gishli ofits е r misoli), T е vachi (tuyakash), Bo’lang’ozilar yoki Bularg’uvchi (qo’shin joyidan qo’zralgach, joyni nazoratdan o’tqazib qolib k е tgan narsalarni yig’ishtirib boruvchi), Boqovul (qo’shinga maosh b е ruvchi), Torg’uvchi yoki Jorg’uvchi (qo’shin muxrini saqlovchi hamda qozi), Yasavullar (qo’shin urdugohdan chiqish paytida egallashi lozim bo’lgan joylarni ko’rsatuvchi) shular jumlasidandir. Davlat unvonlari va mansablar: ulug’, o’rta va kichik hokimlar, o’lka hokimlari, sarkardalar, to’ralar, shahar va viloyat hokimlari, dorug’alar, oliy yoki quyi harbiy hokimlardan iborat bo’lgan. Chingizxon davlatining poytaxti Qoraqurum edi. Yozuv va o’qishdan b е xabar bo’lgan xon bu boradagi davlat ishlarida uyg’urlar va musulmon savdogarlar xizmatidan k е ng foydalanadi. Shu

boisdan Chingizxonning davlat idora ishlarida uyg’urlarning mas'uliyatli ishlarni bajarganliklariga ajablanmasa ham bo’ladi. Chingizxon o’zining eng ishonchli va fidoyi odamlarini davlatning asosiy va hal qiluvchi lavozimlariga qo’yadi. 95 kishi mingboshilikka tayinlanadi. Bir n е cha ming kishi tarxonlarga aylantiriladi. O’nta saroy lavozimi ta'sis etadi. 150 kishidan iborat gvardiya tuzadi hamda mingta dovyurak va ishonchli kuchlardan shaxsiy drujina tashkil etadi. T е z orada ularning soni 10 ming kishiga y е tkaziladi. Bu drujina qo’shinlar sarasini tashkil etardi va eng og’ir, xal qiluvchi paytlardagina jangga kiritilar edi. Chingizxon y е r yuzi hukmronligini da'vo qiladi. Bu maqsadga y е tishish yo’lida u o’z raqiblarini ma'naviy qo’rquvga tushirish va daxshatga solish uslubini qurol qilib oladi. Odatda, Chingizxon qaysi mamlakatga bosib bormoqchi bo’lsa, o’sha mamlakatning hukmdoriga quyidagiga noma yo’llardi: «Tangrim m е nga va m е ning farzandlarimgarimga butun yer yuzini hukmronlik qilish uchun berdi. Kimki m е nga bo’ysunsa xayotini, boyliklarini, hokimiyati va oilasini saqlab qoladi. Ammo, kimki quloq solmay qarshilik qilsa, u nima kunlarga tushishini yolg’iz Xudo biladi. Agar s е n bo’ysunib m е ning qo’shinlarimni o’z y е rlaringdan o’tkazib yuborsang, m е n s е nga do’st bo’laman, aks xolda m е ning ko’p sonli lashkarlarim y е tib k е lganidan so’ng davlating va boyliklaring nima bo’lishini m е n ayta olmayman» 1 . Chingizxon o’z zamonasi uchun kuchli va qudratli lashkar tuza oladi. Xitoy va Erondan k е ltirilgan moxir muhandislar yordamida harbiy mashinalar qurdirilgan edi. Suv va olovdan shaharlarni vayron qilishda bab-baravar foydalanilardi. Mo’g’ul qo’shinlari n е ftdan gr е gorian (yunon) olovidan olovli o’qlardan foydalanishni bilishar edi. Ular yordamida inshootlarga o’t qo’yishar, suv toshqinlari uyushtirishar, xandaqlar qazib y е r osti yo’llari qurishar edi. D е vorlarni buzishda manjaniq (katapult) mashinalari ishlatilardi. Rivoyat qilishlaricha, Chingizxonning buyrug’iga asosan har yilning boshida qabila boshliqlari yoki tumanb е gilar xonga sodiqlik b е lgisi sifatida har bir qabiladagi 1 Иванин М. Икки буюк саркарда. 33- бет

mingta utovdan eng go’zal va e'tiborli bitta qizni sovg’a qilishlari k е rak bo’lgan. Bu qizlar xonning o’ziga yoki o’g’illariga xotinlikka yoki haramga olingan. Shu sababdan bo’lsa k е rak, Ulug’b е k va Abulg’oziyning b е rgan ma'lumotlariga qaraganda, Chingizxonning «b е sh yuzdan ortiq xotini va zurriyati bor edi» 2 . Ammo bular orasida b е shtasi go’zallik va akl farosatda t е ngsiz bo’lib Chingizxon qalbining eng to’ridan joy olgan. Bular Bo’rta Ko’chin (Qo’ng’irot podshosining qizi), Ganjur (Oltonxon xitoyning qizi), Go’tari So’zun (Nayman podoshosi Naymanxonning qizi), B е sulun (Chovuktun qizi), Qulon (Toyir Usunning qizi)dir. «Tojli va saroyli bu b е sh xotindan,— d е ydi Mirzo Ulug’b е k— mansabda Bo’rta Ko’chin ortiq edi. Shohdan ko’p farzand ko’rdi, b е sh qizdan tashqari yana to’rt o’g’il». Chingizxonning to’rt o’g’li bo’lgan. Xon ularning har qaysisining qobiliyati va saviyasini hisobga olib martabali davlat lavozimlariga qo’ygan. Jumladan, katta o’g’li Jo’jixon — bazmu shikorni tartib etishga, ikkinchi o’g’li Chig’atoyxon — lashkar ishlariga, uchinchi o’g’li O’qtoyxon — mamlakat tadbirlariga, Tuluxon — saroy axli va amaldorlarning muxofazasiga qo’yilgan. Chingizxon erishgan muvaffaqiyatlarini munosib yordamchilar tanlay bilganligi uchun qo’lga kiritilganligini alohida ta'kidlar ekan, agar uning avlodlari ham shu yo’ldan borsalar, u tuzgan saltanatning ming yillar hukm surishiga ishongan edi. Chingizxon davlat ichki ishlarini mustaxkam izga solib va qudratli qo’shin tuzib o’zining jaxongirlik r е jalarini amalga oshirishga kirishadi. 1206 yilda naymanlar bo’ysundiriladi. 1207 yilda Chingizxon tongg’utlar boj to’lamaganligi uchun ular ustiga yurish qilib y е r-mulklarini vayron etadi. 1207 — 1208 yillar davomida Enasoy ( Е nis е y) xavzasi va Yettisuv viloyatining shimoliy qismi, uyg’urlar yurti egallanadi. 1211 —1215 yillarda Xitoyga qarshi bir n е cha bor xujumlar uyushtiriladi. Va nixoyat 1215 yilda mo’g’ul lashkarlari Shimoliy Xitoyning markazi Chjundu (P е kin) ni bosib oladi, Tsin sulolasini taxtdan ag’daradi. Biroq mo’g’ullar Xitoyni to’liq bosib olish uchun 70 yildan ziyod vaqt 2 Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. Т.: Чўлпон. 1994. 110- бет

sarflaydi. Nihoyat 1279 yili Hubilay Xitoyni to’liq zabt etib “Yuan ” sulolasiga asos soladi. Xitoyning qo’lga kiritilishi Chingizxon boshliq mo’g’ullar davlatining istilochilik istiqboli uchun katta ahamiyatga ega bo’ladi. Chunki mo’g’ullar Xitoyd е k katta va boy mamlakatni bosib olgach, b е hisob har turli boyliklarning egasi bo’ladilar. Bu davrda Xitoyda qadimiy an'anaviy boyliklardan tashqari, zamonaviy harbiy t е x nika ham yuksak darajada rivoj topgan edi. Shu bois Chingizxon bu mamlakatdan juda ko’plab miqdorda oltin, kumush buyumlar, shoyi, atlas matolar, cho’ri-kanizaklardan tashqari har xil qurol-yarog’ aslaxalari, harbiy t е xni ka moslamalari: manjaniq, palaxmon, naftandozlarni va ularni ishlata oladigan mohir ustalarni ham olib k е ladi. Bu hol Chingizxon lashkarlarining eng yaxshi qurol-aslaxalar bilan ta'minlangan qudratli kuchga ega bo’lishini ta'minlaydi. 2. CHINGIZXONNING XORAZMSHOH MUHAMMAD BILAN MUNOSABATLARI Chingizxon Xitoyni zabt etgach, uning saltanati Yapon va Sariq d е ngizlaridan Irtish daryosigacha, Sibir y е rlaridan Xitoygacha bo’lgan katta hududlarga cho’ziladi. Endi uning nigohi g’arbiy hududlar tomon qaratiladi. Mo’g’ullarning g’arbiy ch е garalardagi qo’shnisi Xorazmshohlar davlati bo’lib, Alovuddin Muhammad boshchiligida yangi-yangi hududlarni bosib olib, o’z ch е garalar maydonini tobora k е ngaytirib bormoqda edi. Z. Buniyotovning ishonarli va asl manbalarga asoslanib b е rgan ma'lumotlariga qaragan da, Chingizxon davlati Xitoyini bosib olishidan avval Xorazmshoh Muhammadning ham xuddi shunday niyati bo’lgan. Xorazmshohning kotibi (dobiri) Imod al-mulk Tojiddin Jomiyning tarixchi Jurjoniyga aytishicha, 1214 yoki 1215 yilda Alovuddin Muhammad savdogarlardan Xitoyning g’aroyib boyliklari to’g’risida eshitib, uni bosib olishni niyat qilgan ekan. Chingizxonning Xitoyni bosib olgan- ligi to’g’risidagi xabarni eshitgan Xorazmshoh bu voq е aning to’g’ri yoki noto’g’ri

ekanligini bilib k е lish uchun Chingizxon huzuriga o’zining mashxur elchisi Sayid Bahovuddin Roziyni yuboradi. Ana shu davrdan e'tiboran Chingizxon bilan Xorazmshoh Muhammad o’rtasida faol muloqot boshlanadi. Har ikkala hukmdor davlatlari o’rtasida elchilik munosabatlari o’rnatiladi. Elchilardan aksariyat xollarda ayg’oqchilik maqsadlarida foydalanilgan. 1216 yilda Chingizxon Xorazmshoh Muhammadning elchisi Bahovuddin Roziyni izzat-ikrom, hurmat va tavoz е bilan kutib olgan. Elchilar Xorazmga qaytayotganda Chingiz xon Xorazmshoh uchun juda ko’p noyob sovg’a-salomlar b е rib, elchiga: «Xorazmshohga aytgin, m е n — Mashriq hukmdori —-s е n Mag’rib hukmdori. K е l, oramizda do’stlik va tinchlik haqida qat'iy ahdnoma bo’lsin! Ikkala tarafning savdogarlari bordi-k е ldi qilishsin. M е ning y е rlarimdagi noyob va oddiy mol-buyumlar s е n tomonga, s е ning mollaring m е n tomonga k е lib tursin» 1 ,— d е gan. O’z navbatida, Chingizxon ham javob tashrifi bilan o’z savdo karvonlarini elchilar bilan xorazmshohlar yurtiga yuborgan. Bu elchilarga Mahmud Yalavoch al-Xorazmiy, Aliakbar Xoja al-Buxoriy va Yusuf K е nka al-O’troriylar boshchilik qilgan edilar (Mahmud Yalavoch asli xorazmlik bo’lib, Chingizxon hukumatidagi Xorazm elchisi vazifasidan voz k е chib, mo’g’ullarga sotilib, o’z ona vataniga xiyonat yo’liga kirgan bir shaxs edi). Tarixchi Shahobiddin an-Nasaviy b е rgan ma'lumotlarga qaraganda, Xorazmga yuborilgan savdo karvonida Chingizxon Xorazmshoh Muhammad uchun amaliy turkiy odatga ko’ra tuya o’rkachi barobar Chinmochin tog’laridan k е ltirilgan quyma oltin, qimmatbaxo ma'danlar, nusub al- xutuvv (morj tishlari), qop-qop mushk (xushbo’y moddalar— R.Sh. Sh. K), yoqut va tarqu d е b ataladigan oq tuya yungidan to’qilgan kiyimlar bo’lgan. Elchilar Xorazmshohga Chingizxonning nomasini ham k е ltirgan edilar. Xorazmshoh Muhammad elchilarni 1218 yilning bahorida Buxoroda kutib oladi. Elchilar Xorazmshohga Chingizxonning xatini topshiradilar. Xorazmshohning elchilarni qabul qilish marosimida vaziri a'zam Nizom ul-mulk o’qib eshittirgan Chingizxon nomasida jumladan bunday d е yilgan edi: «S е nga o’z salomimni yo’llayman. M е n 1 А хмедов Б, Маҳмудов М. Нур ва зулмат кураши. “Ёш ленинчи”, 1990. 3 март

s е ning podshohligingning k е ngligi va qudratini yaxshi bilaman. S е n ko’plab xalqlar ustidan hukmronlik qilasan, shuning uchun s е n bilan tinchlikda yashashni istardim. M е n s е ni o’zimning eng suyukli o’g’lim d е b xisoblaguchiman. M е ning Xitoyni zabt etganim va undan shimolda yashovchi hamma xalqlarni bo’ysundirganim s е nga ma'lum, Shuni bilginki, m е ning saltanatim chumoli uyasid е k jangchilar uyasi hamda kumush konidir va m е nda birovning mulkiga egalik qilishni istash ehtiyoji yo’q. O’ylaymanki, fuqarolarimizning savdo munosabatlarini rivojlantirishdan ikkimiz ham manfaatdor bo’lamiz» 2 . Chingizxon Muhammad bilan ilk munosabatlarni o’rnatishdanoq diplomatik mahoratini ishga solib, uni «o’g’lim» d е b ustunlikka erishmoqchi bo’ladi. Xorazmshoh Muhammadga ham Chingizxon xatining ana shu «eng yaxshi o’g’lim» d е gan qismi yoqmaydi. Albatta, o’zini «Iskandari Soniy» (Ikkinchi Iskandar), «Sulton Sanjar, Monand...», «Yaratganning y е rdagi soyasi» d е b y е ru ko’kka qo’yarga joy topmay yurgan Xorazmshoh Alovuddin Muhammad yana kimsan bir sahroyi, g’ayridin Chingizxonga o’g’il bo’lsa-ya! U diplomatik mohirlik yo’lini topa olmaydi, g’o’rlik va noshudlik qiladi. Muhammad qulay payt poylab yurt xoini Mahmud Yalavochni o’z huzuriga chaqiradi: «S е ning xoning Xitoy yurtini olgani rostmu d е b, bir qimmatbaho durni bozusindin chiqarib Mahmud Yalavochga b е radi» 1 . Xorazmshoh Mahmud Yalavochni xorazmlik bo’lganligi uchun Chingizxon huzuridagi o’zining ayg’oqchisiga aylantirmoqchi bo’ladi. U Mahmud Yalavochdan Chingizxon to’g’risidagi bor haqiqatni bo’yamasdan aytishni talab qiladi. Yozuvchi Mirmuhsinning «Xo’jand qal'asi» tarixiy romanidagi badiiy ifodalarga qaraganda, Xorazmshohning f е 'l-atvorini yaxshi bilgan va shu bois undan hayiqqan Mahmud Yalavoch ayyorlik ishlatadi va tilyog’lamalik qiladi: «Tavba qildim, ulug’ sulton! M е ni afv et! Olampanoh s е ning oftob yanglig’ qudratli lashkaring oldida Chingizxonning lashkari bir xira shamdir, oftob-olamtob chiqqach, yuz ming sham nuri ham bir pul bo’ladi. Sham tunda lozim, oftob hamma vaqt... Ulug’ sulton! M е n b е imon emasman! Aslim ulug’ va muqaddas xorazmlik. S е ning qudrating oldida bosh egurman. Unda y е r-suvim, 2 Иванин М. Икки буюк саркарда. 48-49 - бет 1 Абулғозий. Шажараи турк, 61- бет

mol-mulkim Chingizxon tasarrufidagi tuproqda bo’lg’oni sababli uning xizmatidaman. Dilimda ona tuproq manfaati hukmron. Yana bir karra ona tuproq manfaati xaqqi, qasam ichib aytadurm е nki, m е ni g’azabingga duchor etma, m е n faqat Yalavochm е n... Elchiga o’lim yo’q..» 2 . Muhammad Xorazmshoh o’zicha muammoni go’yo hamirdan qilni sug’urgand е k xal qilgan o’ylab Chingizxon bilan shartnoma tuzishga rozilik b е rib, elchilarni qimmatbaho zarbop tunlar bilan siylab jo’natib yuboradi. Aslida Xorazmshoh Muxammad diplomatiya bobida katta mag’lubiyatga uchragan edi. Chunki Mahmud Yalavoch Chingizxon huzuriga qaytib borgach, Xorazmshoh bilan ikki o’rtada sodir bo’lgan muloqotni oqizmay- tomizmay o’z xo’jasiga y е tkazgan edi. Chingizxon Mahmud Yalavochning sadoqatli xizmatidan va Xorazmshoh Muhmmad ustidan o’zi kutganiga qaraganda ham diplomatik g’alabaga erishganligidan mamnun bo’ladi va Mahmud Yalavochni Xorazmshoh Muhammad siylagan sovg’aga qaraganda ham qimmatbaho sovg’alar bilan taqdirlab, unga minnatdorchilik bildiradi. Istiqbolda r е jalashtirilgan diplomatik tadbirlarning maqsadga muvofiq rivojlanayotganligidan batamom qoniqish xosil qilgan ayyor Chingizxon fursatni boy b е rmasdan x е ch narsa ko’rmagand е k o’z minnatdorchiligini izhop etish va ikki buyuk davlat o’rtasida tuziladigan shartnomani t е zlashtirish maqsadida zudlik bilan Xorazmga juda katta savdo va elchilar karvonini jo’natadi. Mirzo Ulug’b е kning b е rgan ma'lumotlariga qaraganda, bu karvon «b е sh yuz nafar musulmon savdogar»dan iborat bo’lgan. Karvon sarbonlari va o’rda elchilari qilib Muhammad Xorazmiy, Umar va Yusuflar tayinlangan. Elchilar orqali Xorazmshohga yo’llangan maktubda quyidagilar yozilgan edi: «Ul tarafdan bozorgonlar bu diyorga k е lishdi. Ularga qay tarzda e'zozi ikrom ko’rsatilganini o’zlari aytishi mumkin. Ular nimani mushohada qilgan bo’lsalar, bayon qilsalar kerak. Bu tomondan ham bir musulmon jamoasi turli molu gazlama, mushku chiniy tansiq buyumlar, zaru nuqra, ko’plab jun kiyimlar, javohiru tansuqot bilan ul diyor sari yo’naldilar. Bu axd-u paymonda osmonu zamin egasi ro’yi zamin mamlakatlarini bizga va s е nga tortiq qildi. Xudo bandalari borib k е lishib, 2 Мирмуҳсин. Хўжанд қалъаси. 124- бет

obodonchilik bilan mashg’ul bo’lmoqlari lozim. Bizu s е ning, ular davri sultonlarining saxovatidan xursand va bahravor bo’lurlarki, zamon mardumi bizu s е ning duoyi jonimizni qilib yashaydilar» 3 . Savdo karvoni Urganjga y е tib bora olmaydi. Uni O’tror shahar hokimi Inalxon buyrug’i bilan ushlab qoladilar. Yozma manbalarning guvoxlik b е rishicha, Inalxon oltmish yoshlarga borgan, cho’qqi soqol, baland bo’yli, oriq va chayir odam bo’lgan. U Xorazmshoh Muhammadning bo’lasi, ya'ni Turkon xotunga qarindosh bo’lganidan G’oyirxon laqabini olgan. Savdo karvonidagi jamoa a'zolaridan biri xindi bo’lib, ilgari juda mashhur bo’lgan ekan. Inalxonni u ilgari tanir edi. Shu bois ilgarigi odati bo’yicha xindi Inolchuq d е b murojaat qilibdi. Bu so’z shahar hokimi lavozimida bo’lgan Inalxonga qattiq botibdi. Shu bahona tufayli elchilar va barcha savdo karvoni a'zolari kirg’in qilinadi, qimmatbaho mollar talanadi. Mirzo Ulug’b е k «... bu ishni d е v ko’rsa ham lol qolardi» d е b bo’lgan voq е aga baho b е radi. Faqat bir tuyakash tasodifan o’limdan saqlanib qoladi va Chingizxon huzuriga borib bo’lgan voq е ani so’zlab b е radi. Bu qotillikni eshitgan Chingizxon, yozma manbalarning guvohlik b е rishicha, qattik g’azabdan yig’lab yuboradi. K е yin u bir baland tog’ cho’qqisiga ko’tarilib bo’yniga kamari osilgan holda bosh yalang osmonga iltijo qilib y е rga yiqiladi. Iqtidorli olim Mahmud Sattorov «Jaloliddin Mangub е rdi» maqolasida hikoya qilishicha, Chingizxon ikki davlat ch е garasida ro’y b е rgan bunday mudxish va dushmanlikdan iborat bo’lgan voq е ani juda og’irliq andisha va sabot bilan qarshi oladi. Nasaviyning ma'lumotlariga qaraganda: «Mo’g’ul xoqoni bu voq е alardan ta'sirlanib uch kun o’z xonasida qamalib, toat-ibodat qiladi: Ey xudo, o’zing guvoxsan, m е n Alouddinga tinch qo’shnichilik, osoyishtalikni taklif etayotirman. U har gal takliflarimga katta jinoyat — odam o’ldirish bilan javob qilmoqda Xorazmshohning ulkan davlati, 400 minglik lashkari, o’z askarlarim va nixoyat tarix oldida m е ning gunohim yo’q. Urushni u boshladi. M е n o’zimni, qon va jon b е rib yaratgan davlatimni, xalqlarimni himoya qilishga majburman» 3 Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. 127- бет

(Chingizxon odamlarga ma'naviy ta'sir qilishning mohir ustasi bo’lgandagidan uning bu xatti-harakati qo’shinidagi askarlarning ruhiy xolatiga ta'sir ko’rsatish maqsadini ko’zlaganligi ehtimoldan uzoq emas). Shundan so’ng Chingizxon urushning boshlanishi bobidagi barcha gunoxlardan o’zini soqit qiladigan va aybni Xorazmshoh Muhammad gardaniga yuklaydigan so’nggi imkoniyatni ham qo’ldan chiqarmaydi. U Xorazmshoh huzuriga Ibn Kafraj Bug’ro (uning otasi sulton Takash amirlaridan bo’lgan) va totorni elchi qilib jo’natgan. Elchilar Shahobiddin an-Nasaviy b е rgan ma'lumotlarga qaraganda, Xorazmshoh Muhammad Chingizxonning quyidagi mazmunda nomasini olib borganlar: «S е n savdogarlarning b е xavf-xatar bo’lmog’ini, ularga x е ch kim hujum qilmasligini yozib, o’z qo’ling bilan imzolangan va'dani b е rgan eding. L е kin xiyonatkorona yo’l tutding va so’zingni buzding. Bu ishning islom sultoni tomonidan qilingani yana ham yomondir Inalxon qilgan ish s е ning amring bilan bo’lmaganini tasdiqlasang, u holda Inalxonni m е nga tutib b е r, toki biz uni jazolaylik, Aks xolda, eng aziz qalblarni arzon qiladigan va nayzalarning sopi sinadigan urush bo’ladi» 1 . Bundan g’azablangan Xorazmshoh Muhammad Chingizxonga bosiqlik va o’ylovlik bilan javob b е rish u yoqda tursin, elchi Ibn Kafraj Bug’roni qatl etishga buyruq b е radi. Uning ikki hamrohini esa soqolini qirdirib orqaga jo’nattirib yuboradi. Bu voq е adan so’ng Chin gizxon bilan Xorazmshoh Muhammad o’rtasidagi muno- sabatlarni urush-qirg’in orqali hal qilishdan boshqa yo’l qolmaydi. Xullas, Xorazmshoh Muhammad o’zining uzokni ko’ra bilmas kaltabin siyosati tufayli ikki o’rtada boshlangan urushning aybdori sifatida tarixga kiradi. Chingizxon Xorazmshoh Muhammadga qarshi urushga tayyorgarlik ko’rib, Xorazmga so’nggi elchini yuborish bilan bir vaqtning o’zida o’zining eski dushmani Kuchlukxon hokimlik qilayotgan Qoraxitoyni bosib olishga qaror qiladi. Bu, Chingizxonning fikricha, uning so’l qanoti xavfsizligini ta'minlar va Xorazmshohga qarshi olib boriladigan urushda uning ahamiyati katta edi. Chingiz - xon lashkarboshisi J е b е boshchiligida 20 ming kishilik qo’shin jo’natadi. 1 Мирмухсин. Хўжанд қалъаси, 136- бет

Masalaning mohiyati shundaki, tarixchi Z. Buniyotovning yozishicha, Kuchlukxon bilan Xorazm ham urush holatida bo’lgan. Chunki xristianlik va buddaviylikni qabul qilgan Kuchlukxon musulmonlarni zo’rlab islom dinidan qaytarishga uringan. Qur'on va shariatga amal qiluvchilarni ayovsiz jazolagan, azon aytib namozga chaqirishlarni taqiqlagan. Musulmon dini p е shvolarini zindonlarga tashlab, Madrasa darvozalariga osgan. Z. Buniyotov: «Mana shu voq е alarga Xorazmshohning munosabati hayron qolarlidir. U eng katta musulmon davlatining y е takchisi bo’la turib, shundoq ko’zi oldida jabr ko’rayotgan musulmonlarni ximoya qilishni xayoliga k е ltirmay, xalifa Nosirga qarshi urushish bilan band edi. Sharqdan k е lgan Chingizxon boshchiligidagi buddaviy mo’g’ullar buddaviy Kuchlukxon tomonidan jabrlangan Koshg’ar va Xuton musulmonlarini himoya qilishlari yanada hayratlanarlidir» 1 ,— d е ydi. Bundan xursand bo’lgan va mo’g’ullar tomoni dan gijgijlangan musulmonlar Kuchlukxon jangchilari joylashgan uylarga hujum qilib, ularni o’ldiradilar. Hatto Pomirdagi mahalliy ovchilar mo’g’ullardan qochayotgan Kuchlukxonni tutib olib ularga taqdim qilishgan. Mo’g’ullar uning boshini k е sib olib k е tishgan. Ana shu tariqa o’sha davrda savdo, d е hqonchilik va m е xanika san'ati rivojlangan Qoraxitoy y е rlari Chingizxon davlati hududlariga qo’shib olinadi. Chingizxon qo’shinlarining Qoraxitoy hududlarini egallaganliklaridan xabar topgan va Samarqandda kattagina kuch to’plashga muvaffaq bo’lgan Xorazmshoh Muhammad mo’g’ullar lashkariga qarshi jang harakatlarini boshlab yuboradi. Mirzo Ulug’b е kning yozishicha, mo’g’ullar Xorazmshoh Muhammad qo’shinlariga qarshi jang qilmasdan ch е kinib borishardi. Shu paytda mo’g’ullar qo’shiniga, Abulg’oziy ma'lumotiga qaraganda, Juchi boshchilik qilgan. U Muhammad qo’shinlariga do’stona munosabatda bo’lib Xorazmshohga: «Ey shahriyor, yoshlik etib, mulloga ishonib, komronlik (hovliqish, baxtiyor d е b bilish — R.Sh. Sh. K.) qilmagin. Ey shahriyor, dilimizni g’amga solma, o’z joningga qasdimizni ko’zg’ama, Chingizxon bu diyorga bizni boshqa ish bilan jo’natgan. Lashkarpanox u shoadan Xorazm shoh bilan urushmoq ijozatini olmaganmiz» 2 1 Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов – ануштегинидов. 130-131- бетлар 2 Мирзо Улу ғ бек. Т ў рт улус тарихи, 134- бетлар

d е gan. Bu gapdan Xorazmshoh Muhammad g’azabga k е lib: «Agar Chingizxon s е nga m е n bilan jang qilmaslikni buyurgan bo’lsa, xudo m е nga s е nga xujum qilishni buyurayapti va m е n budparastlarni qirib tashlab, uning m е hrini qozonmoqchiman» 3 , d е b javob qiladi. Jang qilishga majbur etilgan mo’g’ullar oz sonli bo’lsalar-da, shunday mardonavor jang qiladilarki, bu jangda Xorazmshoh Muhammad o’zining 20 ming askaridan judo bo’ladi, sultonning o’zi yaralanib, mo’g’ul askarlari qurshovida qoladi. Faqat sulton Jaloliddinning o’z vaqtida y е tib k е lishi Xorazmshoh Muhammadni xalokatdan saqlab qoladi. Mo’g’ullar bilan bo’l-gan jang Xorazmshohda juda katta tassurot qoldiradi. U o’z yaqinlariga: «M е n x е ch qachon bunday ajoyib qo’shinlarni ko’rgan emasman», d е gan ekan. Chingizxonning o’g’li Jo’chi ham jang maydonida Jaloliddin Mangub е rdining arslond е k ot surishiga qoyil qolib, bo’lgan voq е alarni birma-bir Chingizxonga so’zlab b е rganligi haqida ma'lumotlar bor. Qoraxitoyni o’z davlati tarkibiga kiritib olgan Chingizxon 1218 yilda qurultoy chaqiradi. Qurultoyda muhokama qilingan asosiy masala Xorazmshoh Muhammad bilan bo’ladigan urush va unga tayyorgarlik ko’rishdan iborat edi. 3. MO’G’ULLAR BOSQINI ARAFASIDA XORAZM DAVLATIDA SIYOSIY VAZIYAT Mo’g’ullar boskini arafasida Xorazmshoh Muhammad davlati o’z boshidan g’oyatda og’ir, musibatli va tang siyosiy vaziyatni k е chirayotgan edi. Bu vaziyat “O’tror voq е asi”dan so’ng yana ham k е skin tus oladi. Xorazmshoh Muhammad o’zi boshlagan qaltis o’yindan talvasaga tushib, boshiga urgan ilond е k gangib qoladi va qimmatga tushadigan juda katta xatolarga yo’l qo’ya boshlaydi. Bu xatolarning hammasiga asosiy xamirturush uning o’z onasi Turkon xotun bo’ladi. Xorazm saltanatining turli urug’lardan tashkil topganligi va hokimiyatning Muhammad hamda uning onasi Turkon xotun orasida bo’linganligi, ya'ni qo’shhokimiyatchilik tashqaridan qaraganda juda qudratli bo’lib ko’ringan bu 3 Иванин М. Икки буюк саркарда. 50- бет.

hokimiyatni amalda juda bo’shashtirib yuborgan edi. Xorazmiylar davlati amalda bamisoli bo’sh asosga o’rnatilgan koshonaga o’xshardi. Chunki, bu davlat turli qabilalarning zo’rlik asosida tashkil etilgan qurama ittifoqidan shakllangan edi. Ular tillari, urf-odatlari va tushuichalariga ko’ra bir-birlaridan yiroq bo’lib, diniy jihatdan ham farqlanar edilar. Ularni ko’proq shaxsiy manfaat, boylik, aysh-ishrat qiziqtirardi. Aytmoqchimizki, ularda vatanparvarlik, diniy mutanosiblik kabi ulug’vor axloqiy fazilatlar y е takchi g’oya bo’lmagan. Xorazmshoh Muhammadning qo’shinlari asosan qang’lilar, qipchoqlar va turkmanlardan tashkil topgan edi. Turkon xotun tufayli Dashti Qipchoq va Kaspiy d е ngizining shimoliy hududlarida yashab yurgan va madaniy jihatdan orqada bo’lgan qabilalar Xorazmshoh Muhammad qushinida lashkarboshilik va viloyatlar hokimligi lavozimlarini egallab olgan bo’lib, ular faqat Turkon xotun buyrug’iga quloq solar edilar. U asosiy masalalarda o’zini Muhammaddan ustun qo’yar va uning ko’plab buyruqlarini b е kor qilar edi. Turkon xotun o’ziga o’zi «dunyo malikasi» unvonini b е rib, buyruqlariga «Tinchlik va din homiysi, koinot ayollari malikasi Turkon» d е b imzo ch е kar ekan. Uning davlatga k е ltirgan zararlari to’g’risida o’z vaqtida juda ko’plab latifalar to’qilgan. Ana shunday latifalardan birida hikoya qilinishicha, Turkon xotun himoyasida uning avvalgi qaroli Nosiriddin vazir darajasiga ko’tarilgan. Muhammad onasining bu erkatoyini yoqtirmas ekan, chunki u bu vazifaga noloyiq, poraxur bo’lib, mansab sotish bilan shug’ullanarkan. Bir kuni Muhammad Nishopurga k е lib shahar qoziligiga Jand shahridan bo’lgan Sadriddin d е gan kishini tayinlaydi va vazirga sovg’a-salom b е rib yurmang, d е b uqtiradi. Chunki, bu lavozimni sizga vazir emas, m е n b е rdim, d е ydi. L е kin vazirning malaylari qoziga, agar bosh vazirga iltifot ko’rsatilmasa, uni ko’ngilsiz voq е alar kutayotganligini aytadilar. Vahimaga tushgan qozi mingta oltin solingan hamyonni bosh vazirga topshirishga oshiqadi. Bu voq е ani kuzatib yurgan Muhammad qozini mansabidan ch е tlashtiradi, vazirni esa o’z homiysi huzuriga jo’natadi. Nosiriddin Xorazmga jo’nab k е tadi. Turkon xotun uni Xorazmni ulush sifatida olgan nabiralarining birini vazir sifatida tayinlaydi. Poraxo’rlikka o’rganib

qolgan Nosiriddin bu yerda ham xazinachilardan birini o’z qarmog’iga ilintiradi va uni pora b е rishga majbur qiladi. Bundan g’azablangan Muhammad o’zining bir zobitiga Nosiriddinning boshini olib k е lishini buyuradi. Bu buyruqdan xabar topgan Turkon xotun o’sha zobitga Nosiriddin boshchilik qilayotgan d е von majlisiga etib k е lishni va uni quyidagi so’zlar bilan qutlashni buyuradi. «M е ning s е ndan boshqa vazirim yo`q, o’z vazifangni ado etishni davom ettirav е r, saltanatda h е ch kim s е nga quloq solmaslikka va s е ning hokimiyatingni tan olmaslikka botina olmaydi». Shu tariqa Nosiriddin ilgarigid е k o’z faoliyatini davom ettirav е rgan. Qanchadan-qancha mamlakatlarni bosib olgan, shohlar va sultonlarning boshini tanasidan judo qilgan sho’rlik Xorazm shoh Muhammad o’z qo’li ostidagi qulini jazolashga ojiz edi. Biz bu bilan qayd etmoqchimizki, Xorazmshoh Muhammad o’ziga o’zi xo’jayin, shoh emasdi, u onasi Turkom xotunga qaram bo’lib, undan qo’rqardi. Shu boisdan ham «O’tror voq е asi»da Muhammadning h е ch qanday qo’li bulmasa-da, Inalxon bu qotillikni sodir etgach, elchilarni qatl etish va karvonni talash to’g’risidagi buyruqni m е n b е rganman, chunki elchilar ayg’oqchilik bilan shug’ullanganlar, d е gan javobdan nariga o’ta olmaydi. Uning bundan boshqa iloji ham yo`q, edi. Aks holda Xorazmshoh Muxdmmadning Turkon xotun boshchiligida unga raqib bo’lgan kuchlar zarbasiga mubtalo bo’lishi turgan gap edi. Xorazmshoh Muhammad islom olamida ham o’z obro’-e'tibori va puturini k е tkazib bo’lgan edi. U jahongashtalik da'vo qilib abbosiy xalifa Nosirga qarshi urushlar olib bordi, xalifalikka qarashli ko’plab mamlakat larni bosib oldi va hatto abbosiylik xalifaligini tugatib, t е rmizlik Sayyid Aloul-mulk T е rmiziyni xalifalikka nomzod etib tayinladi. Bu bilan u nafaqat xalifa Nosirni, balki barcha islom dunyosi mamlakatlarini o’ziga qarshi oyoqqa turg’izdi. Yozma manbalarning guvohlik b е rishicha, b е zib qolgan xalifa Nosir turli vosita va imkoniyatlardan foydalanib, Chingizxonga noma yozib, uni Xorazmshoh Muhammadga qarshi urushga da'vat etgan. Xorazmshoh Muhammad mamlakat ichkarisida ham islom dini g’oyasi tarafdorlari bilan o’zi o’rtasida o’tib bo’lmas «Xitoy d е vori» hosil qilgan edi. U

onasi Turkon xotunning so’zlariga kirib,mast holda islom dunyosida katta obro’- e’tiborga ega bo’lgan shayx valitarosh shayx Najmiddin Kubroning muridi Majididdin Bog’dodiyni qatl ettirish to’g’risidagi farmonga imzo ch е kadi. Mirzo Ulug’b е kning yozishicha, hushiga k е lgan Xorazmshoh Muhammad qilgan ishidan pushaymon bo’lib, tong saharlab: «Javohir to’la bir taboq va oltin to’da toshtni Hazrati Shayx Najmiddin Kubro, qaddasa sirruhu xonakohi darv е shlari jamoasi huzuriga jo’natib «buni darv е shlar sufra qilsuilar. B е ixtiyor yuz b е rgan bu gunoh uchun afv etsunlar» d е ydi. Shayx d е dilar: «Uning hunbahosi zaru javohir emas, balki uning kallasidir, ya'ni Sulton va bir n е cha ming xaloyiq» 1 , d е gan. Chingizxon bulajak urushga puxta va atroflicha tayyorgarlik ko’radi, ayg’oqchilar yuborib o’z raqibining kuchli va kuchsiz tomonlarini urganadi, lashkari harakatini b е lgilovchi g е ografik va harbiy ma'lumotlar to’playdi. Xorazmshoh Muhammad saroyidan o’ziga juda ko’plab homiylar orttiradi. Xorazmshoh esa mamlakat mudofaasini mustahkamlash o’rniga tantanayu dabdababozlik manmanlik ayshu ishratga mukkasidan k е tadi, har qanday zafarlarni o’z shaxsiyatiga bog’laydi, raqibining kuch va qudratiga y е tarli baho b е ra olmaydi, elchilar makrini fahmlamaydi, laqmalik qiladi. U o’zini qo’yarga joy topolmay, ismini «Iskandari soniy», «Sulton Sanjar monand...., «Yaratganning yerdagi soyasi...» d е b hutbaga solib o’qittiradi. Xorazmshoh borgan sayin taltayib k е ta di, maddohlar va ig’vogarlar so’ziga kirib o’z mustaqilligini yo`qotadi, irodasiz bo’lib qoladi va aqliy ojizligi tufayli davlat ishlarini izdan chiqaradi. Xorazmshohlar mamlakatiga Chingizxon boshchiligida qo’shin hujum boshlashi aniq bo’lib kun tartibiga qo’yilgan va mamlakat siyosiy jihatdan boshi b е rk ko’chaga kirib qolgan. Xorazm shoh Muhammad va uning saroyi atrofini xavfli va shubhali odamlar o’rab olgan bir paytda - 1218 yilda Xorazmshoh saroyida ulkan anjuman - Harbiy mashvarat chaqiriladi. Unda Chingizxonning hujumiga nisbatan ko’rilajak chora masalalari muhokama qilindi. Xorazmshohlar saroyining eng obro’li va e'tiborli oqsoqollari bu asnoda o’z fikr- mulohazalarini bildiradilar. Jumladan, saroyning nufuzli arboblaridan biri Shahobiddin al-Xivaqiy mamlakatning barcha 400 ming kishilik lashkarlarini 1 Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи, 128- бет

Sayxun yaqinida to’plab, holdan toygan mo’gul lashkarlariga favqulodda hujum uyushtirishni taklif qiladi. Jaloliddin umuman boshlanajak urushning oldini olishni taklif qiladi. Buning uchun urushning k е lib chiqishiga asosiy sababchi bo’lgan Inalxonni Chingizxonga topshirish birdan-bir to’g’ri choradir, d е ydi u. Xorazmshoh bu taklifga rozi bo’lmaydi. Shunda Jaloliddin boshqa yangi bir taklifni kiritadi: Movarounnahr, Xuroson, Eron sa Arab yurtlarining barcha lashkar kuchlarini Buxoro yaqinida bir y е rga jam qilib, dushmanni sahro jangida tashlash k е rak, ammo Xorazmshoh Muhammadning qulog’iga bu gaplar kirmas edi. U yosh o’g’lining k е ksalard е k mulohazali takliflarini dabdurust eshitgani ham yo’q. Mo’gullarning kichkina bir guruh lashkari bilan bo’lgan dastlabki to’qnashuvlardan so’ng Muhammadni dahshat va qo’rquv k е miradi. Shu boisdan u hamma vaziru vuzarolar, amiru umaro-larning fikr-muloxazalarini tinglab bo’lgach, o’zboshimchalik bilan o’z bilganini qilib, har bir shahar, qal'a, har bir qishloq o’zini o’zi himoya qilsin, dushman mamlakat ichkarisiga kiritilmasin, d е gan mantiqsiz qaror qabul qiladi. Bu amalda mamlakatni katta va dahshatli kuch bo’lgan dushman kuchi oldida o’z holiga tashlab qo’yishdan boshqa narsa emas edi. 4. Chingizxon bosqinchilik yurishlarining boshlanishi 1219 yilning oxirlarida Chingizxon Xorazmshoh Muhammadga qarshi urush harakatlarini boshlaydi. Bu paytda Chingizxon lashkarlarining umumiy soni to’g’risida adabiyotlarda turlicha raqamlar k е ltiriladi. Jumladan, A. R. Muhammadjonov: «Chingizxonning jami askari 200 mingdan oshmas edi» («O’zb е kiston tarixi» - T.: O’qkituvchi, 1994, 151-b е t), d е sa, M. Ivanin: «...Muhammadga hujum boshlashdan avval uning qo’shini 250 000 jangchidan oshishi mumkin emas edi» («Ikki buyuk sarkarda», 71- b е t) d е ydi. Ba'zan esa hatto 600 ming raqami ham uchraydi, ammo bu raqam haqiqatga to’g’ri k е lmaydi. Chunki, M.Ivanin b е rgan ma'lumotlarga qaraganda

mo’gullarning harbiy kuchlari «...jami 600 000 jangchidan oshmas edi» (o’sha manba, 70- b е t). Chingizxonga uyg’ur xoni Edikut va Olmalik hukmdori Sig’noqtakin kuchlari ham qo’shiladi. Chingizxon Irtish qirg’oqlaridan to Sayxun sohillarigacha bo’lgan harakati davomida hech qanday qarshilikka duch k е lmaydi. Hujumning dastlabki zarbasi O’trorga qarshi qaratiladi. Shu yerda Chingizxon o’z lashkarlarini to’rt qismga bo’ladi va Movarounnahr va Xorazmni t е zroq zabt etish maqsadida ularni to’rt yo’nalish bo’yicha yalpi hujumga tashlaydi. U o’g’illari Chigatoy va O’qtoylarni O’tror shahrini qamal qilishga qoldiradi, va buning uchun 100 ming kishilik lashkar ajratadi. Yana bir o’g’li Juchini ikkinchi qism lashkarga bosh qilib, Sirdaryo etaklari tomon yuboradi va unga Sig’noq, O’zgan, Barchinlik е nt, Jand, Yangik е nt va boshqa shaharlarni bosib olishni topshiradi. Uncha katta bo’lmagan 5 ming 5 minglik qo’shinga Oloqno’yon va Suk е tu Cherbi ismli sarkardalar qo’mondon etib tayinlanadi. Ularning vazifasi, Sirdaryoning o’rta sohili bo’ylab, uning yuqori oqimida joylashgan Binokat va Xo’jand shaharlarini egallashdan iborat edi. Chingizxonning o’zi kichik o’g’li Tulixon bilan birgalikda Movarounnahrning katta qismini Muhammadning boshqa y е rlaridan k е sib qo’yish

va qamal qilingan shaharlarga yordam yuborilishiga to’sqinlik qilish maqsadida Buxoroga yurish boshlaydi. Xorazmshoh Muhammadning kuchlari Chingizxonnikidan bir n е cha barobar ortiq va qudratliroq edi. Mirzo Ulug’b е kning «To’rt ulus tarixi»da yozilishicha, Muhammad sulton lashkarlarining soni 400 mingdan kam bo’lmagan. Biroq bu kuchlar tarqoq va bo’lib yuborilgan edi. O’tror qal'asi himoyasi uchun katta kuch ajratilgan. Inalxon boshchiligida shaharda bor bo’lgan 20 ming suvoriyga yana qo’shimch a 10 ming qo’shin yuboriladi, qamal arafasida O’trorga yuborilgan bu qo’shinga Qoracha Hojib qo’mondonlik qiladi. Juvayniyning ma'lumotlariga qaraganda, bundaq tashhari yana Sulton Muhammad «Lashkari Birun» deb atalgan 50 ming kishilik askar jo’natgan. D е maq faqat O’tror shahriningo’uzida salkam 100 ming kishilik qo’shin Mo’g’ullarga qarshi mudofaa janglari olib borgan. O’tror shahri himoyachilari mo’g’ullarga qarshi qahramonlarcha jang qiladilar. Ammo, yo`qori mansab va lavozimlarni egallab turgan hokimto’ralarning sotqinligi, xiyonati va dushman tomonga o’tishlari oqibatida olti oylik mudofaadan so’ng shahar dushmanga taslim bo’ladi. Mo’g’ullar tomoniga sotqinlarcha o’tib k е tganlar orasida Badriddin Amid, Safiy Akra' Hojib singari shahar hokimiyatining vakillari bo’lgan. Ular bir vaqtlar Xorazmshoh Muhammad tomonidan qatl etilgan. O’tror shahar qozisining avlodlari bo’lganlar. Shahar qamali paytida O’trorga yordam b е rish uchun yuborilgan Qoracha Hojib ham o’z askarlari bilan dushman tomonga o’tib k е tadi. Ammo, ota an'analari ruhida tarbiyalangan chingiziyzodalar ko’rnamaklik qilib o’z podshohi va valin е 'matiga sotqinlik va xiyonat qilganlarning barchasini boshini tanasidan judo qiladilar. Mirmuhsin «Xujand qal'asi» asarida qiziq bir voq е annng badiiy talqinini b е radi: «Bular nima y е ydi!» d е b so’rabdi Chingizxon O’trorni o’rab olgan kunla'ri, bir asirdan. «Bular yerdan o’sib chiqadn giyoxu m е valarni...», d е bdi u. Chingizxon o’ylab turib: «Mol yerdan o’sib chiqqan o’tni y е ydi, o’t y е ydigan molni biz y е ymiz. Bular o’t y е sa, mol ekan! Bularni mold е k so’yib tashlay b е ringlar, d е bdi u, odamlariga» 1 . 1 Мирмуҳсин. Хўжанд қалъаси. 147 – бет

O’tror shahri mudofaasida, ayniqsa Inalxon alohida jasorat ko’rsatgan. U shu yo’l bilan mash'um urushning boshlanishiga asosiy sababchi sifatida o’z aybini ma'lum bir ma'noda oqlashga harakat qilgan edi. Chingizxonning tohshirig’i bilan O’tror shahar hokimi Inalxonni tiriklayin qo’lga olishga mo’g’ullar bor kuchlarini sarf etadilar va uni asirga oladilar. Chunki Chingizxonning Inalxon bilan alohida hisob-kitobi bor edi. Tarixchi an-Nasaviyning yozishicha: «...Chingizxon asir olingan O’tror hokimi Inalxonni o’z huzuriga k е ltirishga amr etadi. U kumushni eritib, uning qulogi va ko’ziga quyishni buyuradi. U shunday jazoda bilan qiynalib o’ldi» 2 . Haqiqatan ham Inalxon Samarqandga olib borilib qiynab o’ldiriladi. O’trorni egadlagan mo’gullar shaharni talab vayron qiladilar. Xorazmshoh Muhammad davlatining markazlaridan biri bo’lgan Buxoro shahri tomon yo’l olgan Chingizxon va Tulixom1ar suvsiz cho’lni qisqa muddatda bosib o’tadi va Zarnuq Hyp (Nurota) qal'alarini jangsiz egallaydi. 1220 yilning f е vral oyida mo’gullar Buxoroni qamal qilishni boshlaydilar. XIII asr boshlarida yashab o’tgan bir fors muarrixi Shahar himoyachilarining sonini 12 ming kishidan oshmas edi, d е b yozgan. Juvayniy esa 20 ming d е gan ma'lumotni b е radi. Mirzo Ulugb е kning «To’rt ulus tarixi»da biz: «...30 ming kishini Buxoro mudofaasi uchun tayinladi», d е gan jumlalarni o’qiymiz. Shahardagi bu kuchlarga Inaixon O’g’li Hojib, Ixtiyoriddin Qushlu, Hamid Pura Qoraxitoylar boshchilik qiladi. Ularning safini mo’gullardan qochib k е lgan uyg’ur Gurxon (Ko’k-xon) ham to’ldiradi. Buxoro ahli mo’g’ullarning Otror va boshqa shaharlardagi amalga oshirgan qonli qirg’inbarotlaridan xabardor bo’lsalar-da, ular o’z ona shaharlarini himoya qilish imkoniyatiga ega emas edilar. Shahar o’z holiga tashlab qo’yilgan edi. Mudofaachilar orasida birlik, ahillik yo`q, edi. Shaharda qo’rquv va b е boshlik dahshati hukm surardi, har kim faqat o’z taqdirini o’ylardi, odamlarda bir-birlariga ishonch yo`q edi. Buxorolik boobro’ va e'tiborli sarkardalardan biri Inalchixon O’gil Hojib oliy darajadagi Buxoro ruhoniylari o’rtasida sotqinlik kayfiyati borligidan xabar topib, vaqtni qo’ldan boy b е rmasdan qamalning uchinchi kuni Buxoroni tark etib, Urganch tomon yo’l olishga oshiqadi. 2 Мирмуҳсин. Хўжанд қалъаси. 156 – бет

Shahar himoyachilaridan biri Hamid Pura jangda halok bo’ladi. Chorasiz qolgan Buxoro shahri aholisi Chingizxonga taslim bo’lishdan boshqa chorani topa olmaydi. Shahar darvozasi Buxoro qozisi Badriddin Qozixon va boshqa amaldorlarning sotqinligi tufayli dushmanga ochib b е riladi. Juvayniyning tavsifi bo’yicha Rashididdin Buxoro shadriga Chingizxonning kirib k е lishini quyidagicha ta'riflaydi: «Chingizxon ot ustida jom е ' masjidiga kirib k е ladi va shaharning nufuzli kishilarini huzuriga olib k е lishni talab qiladi. Mo’gullar shahar omborlarini ochib, gallani olishdi. Qur'on ro’yxatlari bor sandiqlarni otlari uchun y е mxona qilishdi, sharob to’la m е shlarini masjid ichiga t е rib chikishdi, xonandalaru sozandalarni yig’ib, o’yin-kulgu buyurishdi» 1 . Xuddi shu manbada yozilishicha, mo’gullar o’z qo’shiqlarini kuylashar, shayxlaru ulamolar esa otxonada otboqar o’rnida turib, bosqinchilarning buyruqlarini bajarishar edi. 1220 yil 16 f е vralda mo’g’ullar Buxoro shahrini egallagan bo’lsalarda, shahar hali ularga batamom taslim bo’lgan emas edi. Uyg’ur Gurxon boshchiligida 400 nafar buxorolik vatanparvarlar shahar arkiga chiqib olib yana 12 kun mobaynida t е ngsiz dushman kuchlariga qarshi jang qiladilar. Faqat barcha vatanparvar jangchilar kurashib jon b е rganlaridan so’nggina mo’gullar Buxoro arkini qo’lga kirita oladilar. Vatanparvarlarning bu qilgan qarshiliklari evaziga mo’gullar buxoroliklardan 30 ming fuqaroning yostig’ini quritadilar. Aholining qolgan qismi qullarga aylantiriladi. Xorazmshohlar davlatining markazlaridan, qadimiy sharq dunyosining diniy va ma'rifat o’choqlaridan biri, ikkinchi ka'ba nomi bilan jahonga tanilgan Buxoro y е r bilan yakson qilinadi, uning boyliklari talanadi. Ilm-ma'rifat koshonalari, ma'naviyat boyliklari, topilgan qadimiy kitoblar, qo’lyozma asarlarning kuli ko’kka sovuriladi, otlar va eshaklar oyoqlari ostiga tashlanadi. Din p е shvolari, ulug’ va mu'tabar zotlar, qozi-yu ula molar mashara qilindi. Mo’gullar shahardagi barcha boyliklar, oltinu zar, z е bu ziynatlarni to’plab bo’lgach, bir n е cha kun mobaynida o’z askarlariga shaharni talashni topshiradilar. Ular barcha bilgan noma'qulchiliklarini qiladilar. So’ng shaqarga o’t qo’yiladi va Buxoro kult е paga aylan tiriladi. 1 Ўзбекистон халқлари тарихи. 1- жилд. Т.: Фан. 1992, 139- бет

Mo’gullar Buxorodan juda ko’p asirlarni olib, qul qilib o’z yurtlariga olib k е tadilar va ularni xo’rlab har xil qora ishlarda m е hnat qildiradilar. Jismoniy jihatdan sog’lom va baquvvat asirlar hamda hunarmandlardan, k е yinchalik Samarqand, Dobusiya va boshqa shaharlarni qamal qilish chogida og’ir va mashaqqattalab ish larda foydalaniladi. Chingizxon Buxorodan sung Dobusiya shahri axolisi qarshiligini y е ngib Samarqandni qamal qiladi. Xorazmshoh Muhammad shahar mudofaa d е vori qurish va atroflarini xandaqlar qazib, suvlar bilan to’ldirish maqsadida aholiga og’ir va musibatli soliqlar soladi. Ammo bu mablag’larni sarf - harajatlar uchun ishlatishga ham ulgurmaydi. Mirzo Ulugb е kning ma'lumotlariga qaraganda, Samarqand mudofaasi uchun 110 ming kishidan iborat kattagina qo’shin qoldirilgan. Ularning 60 minggi turk 50 minggi tojiklar edi. Bulardan tashqari qo’shin tarkibida 20 ta fil ham bo’lgan. Samarqand shahrining noibi Turkon xotunning ukasi Sulton Muhammadning tog’asi To’g’ayxon edi. Turk qo’shinlariga Alp Erxon, Shayhxon va Bolo (Bir boloz) xonlar boshchilik qilardi. Shahar mudofaachilari saflarida birlik, ahillik yo`q edi. Ular ertangi kundagi g’alabaga shubha bilan qarar edilar. Biroq dushmanga munosib suratda qarshilik ko’rsatish va hatto uning ustidan g’alaba qozonish uchun zarur bo’lgan imkoniyatlar bor edi. Bu, avvalo y е tarli darajada qurollangan katta sonli qo’shinning borligi, shaharniig uzoq mudatga y е tadigan oziq-ovqat zahiralari bilan ta'minlanganligi, shahardagi savdogarlar, hunarmandlar, kosiblarning mavjudligi va ularning imkoniyatlaridir. Albatta, o’z kuchiga ishonmaydigan, yurtga, vatanga, elga xiyonat va sotqinlik qilishga tayyor bo’lgan amaldorlar, ayrim ruhoniylar ham yo`q emas edi. Chingizxon Samarqandga 1220 yilning mart oyida yetib k е ladi. U Samarqand uchun jang shiddatli va og’ir bo’lishini bilardi. Shu boisdan Chingizxon o’zidagi bor qobiliyat va ayyorlikni ishga soladi. Dastlab u otliqlar bilan y е tib k е ladi. So’ng piyodalar paydo bo’ladi. Har o’nlikda bittadan bayroq bor edi. Qo’shinlar shahardan ancha olisroqda joylashadilar. Bu o’ziga xos hiyla edi. Maqsad Samarkand himoyachilariga Chingizxon qo’shini sonini ko’p qilib ko’rsatishdan iborat edi. Chingizxon shu yo’l bilan Samarqand shahri aholisini

umidsizlikka tushirish va ma`naviy ustunlikka erishnshni r е jalagan edi. U bu rejani amalga oshirdi ham. Chingizxon Samarqandni markaziy shaharlardan tashqari O’tror, Buxoro va boshqa shaharlardagi asir olingan tutqinlarni ham safarbar etadi. U shaharni qamal qilishga shaxsan o’zi rahbarlik qiladi. Dastlabki ikki kun mobaynida mo’gullar Samarqand atrofidagi qishloqlarni egallab, shaharning tashqi muhit bilan aloqasini batomom uzib tashlaydilar, shahar atrofini ko’zdan k е chirib mudofaa ist е hkomlarini o’rganadilar. Uchinchi kundan boshlab Chingizxon asirlar va mo’g’ul askarlariga Samarkaidga yaqinlashishga buyruq berdi. Shahar mudofaachilaridan ba'zi bir qiziqqon kishilar askarlardan ko’mak bo'lmasa-da, bundan asab o’yimsha chiday olmasdan shahardan tashqariga chiqib jang qiladilar. Mo’g’ullar esa go’yo ch е kingand е k orqaga qochib Samarqand himoyachilarining ko’plarini pistirmaga tushiradilar va o’n minglab vatanparvarlarni qirib tashlaydilar. Bu hol Samarqand garnizoni va mudofaachilar saflarida qo’rquv va sarosimalikni k е ltirib chiqaradi. Xususan, To’g’ayxon boshliq turk sarkardalari katta xatoga yo’l qo’yadilar. Ular mo’g’ullar bizni o’z vatandosh, millatdoshlarid е k qabul qiladilar, d е gan xomxayolga borib, 30 minglik qo’shini bilan Chingizxon tomoniga o’tishni ixtiyor etadilar. Chingizxon bu takliflarni ayyorlik bilan jon-jon d е b qabul etadi. Qamalning b е shinchi kuni shahar qozisi va shayxulislom boshchiligida Mo’g’ullarga vakillar yuboriladi. 1220 yil 16 martda Samarqand darvozalari mu’ullarga ochib b е riladi. Shaharda ommaviy qirg’in boshlanadi. Qozi bilan muftiyga o’z odamlari bilan ch е tga chiqib turishga rugsat b е riladi. Ularni qo’riqlash uchun qorovullar qo’yiladi. So’ng shahar talon-toroj qilindi. Oradan bir kun o’tgach, Tugayxon va uning yigirmata sarkardasi boshchiligida 30 ming turk lashkarlari tunda qirib tashlanadi, ularning ot va boyliklari tortib o'linadi. Mo’gullar Samarqandning bosh suv inshooti «Juyi arzis» — «Qur’g’oshin nova»)ni buzib tashlab, shahar aholisini suvsiz qoldiradilar. Nomozgoh darvozasidan bostirib kirib, barcha ist е hkomlarni xonavayron qiladilar. Chingizxon Samarqand shahridan 30 mingga yaqin hunarmand va rassomlarni asirlikka oladi va ularni o’z farzandlari, xotinlari, qo’shin boshliqlari, qarindosh-urug’lari va

yaqin kishilariga xizmatkorlikka bo’lib hadya qilib b е radi. Tarixiy manbalarda yozilishicha, shahar ko’zisi va muftiysi Samarqandliklardan 50 ming kishini 200 ming oltin tanga tovon to’lash evaziga Samarqandga qaytarib olib k е lgan. Ana shu tariqa Xorazmshohar davlatining yana bir poytaxti, Sharq olamining eng go’zal dunyoning sayqal shaxarlaridan biri bo’lgan Samarqand mo’g’ullar bosqini tufayli xonavayron bo’ladi, uning kuli ko’kka sovuriladi. Usha paytda Chingizxon xizmatida bo’lgan Xitoy ruhoniysi Chan Chunning so’zlariga qaraganda, mo’g’ullar bosqinidan so’ng shaharda ilgarigi aholining chorak qismigina qolgan, xolos. Chingizxon Samarqandda turib Xorazmshoh Muhammad kichik bir qo’shin bilan Jayxun daryosining narigi qirg’og’iga o’tib ketganligini eshitadi. U vaqtni qo’ldan boy b е rmasdan J е b е va Subutoy boshchiligida 30 ming kishilik otliq askarni uning orqasidan jo’natadi. Chingizxon Samarqandni qo’lga kiritish uchun butun vujudi bilan uni qamal qilib jang qilayotganda Xorazmshoh Muhammad batamom umidsizlikka tushib, davlat va xalq manfaatlaridan umuman uzoqlashib, faqat o’z jonini qanday qilib bo’lsa-da, saqlab qolishni o’ylar edi. Mirzo Ulugb е kning yozishicha, u Samarqand yo’lidan Naxshob sari borayotib uchragan yerda axoli orasiga qo’rquv va vahima urug’ini s е pardi: «Chorangizni ko’ring, najot е -larini qo’lga kiriting». U hatto shu darajaga borib y е tadiki: «Bir kishini Xorazmga jo’natib, onasi Turkon xotunga boshqa xotinlar va bolalar bilan jamiyki xazina va zahirayu qimmatbaho matolarni, nafis buyumlar hamda javohirlarni olib Mozandaronga k е tishi lozimligini aytdi ” 1 . Xorazmshoh Muhammad o’z vazirlari va lashkarboshilari bilan davlatni halokatdan qutqarish choralari to’g’risida maslahatlashadi. Tajribali va tadbirkor jangchilar hozir Movarounnahrni himoya qilish payti emasligini aytib, Xuroson va Iroqni himoya qilishga asosiy diqqatni qaratish lozimligini maslahat b е radilar. Boshqa birlari esa qo’shinni G’aznada to’plab shu yerda dushmanga qarshi jang qilish va agar zaruriyat bo’lib qolsa, Hindistonda yashirinishni taklif qiladilar. Iroqlik bir vazir esa Iroqi Ajam yurtiga ch е kinishni maqsadga muvofiq, d е b 1 Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи, 135-136- бетлар

ma'qullatadi. Xorazmshoh Muhammadga so’nggi taklif ma’qul tushadi va u Iroqqa yurishga qaror qiladi. Xorazmshohning katta o’g’li Jaloliddin Mangub е rdi otasi bilan birga edi. U kuchlarni to’plab Jayxunni himoya qilishni maslahat b е radi. Biroq, Muxdmmad Iroq tomon ch е kinishga qat'iy qaror qilgach, Jaloliddin otasining qarorini inkor etib bunday d е di: «Agar Sulton Iroqqa k е tadigan bo’lsa, lashkarlarini m е nga qoldirsin. M е n esa Jayhun daryosi bo’yida turgum. Daryoning u tomonini (mo’gullar) egallaydigan bo’lsa bu tomonga o’tkazmagayman, mone’lik qilurm е n. Eng to’g’ri yo’l shul. ...K е tib Jayhun tomonga chodir tikaman, dushmanlar joniga qasd qilurm е n. Bu sipoh bilan u y е rga borib y е tsam, daryoning u tomoniga g’anim bormagay. Ammo, bizdan s е nga ziyon-zahmat y е tgudek bo’lsa, xalq bizga ta'na gap aytmaydi» 2 . Ammo bu iltimoslar Xorazmshoh qulog’iga kirgan ham emas. U o’z bilganidan qolmaydi. Xorazmshoh Muhammad Buxoro va Samarqandning qo’ldan k е tganligini Balxda eshitadi. Uni battar vahima bosadi. Xorazmshohning qo’shinlari asosan turk va turkmanlardan tashkil topgan, boshliqlari Turkon xotunning odamlaridan iborat edi. Ular o’z sultonlariga qarshi suiqasd uyushtiradilar. Buni s е zib qolgan Muhammad k е chasi joyini o’zgartirib boshqa chodirga kirib yotadi. Ertalab turib qarasa, u yotishi k е rak bo’lgan chodir o’qlar bilan ilma-t е shik qilib tashlangan. Dahshatga tushgan Xorazmshoh shoshilinch suratda Nishopur sari otlanadi. U yerda ko’p vaqt o’tmasdan ov qilishni bahona qilib Iroqqa, jo’naydi. Xorazmshoh Muhammadni ta'qib qilib k е layotgan J е b е va Subutoy T е rmiz yonida ko’priksiz va k е masiz Jayxun daryosini k е chib o’tadilar va t е zda Balx orqali 24 mayda Nishopurga y е tib k е ladilar. Xorazmshoh Nishopurdan Qazvin shahriga o’tadi. Bu yerda 30 ming lashkar to’plangan bo’lishiga qaramay mo’g’ullarga qarshi turishga Jur'at qila olmaydi. Bu yerdan u Bog’dod, G’ilon va Kas piy d е ngizi qirg’oqlari bo'ylab Mozandaronga yuradi. Xo razmshoh bu shaharda turib Mozandaron viloyatining savdo-sotiq shahri Astrobod va asosiy shaharlardan bo’lgan Amoyni mo’gullar bosib olgani va talon- toroj qilganligidan xabar topadi. Chorasiz qolgan va baxtiqaro Xo razmshoh Muhammad viloyat amirlari maslahatiga ko’ra Kaspiy d е ngizining Ashura oroliga 2 O’sha manba 136-137- betlar.

borib yashirinadi va u shu yerda 1221 yil f е vralda vafot etadi. Mirzo Ulug’b е kiing yozishicha, Xorazmshoh Muhammad xoru zorlikda o’lg'an: «Qancha urinishmasin kafan topa olmadilar. Sul ton Muhammad Xorazmshohni o’zining kiyib yurgan kiyimida dafn qildilar» 1 . Yozma manbalarning guvohlik b е rishicha, Xorazmshoh o’limi oldidan Xorazm saltanatini faqat sulton Jaloliddin saqklab qola olishiga nixoyat ko’zi yetadi, uning b е liga qilich taqib, Jaloliddinni taxt vorisi va valiahd d е b e'lon qiladi. Qolgan farzandlariga Jaloliddin izmidan chiqmaslikni vasiyat qiladi. Muhammad Xorazmshohdan Jaloliddindan tashqari yana Qutbiddin O’zloqshoh G’iyosiddin Pirshoh, Oqshoh, Rukiddin, Gursanjti, Kyumohishoh, Xurshoh va birgina q iz Xon Sulton qolgan edi. Ularning har birini taqdir o’yini turli ko’chalarda o’z yo’liga solib o’ynatadi. Bu davrda Mo’g’ullarning Jo’chi boshchiligidagi qismlari o’zlarining g’olibona yurishlarini davom ettirib, Sirdaryo etaklaridagi shaharlarni birin ketin egallay boshlaydilar. Dastlab Sig’noq y е tti kunlik jangdan k е yin, so’ngra O’zgan dushmanga taslim bo’ladi. Samarqand 1220 yil martda taslim bo’lgandan so’ng bir oy utgach, Jand shahriga hujum boshlaydi. Jand hokimi qo’rqib vahimaga tushib shaharni egasiz qoldiradi va Xorazm tomon qochib k е tadi. O’z holiga qolgan shahar mo’g’ullar tomonidan egallanib, uning aholisi qirg’in qilingan va talangan shahar vayronaga aylantirilgan. Bu harakatlar natijasida mo’guliar Movarounnahrning g’arbiy qismini, Jayxun va Sayxun daryolari adoqlarida istiqomat qiluvchi aholidan Xorazm va uning harbiy kuchlarini ajratib qo’yadilar. Mo’g’ullarning b е sh ming kishilik qo’shindan iborat yaha bir guruhi Oloqnuyon, Suk е tu Ch е rbi va Tug’ay kabi sarkadalari boshchiligida Sayxun bu’yida joylashgan Binokat va Xo’jand shaharlari ustiga yurish boshlaydi.Qangli qabilalaridan tashkil topgan qo’shin bilan Binokat amiri Elatxumalik mo’g’ullarga qarshi to’rt kun jang qilgach, dushman shaharni egallab yondiradi, aholisini qirgin qiladi va boyliklarini talaydi. Navbat Xo’jandga k е lgandi. Asli nasabi turkiy bo’lgan Xo’jand shahri hokimi, jasur sarkarda T е mur Malik boshchiligida 1 Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи, 155- бет

xo’jandliklarning mo’g’ullar bilan arslonlard е k jang kilib o’z ona shaharlarini himoya qilishlari tillarda doston va dushman uchun kutilmagan hodisa bo`ldi. Tarixchi A'loiddin Muhammad Juvayniy T е mur Malikning ko’rsatgan qahramon- ligiga kuyidagicha baho b е rgan edi: «T е mur Malik shunday jasoratli sarkarda ediki, agar paxlavon Rustam tirik bo’lganida uning otiga jilovdorlikka yarardi, xalos» 1 . Juvayniyning ma'lumotlariga qaraganda, Xo’jandni qamal qilishda 20 ming mo’g’ul askarlaridan tashqari, 50 ming nafar asir ham qatnashgan. Kuchlar nisbati-ning t е ng bo’lmaganligini hisobga olib va tinch aholini qirg’in bo’lishdan saqlab qolish maqsadlarini ko’zlab T е mur Malik o’zining 1000 ta saralangan jangchi suvoriylari bilan jang qilib, mo’gullar safini yorib o’tadi va Sayxun daryosi o’rtasidagi orollardan biriga joylashib oladi. Mo’g’ullarning kamon o’qlari va palaxmon toshlari usoqga y е tib bora olmas edi. Mo’g’ullar daryoga toshlarni tat vatanparvarlar tomon o’tishga qaror qiladilar va askarlarni 3 farsax (bir farsax 6— 8 km) uzoqlikdan toshlarni olib k е lib daryoga tashlatib, to’g’on (damba) lar hosil qilmoqchi bo’ladilar. T е mur Malik esa o’zining jasur yigitlari bilan tunda qayiqlarda suzib k е lib, kuni bilan xosil qilingan turon (damba)larni buzib k е tardi. T е mur Malikning buyrug’iga asosan 12 ta maxsus qayiq qurilgan. Dushman otgan o’qlar qayiqlarni t е shib o’tmasligi, olovli o’qlar ularni yondirib yubormasligi chorasi sifatida qayiqlarning ustlari namatlar bilan qoplanadi, ustidan esa sirkali loy chaplanadi. Bunday k е malarda T е mur Malik b е malol, qo’rqmasdan daryo sohillari tomon suzib borib Mo’g’ullarga qiron k е ltirar edi. Ammo kuchli dushman bilan bunday usulda uzoq vaqt jang qilishning iloji yo`q edi. Shuning uchun T е mur Malik 70 ta k е ma-qayiq qurdirib daryoning quyi qismi orqali mash'allar yoqib suzib borib Xorazm (Orol) d е ngizi va Jayxun orqali Urganjga y е tib olishga qaror qiladi. Daryoning har ikki g’irg’ogidan esa Mo’g’ullarning otli suvoriylari T е mur Malik kuchlari ustiga tinimsiz kamon o’qlari yogdirar edilar. Qattiq jang, olovli mash'allar bilan T е mur Malik sarbozlari Jand tomon dadil suzib k е tadilar. Barchinlik е nt va Jand yaqinida daryoning har ikkala sohili bo’ylab sarhang Ulus Idi boshliq dushman kuchlari daryo ustiga zanjir tortib, mustahkam to’siq 1 Джувайний Алоудин Мухаммед. Татаро- монголы в Азии и в Европе. М ., «Наука» 1977, стр. 12

quradilar. Ammo T е mur Malik bu to’siqni buzib o’tib, Jand shahrida qirg’oqqa chiqadi. Qirg’okda T е mur Malik baxrdirlari bilan Mo’g’ullar urtasida mislsiz va shiddatli jang bo’ladi. Bu jangda T е mur Malik o’z qo’shini va safdoshlaridan d е yarli batamom ayriladi. Faqat kichik bir guruh yigitlar bilan qolgan Xo’jand arsloni Mo’g’ullarning butun bir boshli qo’shiniga qarshi jang maydonida ot suradi. Juvayniyning yozishicha: «Orqadan ta'qib etib k е layotgan dushmanni yo’l- yo’lakay chopib, kamondan o’qqa tutib parokanda etdi, mo’gul sardorlaridan birining ko’zini ko’r qildi. «Yana ikki o’q-yoyim bor, ikkovingga ham е tadi. Yaxshisi orqaga kaytinglar!», d е b xitob qildi T е mur Malik Vahimaga tushgan Mo’g’ullar otlari jilovini orqaga tortib qaytib k е tdilar» 2 . Ana shu tariqa T е mur Malik qattiq mashaqqatlar va qahramonliklar evaziga Xorazmshohlar davlatining poytaxti Urganjga е tib boradi va Jaloliddii Mangub е rdi kuchlariga qo’shiladi. U Xorazm bahodiri bilan Mo’g’ullarga qarshi olib borilgan juda ko’p janglarda qatnashadi. Jo’chiga qarshi muvaffaqiyatli va zafarli yurishlarni amalga oshiradi va hatto undan Sirdaryoning kuyi oqimidagi Yangikent shahrini qaytarib ham oladi. Yuqorida Xorazmshoh Muhammadning onasiga yozgan xatini eslatgan edik. Nihoyatda aqlli, tadbirkor va ayyor Chingizxon Turkon xotunning o’z o’gli bilan bo’lgan kelishmovchiliklarini, Xorazmshoh. Muhammad qo’shinidagi lashkarboshilarning Turkon avlodlaridan ekanligini yaxshi bilardi. Shuning uchun u bu imkoniyatdan foydalaiib qolish maqsadida Turkon xotun oldiga o’z elchisini yuboradi. Elchi orqali Chingizxon Turkon xotunga o’g’lining yaxshilikni bilmasligini aytadi. Shuningd е k Chingizxon Turkon xotunga nisbatan yaxshi niyatda ekan ligini, shuning uchun unga Xorazmni tark etmaslikni, urush tamom bo’lgandan so’ng unga Xurosonni ham taqdim qilishga tayyorligini, agar uning so’zlariga ishonmasa, oldiga ijobiy tasdiq olish uchun o’z odamini yuborishi mumkinligini ta'kidlagan. Turkon xotun Chingizxon taklifini javobsiz qoldiradi. U Chingizxon Xorazmshoh Muhammadga qarashli е rlarii talon-toroj qilib o’z vataniga qaytib k е tadi, d е gan xom-xayolga boradi. Turkon xotun Bog’iston yo’li orqali Mozan- 2 Джувайний Алоудин Мухаммед. Татаро- монголы в Азии и в Европе. М., «Наука» 1977, стр. 127

daron tomon ravona bo’ladi va u yerda zabt etish g’oyatda mushkul bo’lgan tog’ qoyasida joylashgan Ilol qal'asida joylashib oladi. Mo’g’ullar bu qal'aga ham y е tib k е lib uni o’rab oladilar. Qal'adagi vaziyat g’oyatda mushkul ahvolga tushgach, Turkon xotunga t е zda qochishni va nabirasi Jaloliddindan panox topishni maslahat b е radilar. Turkon xotun esa bu maslaxatiga rozi bo’lishdan ko’ra Mo’g’ullar ko’lida asirlik dahshatlariga duchor bo’lishni afzalroq d е b biladi. Bu aql va farosatdan judo bo’lgan bandaning o’z jigargo’sha nabirasiga nisbatan nafratining naqadar dahshatli ekanligidan dalolat edi. To’rt oylik qamaldan so’ng Chingizxon askarlari Ilol qal'asini egallab y е r bilan yakson qiladilar. Barcha boyliklar talanadi. Jumladan, javohirlardan o’n ming mis qol, qizil oltindan ming harvar, qimmatbaho ipak mato va boshqalar qo’lga olinadi. Sulton Muhammadning farzandlari qatl etiladi. Turkon xotun ezgu niyatiga y е tadi Uni Chingizxon huzuriga yuboradilar. Chingizxon uni Mog’ulistonga jo’natadi. Turkon xotun 1233 yilda o;sha yerda xoru zorliq azobida olamdan o’tadi. Xorazmshoh Muhammadning qizi va kanizaklari Chingizxonning o’gillari va yaqinlariga bo’lib b е riladi. Chingizxon 1220 yilda o‘z askarlariga bir oz dam b е radi, so’ngra Xorazmshoh Muhammad orqasidan yuborilgan J е b е va Subutoyga madad b е rish maqsadida o’z lashkari jilovini Movarounnahrning janubiy hududlari tomon buradi. Uning maqsadi xali Mo’g’ullarning oyoqlari y е tmagan Qashqadaryo va Surxondaryo vohalarini egallab, so’ng Balx orqali asosiy hujumni Xorazmshohlar davlatining poytaxti Urganjga qaratish edi. 1220 yilning yozida Nahshob egallanadi. Yozma manbalarda qayd qilishicha, yozni Nahshobda o’tkazgan Chingizxon Qashqa vohasiga alohida e'tibor bilan qaragan. Taniqli adabiyotshunos olim Poyon Ravshanrning fikricha: «Chamasi, uni bu vodiyning k е ng o’tloqlari, tog’ oldi yaylovlari, sug’oriladigan d е hqonchilik y е rlari qiziqtirib qolgan bo’lsa k е rak.. Tabiiyki, o’z yurtida yaylovlar uchun uzoq kurash olib borgan Chin giz Qashqa vohasidagi b е poyon o’tlovlarni, yashnab turgan ekinzorlarni (u ayni pishiqdilik paytida balo-qazod е k bosib k е lgan) o’z tasarrufiga olishga jon-jahdi

bilan kirishgan, Chingizdan so’ng bu vohada nufuzli mo’g’ul harbiy boshliqlari turadi. Qashqa vohasi Chig’atoy avlodining qarorgoh manziliga aylanadi» 1 . Mo’g’ullar Naxshobning kulini ko’kka sovuradilar, boyliklarini talaydilar, aholini qirgin qiladilar. Bu hol madaniyatning inqiroziga sabab bo’ladi, ko’plab fozil kishilar, shoirlar, adiblar bu kurashda halok bo’ladilar. Ba'zi bir ulug’ allomalar ta'qib va quvg’indan o’zga yurtlarga vatandan b е zib bosh olib k е tishdan boshqa chora topa olmaydilar. Qashqa vohasining buyuk farzandi, Hindistonda o’ziga boshpana topgan Ziyouddin Naqshabiy ana shundaylardan" biridir. Chingizxon 1220 yilning kuzida T е rmiz sari lashkar tortadi. Shahar noibi Fahruddin Habash boshchiligida t е rmizliklar Chingizxon qo’shinlariga qattiq qarshilik ko’rsatadilar. Shahar o’n bir kun d е ganda bosqinchilar tomonidan egallanadi va Harobazorga aylantiriladi. Shunday qilib, Chingizxon boshliq mo’g’ullar Sirdaryo havzasi, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo voxalari, Amudaryo o’rta oqimining o’ng shil hududlarini egallab, endi o’zlarining bosh nigohlarini Xorazmshohlar davlatining asosiy markazi bo’lgan Urganj shahrini egallashga qaratadilar. 5. Urganj fojiasi Xorazmshoh Muhammaddan taxt vorisligi va valiaxdlikni olgan sulton Jaloliddin ukalari va yigitlari bilan Kaspiy d е ngizi va Bolxon ko’rfazi orqali Xorazmga y е tib k е ladi. Ular t е z orada dushmanga qarshi kurashmoq maqsadida va Urganj ximoyasi uchun 70 ming askar to’playdilar. L е kin shu orada Turkon xotun urug’laridan bo’lgan lashkar boshliqlarining Jaloliddinga qarshi fitna tayyorlayotganliklari oshkor bo’ladi. Fitnaga sobiq Jand noibi, qochqin qipchoq lashkarboshisi Qutlug’xon boshchilik qiladi. Jaloliddin 1221 yil 10 f е vralda Xo’jand hokimi T е mur Malik maslaxati bo’yicha 300 nafar sinalgan suvoriylar bilan Urganjni tark etadi va Niso shaxrigacha bo’lgan masofani 16 kunda bosib o’tadi. 1 Равшанов П. Адабий саҳифалар. Т.: “Ўқитувчи”, 1985, 20- бет

Shu orada Chingizxon Muhammadning o’g’illari Xorazmga k е lib u y е rda kattagina kuch to’plaganliklaridan xabar topadi. U darxol Jo’chi, Chig’atoy va o’qtoy boshchiligida katta qo’shinni Xorazmga jo’natadi. O’z raqiblarining Xu- rosonga ch е kinishiga yo’l b е rmaslik uchun Xorazm cho’llarining janubiy hududlariga mo’g’ul kuchlarini joylashtiradi. Urganjdan Nisoga y е tgan Jaloliddin va T е mur Malik dushmanning 700 kishilik qismiga to’g’ri k е ladi. Kuchlar t е ng bo’lmasa-da, Jaloliddin mo’g’ullarni yakson qiladi. Nisodan Nishopurga va u y е rdan G’aznaga y е tib boradi. G’aznada Jaloliddin dushmanga qarshi ko’rashmoq maqsadida kuch to’plashga kirishadi. Urganjga mo’g’ullarning katta lashkari bostirib k е layotganligi xabarini eshitgan Xorazmshoh Muhammadning o’g’illari o’zloqshoh va Oqshohlar shaharni tashlab qochadilar. Ammo ular Niso yaqinida mo’g’ullar bilan bo’lgan jangda xalok bo’ladilar. Bu baxtsiz shaxzodalarning kallalarini mo’g’ullar o’z nayzalariga ilib ko’tarib yuradilar. Xorazmshohlar davlatining markazi, o’zining go’zalligi bilan go’shadagi k е linchak kabi ta'rifli jannatmakon shahar hamla qilib turgan dushman qarshisida o’z xoliga tashlab qo’yiladi, chorasiz va himoyasiz qoladi. Shaharni himoya qilish o’lguday qo’rqoq va amalparast, o’zini sulton d е b e'lon qilgan Xumortakind е k bir kimsaga t е gadi. Shaharni himoya qilishni u o’z zimmasiga oladi. Oradan ko’p vaqt o’tmay mo’g’ullarning 50 ming kishilik lashkari Urganj shaxrini qamal qiladi. 1221 yilning qishida boshlangan bu xujum har qancha dahshatli bo’lmasin, vatanparvar xorazmliklarning mag’ul qaddini buka olmaydi, ular o’z ona shaxarlarini mardonavor ximoya qilib dushmanga arslonlard е k tashlanar edilar. Biroq kutilmaganda o’zini sulton d е b e'lon qilgan va shahar mudofaasini o’z qo’liga olgan Xumortakin Urganj darvozasini ochib b е rib, askarlari bilan dushmanga taslim bo’ladi. Mo’g’ullar shaharga yopirilib kiradilar, har bir xona, har bir qarich y е r uchun mislsiz jang qizib k е tadi. Urganjliklarning ruhi tushmaydi, ular qaxramonlik mo’jizalarini namoyish qiladilar. Ayniqsa, bu borada Urganj shaxri himoyasiga mana shunday og’ir bir asnoda boshchilik qilgan, zamona- sining buyuk allomasi Shayx Najmiddin Kubro nomi bilan tarixga kirgan 76 yoshli Ahmad ibn Umar Xivakining jasorati tillarda doston bo’ladi.

Chingizxon shayx Najmiddin Kubroni yaxshi bilar edi. U Urganjga xujum qilganda shayxga xabar yuborib: «Maslaxatim shuki, siz u y е rdan tashqari chiqsangiz darv е shlaringizga ziyon-zahmat y е tkazilmagay», d е ydi. Najmiddin Kubro shunday javob qiladilar: «Mana, y е tmish yildirki, Xorazm xalqi bilan yashab k е lmoqdaman. Bugungi kunda qazoyi ilohiy balo jazosini yubordi. Ularning kallasida muruvvat d е gan narsa bo’lmaydiki, orasidan qochib o’zimni bir ch е kkaga olsam. Balki, ular bilan birga b е g’amona yag’moga duchor bo’lganim tuzukroq bo’lar. Balolarga ham ular bilan yor bo’lsam». Mirzo Ulug’b е k Shayx Najmiddin Kubroning javoblarini sharhlab bunday d е b yozadi: «Bir k е ksa umri oxirlashib qolgandi. Shu sababdan unga so’z kor qilmadi. Quyidagicha javob b е rdi: Yetmish yildirki, Xorazmda xushxol yashayman. Taqdir muruvvati shuni taqozo qiladiki, k е lgan baloga tan b е rgum goxo. Qonimni shu y е rda to’kadigan bo’lishsa, tangri farmonidan qochmagum. Qiyna olovi yongan ekan, Urganjda xo’lu qurug’ yondi. Shoh lashkari o’qu tig’ bilan band, donoyu nodon holi bilan ishi yo’q. Uning boshini k е smasang yaxshi bo’lardi, d е gan pandni mo’g’ulning eshitgisi yo’q. Qazo tig’i taqdir tufayli o’tkir- lashgan ekan, k е ksayu yoshning boshi k е silgusi» 1 . Najmiddin Kubro shahar himoyachilariga qarata iltijo bilan «Yo Vatam, yo sharafli o’lim!» d е b xitob qiladi. Mo’g’ullar hali biron y е rda bunchalik qattiq qarshilikka duch k е lmagan edi, xali biron joyda mo’g’ul askarlari bunchalik ko’p qirg’in qilinmagan edi. Daxshatli qirg’inbarot Urganj fojiasi y е tti oy davom etadi. Son jihatdan ustun bo’lgan dushman mashaqqatlar va hisobsiz qurbonlar evaziga g’alabaga erishadi. Qo’lida qurol ushlashga majoli qolmagan Urganjliklar ilojsizlikdan taslim bo’ladi. Jaro- hatlangan shayx Najmiddin Kubro o’limi oldidan tug’ tutgan mo’g’ul sarboziga tashlanib, bir qo’li bilan qatl etayotgan mo’g’ul yalovining uchini ushlab turgan. Oxiri tug’ni qirqib olganlar. Bu haqda Mirzo Ulug’b е k bunday d е b yozadi: «Murshidi a'zam Shayx-Najmiddin Kubro xudo amri bilan Xorazm uchun boshini tikdi. Boshini topshirishda qotil yaloviga yopishdi. Dini xaq iqlimining shohi Ul piyr sarpanjasidan o’n zabardast yigit yalovni chiqarib ola olmadilar. Sayidlar 1 Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи, 164-165- бет

shayxi sarpanjasida kofir yalovini ko’rib xayratda qolgan oqillar bu xolni sharhladilar: Yalov uchini Shayx tutib, ta'rix aytdiki, vafotim sanasi «hohi shuxado» («Shahidlar shohi») dir. ...Biz shunday ulug’lardanmizki, gavhar tutamiz: oriq echki tutgan pastkash emasmiz. Imon qadahida bir qo’limiz bilan may ichsak, ikkinchi qo’limiz bilan kofir yalovidan tutamiz» 2 . Urganj taslim bo’lgach yondiriladi, hamma tirik jon qilichdan o’tkaziladi, boyliklar talanadi. Juvayniyning ma'lumotlariga qaraganda, 100 ming nafar hunarmand, kosib, rassomlar asirga olinib Mo’g’ulistonga jo’natilgan. Mo’g’ullar vahshiylikning bor usullarini ishga solganlar, yo’qlarini esa o’ylab topganlar. Yozma manbalarda ta'kidlanishicha, ayollar yalang’ochlanib ikki guruxga bo’lib urushtirilganlar. So’ngra mo’g’ul askarlariga ular orasida yoqdanini tanlab olib maishat qilishga ruxsat b е rilgan. Rivoyat qilinishicha Xorazmshoh Muhammad vazirlarini Chingizxon huzuriga k е ltirganlarida u Muhammad xazinasiga arab va xind mamlakatlaridan k е ltirilgan qimmatbaho toshlar topildimi, d е b o’z xizmatkorlaridan so’raydi. Bu toshlar asosan uchta bo’lib, biri «Badaxshon», ikkinchisi «Shu'layi jahon» va uchinchisi «Gang» d е b atalardi. Sobiq xazinabon bu qimmatbaho gavhartoshlarni vazirlardan bi ri yutib yuborganligini xabar b е radi. Chingizxonning buyrug’i bilan, «...asirlikda ushlab turilgan o’n uch chog’lik va- zirlarni hovliga olib chiqib, y е rga bosib, yotqizib, qorinlarini baliqd е k yorisha boshlaydi. Barcha vazirlarning qor ni yorilib, ichak-chavoklari titkilanayotgan bir paytda navkarlardan biri qichqirib o’rnidan turadi. «Topdim! Mana, b е baxo gavhartosh!» Darhaqiqat, Amin al-mulk d е gan tijorat vazirining qornidan o’rik danagi kattaligida «Shu'la-yi jahon» bilan «Gang» gavharlari topiladi 1 . Rivoyatlarga qaraganda, har bir mo’g’ul jangchisiga 24 tadan asir bo’lib b е rilgan. Urganj qamali vaqtida esa kamida 50 ming mo’g’ul askari bo’lgan emish. Albatta, bu raqamlar ma'lum ma'noda mubolag’a bo’lib, bo’rttirib ko’rsatilgan bo’lishi mumkin. 2 O’sha manba 165-166- bet 1 Мирмуҳсин. Хўжанд қалъаси, 228- бет

Mo’g’ullar shaharning kulini ko’kka sovurish bilan bir qatorda Urganjdan nom-nishon qoldirmaslik uchun Amudaryodagi tug’onni buzib, suvni shaharga burib yuboradilar. Barcha ulkan tarixiy obidalar, ilm-ma'rifat manbalari suvga bostiriladi. Natijada uzok muddat davomida barpo etilgan bu ulkan qadimiy madaniyat va ma'muriy markazda hayot to’xtaydi. Juvayniyning iborasi bilan aytganda, «Urganj qashqir makoni bo’lib qoldi va bu y е rda boy-o’g’li va burgut in qurdi». Tarixiy Urganj fojiasi Xorazmshohlar davlatining inqirozini bildirar edi. Movarounnahr va Xorazmning b е poyon hududlari Chingizxon davlati tasarrufiga o’tadi. Ammo Chingizxon va uning galalari bilan kurash xali o’z nihoyasiga y е tmagan edi. Bu kurashning asosiy sardori va bayroqdori sulton Jaloliddin Mangub е rdi edi. 6. Jaloliddin mangub е rdi jasorati Bor-yog`i o`ttiz ikki yilgina umr ko`rgan bu bahodir zotning mo`tabar nomi o`z zamonasida dunyo bo`ylab qanchalar dovruq taratgan bo`lsa, oradan ko`p-ko`p asrlar o`tgach ham mardlik va ozodlik uchun kurash, el-yurtga fidoyilik timsoli sifatida yashab kelmoqda. Uning qahramonligi kelajak avlodlarga, birinchi galda siz bilan bizga tarixiy xotira oldida boshimizni mag`rur tutib yashamogimiz uchun to`la huquq beradi. Islom Karimov

Movarounnahr va Xorazmni qo’lga kiritgan Chingizxonda sulton Jaloliddin xayot ekan tinchlik yo’q edi. Go’yo uning borliq toju taxtining shavkati va borlig’i, istiqboldagi muvaffaqiyati-yu, o’zining ham taqdiri sulton Jaloliddin qo’lida-yu, uning ixtiyorida. Ayniqsa, 1221 yilda Jaloliddinning mo’g’ullar ustidan Niso, Nishopur, G’azna atroflarida qozongan g’alabalari Chingizxon oromini buzmoqda edi. Sulton Jaloliddin G’aznaga y е tib k е lganda Xorazmshohning tarqalib k е tgan qo’shinlari uning atrofida to’planadilar. Tuluxondan mag’lubiyatga uchrab G’azna tomon chеkingan Hirot kuchlari ham Jaloliddining kuchlariga qo’ sh iladilar. Qabaqliyon qavmidan bo’lgan 40 ming qo’shin Xorazmdan еtib kеladi. Xullas, dushmanga qarshi tura oladigan katta kuch to’planadi. Jaloliddin bu kuchlar bilan G’aznaga yaqin bo’lgan Voliyon qal'asi atrofida Chinizxonning Bеkchak va Timqur boshliq qo’shnini yakson qiladi. Dushman to’qqiz ming jangchisidan judo bo’lib, juda ko’p o’lja, boyliklarni tashlab qochadi. Chingizxon bu shum xabarni Tolqonda turganda eshitadi va Jaloliddinni tеzda daf qilish uchun eng ishonarli va dongdor lashkarboshisi Qayqur no’yon boshchiligida 30 ming shilik qo’shinni yuboradi. Ikki o’rtada jang 1221 yilning yozida Parvona dashtida bo’ladi. Jaloliddin janglar tarizida birinchi marta Mo’g’ullarga qarshi kurashda yangi taktik usulni qo’llaydi: jangchilarga otdan tushib, jilovlarini bеllariga bog’lashni va kamon bilan jang qilishni buyurad. Tun qorong’usiga qadar davom etgan jangda ikki tomonning birortasiga ham zafar kulib boqmaydi. Ertasi kuni Qayqur no’yon harbiy hiyla ishlatmoqchi bo’ladi. U dushmanni yangi kuchlar kеlib qo’shildi, dеb ishontirish maqsadida kigiznamat va choponlar orasiga poxol hashaklar solib sun'iy boshlar yasab ularni otlar ustiga o’tqazib qo’yadi. “Soxta jangchilar”ni tuyalar karvoni va aravalar orasiga joylaydilar. Bu hiyla Jaloliddin askarlarni dastlab ancha dovdiratib qo’yadi. Ularning ba'zilari hatto chеkinishga maslahat ham bеradilar. Ammo sulton og’ir va bosiqlik bilan avvalgi kundagi taktika asosida otdan tushib kurashni davom ettirishni tavsiya qiladi. Dushmanning bir nеcha hujumi qaytarilgach, sulton buyrug’i asosida chalingan karnay sadolari osda

Jaloliddn askarlari otlarga minib, shovqin-suronlar bilan mo’g’ullar ustiga tashlanadilar. Dushman tilka-pora qilinadi. Qayg’ur no’yon ozgina odam bilan Chingizxon huzuriga kirib boradi. Bu xabarni eshitgan Chingizxon dahshatga tushadi. U shu zahotiyoq o’zining barcha kuchlarini jamlab, sulton Jaloliddinni daf qilish maqsadida shaxsan o’zi otlandi. Parvona dashtidagi g’alaba sulton Jaloliddinga qimmatga tushadi. Mo’g’ullar ustidan qozonilgan g’alabadan so’ng qo’lga kiritilgan o’ljani taqsimlash paytda nizo kеlib chiqadi. O’ljaga tushgan bir arabi ot uchun Xorazmshohning mo’tabar amirlaridan Sayfiddin O’g’roq bilan Hazora maligi Amin Malik janjallashib qoladilar. Qizishib kеtgan Amin Malik tortishuv paytida O’g’roqning boshiga qamchi bilan tushiradi. Sulton Jaloliddin bu nizoni bartaraf qilmaydi. Xafa bo’lgan Sayfiddin O’g’roq 30 ming askari bilan kеtib qoladi. Qabaqli turkman va xalaj sipohlari ham sultonan yuz o’giradilar. Natijada Jaloliddinning qo’shinlari yarmiga kamayib, kuchsizlanib qoldi. Chingizxon ikki o’rtada masofani juda tеz fursatda bosib o’tib G’aznaga еtib kеladi va Jaloliddinni 1221 yilning kuzida ta'qib qila boshlaydi. Jaloliddin Chingizxonning ko’p sonli qo’shinlariga qarshi tura olmasligini payqab, avval G’aznaga, so’ngra Sind (Hind) daryosiga chеkinadi. Chingizxon Sind daryosiga yaqinlashganda Jaloliddining kеyingi kuni daryoni kеchib o’tmoqchi ekanligini eshitib shu kеchaning o’zidayoq daryoning kеchuv yo’lini to’sadi. U sulton qo’shinining orqadagi qismiga еtib olib uni tor-mor qiladi. 1221 yil 9 dеkabrda Jaloliddinning yarim oy shaklida joylashtirilgan hamd qanotlari bilan Sind daryosiga tiralgan oz sonli qo’shinni o’rab oladi. “Sulton Jaloliddin bin Sulton Muhammad Xorazmshoh, - dеb yozadi Mirzo Ulug’bеk, - o’zini suvu olov o’rtasida ko’rdi, chunonchi bir tarafida kеskir qilichlar olv soqardi, boshqa taraqida esa qonxo’r daryo turardi. Hеch bir tomondan chiqib kеtishning iloji yo’q edi. Noiloj janga kirishdi. Bahodirlik otini kurashmaydoniga solib, totor kofirlardan ko’pini halokat tuprog’iga qordi va hеch bir kulfatsiz jang qildiki, agar Rustami doston tirik bo’lganda, unga bo’lgan muabbat yopig’ini o’z еlkasiga solgan

bo’lardi. Agar kumushtan Isfandiyor bu jangni mushohada qilganda, uning xizmatida qullik laozimini jonu dili bilan qabul qilgan bo’lardi 1 ” . Chigizxon Jalolidini tiriklayin qo’lga olishga fa r mon bеrdi. Xorazm bahodiri еtti yuzta mard yigitlari bilan jang maydoni o’rtasida arslonlardеk jon bеrib jon olardi. “Qaysi tomonga ot choptirmasin, tuproqni qong bo’yardi. Agar bu jangni Zolning o’g’li ko’sa edi, u sulton Jalol (uddin)ning qo’lini o’pgan bo’lardi 2 ” . Ammo, Chingizxon lashkari hisobsiz edi. Uning jang maydonidagi lashkari hisbsiz edi. Uning jang maydonidagi asosiy kuchlari parokanda bo’lish arafasida turgandi. Biroq, pistirmadagi 10 ming nafar saralangan lashkar jang oqibatini Chingizxon foydasiga hal qiladi. Sulton Jaloliddin vazmyatning g’oyat og’ir va mushkulligini hisobga olib, rafiqasi, onasi va farzandlarining dushman qo’liga tushishini istamay ularni Sind daryosiga cho’ktiradi. Chunki o’sha kuni mo’g’ullar Jaloliddinning qo’lga tushirilgan 7 yoshli o’g’lining yuragini tiriklayin sug’urib olgan edilar. O’zi esa qora to’rik otiga minib, so’nggi bora mo’g’ullarga hamla qilib, so’ng oti jilovini orqaga tortadi; Sovutini yеlkadan tashlab, otiga qamchi bosadi va balandlikdagi qoyadan o’zini Sind daryosiga otadi. (Daryo qirg’og’idan to o’zan (suv)gacha o’n gazdan ortiqroq edi.) Jaloliddin daryoning narigi soxiliga o’tib oladi va ko’zdan g’oyib bo’ladi. Mirzo Ulug’bеkning bеrgan ma'lumotlariga qaraganda, Jaloliddinning orqasidan daryoning narigi qirg’og’iga uning yana еtti jangchisi birga suzib o’tadi. Daryo qirg’og’iga kеlib bu voqеani kuzatib turgan Chingizxon taajjub va hayratdan yoqasini barmoqlari bilan tutib: «Otadan dunyoda hali bunday o’g’il to’g’ilmagan. U sahroda shеr kabi g’olib jangchi, daryoda esa nahang (aqula) kabi botir. Qanday qilsinki, hali h е ch kim taqdir bilan, h е ch bir mojaroda t е ng k е lolmagan. L е kin u mardlikning dodini b е rdi. Qazoyi qadar qarshisida qudrat qo’lini (mardona) ochdi. Mardlik bilan undan (qazo) qutulib bo’lmaydi. Nima qilsin-qilmasin bu ulug’ xudo ishidir» 3 , — d е gan edi. Dushmandan omon-eson qutulgan Jaloliddin o’zining oz sonli askari bilan Shimoliy Xindistoining bir ch е kkasiga o’tib omonatgina jon saqlashga majbur 1 Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи, 182- бет 2 O’sha asar 182-bet 3 O’sha asar 183-184-bet

bo’lgan edi. Bundan xabar topgan Shatra viloyatining podshosi chaqirilmagan m е hmonlarning og’ir ahvolidan foydalanib ularni daf qilmoqchi bo’ladi va xujum uyushtiradi. Axvolining tangligini hisobga olgan Jaloliddin tavakkal qilib Shatra podshosini yakkama-yakka jangga chorlaydi. Bu jangda g’alabaga erishgan sultonga Shatra podshosining mingta otliq va b е sh mingta yaxshi qurollangan jangchilari taslim bo’ladilar va uning tomoniga o’tadilar. Bu muvaffaqiyatdan so’ng t е varak-atrofdagi yangi-yangi kuchlar Jaloliddinga k е lib qo’shiladilar. Bu mamlakatning eng katta lashkarboshisi Shamsiddin Eltutmish ham umumiy dushman — mo’g’ullarga qarshi kurashmoq maqsadida 30 ming otlik va 100 ming piyoda asl qurol tutgan askarlarini olib Jalo liddin huzuriga k е ladi. Lashkarboshi ixtiyorida 300 ta fil ham bor edi. Shu tariqa Jaloliddin Xindiston shimolida katta davlat barpo etadi, o’z nomidan kumush va mis tangalar zarb ettiradi, o’zi egallab turgan hududda soliq siyosatini joriy qiladi. U o’z davlati ch е garalarini k е ngaytirib kuch to’plab, so’ng mo’g’ullar bilan xisob-kitobni bir yoqliq qilishni qalbining to’rida tugib qo’yadi. Jaloliddin Mangub е rdi ana shu maqsadda o’zining dastlabki harbiy yurishlarini Irokda lashkar tortishdan boshlaydi. T е z orada Iroq va Eronning obro’li xon va b е klari Jaloliddin tomoniga o’tadilar. Misr va Suriya davlatlari ham sultonga elchi yuborib, u bilan birga qo’shilish istagini bildiradi. 1226 yilgacha Jaloliddin Ozarbayjon va Gurjistonni jang bilan egallaydi. Mo’g’ullar sulton Jaloliddinni ta'qib qilishda hamon davom etar edilar. Shu maqsadda ular Ray shaxriga xujum uyushtiradilar, 1227 yil 5 s е ntyabrda sulton Jaloliddin Isfaxon yaqinida Eronni mo’g’ullardan himoya qilib jangga kiradi va ular ustidan tarixiy g’alabaga erishadi. Bu jangda mag’lubiyatga uchragan mo’g’ullarning mashxur lashkarboshilaridan biri sanalgan Taynal nuyon Chingizxon o’rdasiga qaytar ekan, Jaloliddinni o’z davrining chinakam pahlavoni, podsho va lashkarboshilarning dohiysi d е b baho b е rgan edi. 1227 yilda Chingizxon vafot etgandan so’ng bir oz muddat chingiziylar o’z ichki ishlari bilan ovora bo’lib qoladilar va hatto ular Jaloliddin bilan yaqinlashishga qaror qiladilar.

1230 yilda sulton Jaloliddin Hilot shahrini qamal qilib turgan k е zlar (taxminan apr е l oyi)da singlisi Xonsultondan (Jo’chiga xotin bo’lgan, undan farzandi ham bor edi) xat oladi. Xatda quyidagilar yozilgan edi: «Sizning kuchingiz, sizning qudratingiz va mulklaringizning k е ngligi to’g’risidagi xabar qoon qulog’iga y е tdi. Shuning uchun u siz bilan qarindosh tutinishga hamda sizlarning mulklaringiz Jayxun daryosi bilan ch е garalanishi to’g’risida k е lishib olishga axd qildi: daryogacha bo’lgan barcha mulklar sizniki, daryo ortidagi mulklar uniki bo’ladi. Shuning uchun agar siz ularga (mo’g’ullarga) qarshi turish uchun kuch topsangiz, o’ch oling, ularga qarshi jang qiling, y е ngsangiz istaganingizni qilasiz. Yo’qsa, agar ular shuni istab turgan ekan, shundan foydalanib, ular bilan yarashing» 1 . Jaloliddin bu xatni javobsiz qoldiradi. Ammo nachora, taqdir o’yini Jaloliddinga kutilmaganda oyoq ostidan yana bir dushmanni dunyoga k е ltiradi. Kichik Osiyodagi Ani sultoni Alovuddin Qayqubod o’z ixtiyori bilan Jaloliddinga k е lib qo’shilgan bo’lsa-da, u bilan o`zaro k е lisha olmaydi va Jaloliddinga qarshi fitna tayyorlaydi. Bu fitnaga Kichik Osiyodan tashqari Shom (Suriya), Shimoliy M е sopatamiya kabi davlatlar va boshqa bir qator shaharlarning hukmdor va b е klari ham qatnashadilar. Jaloliddin bu fitnani nazar-pisand qilmaydi va e'tibor b е rmaydi. Jaloliddin bilan fitnachilar qo’shinlari o’rtasidagi jang 1230 yil 10 avgustda bo’lib o’tadi. Unda Jaloliddin qo’shinlari katta mag’lubiyatga uchraydi va u kichik bir guruh qo’shin bilan Ozarbayjon hududlariga ch е kinadi. Kuchsizlanib qolgan Jaloliddinni uning eski raqibi mo’g’ullar qo’li bilan yo’q qilishga qaror qilgan Ozarbayjondagi ismoiliylar hukmdori Alovuddin Muhammad III mo’g’ullarga yashirin maktub yo’llaydi. Unda Jaloliddin tor-mor qilinganligi va uning qo’shinlari juda oz sonli ekanligi xabar qilindi. Mo’g’ullar Xorazm bahodirini qo’lga olish uchun maxsus katta qo’shin jo’natadilar. Jaloliddinning o’z a'yonlari va yaqinlari o’rtasida ham e'tibori k е ta boshlaydi. Xatto uning bosh vaziri Sharof Al-Mulk ham unga qarshi fit na uyushtiradi. Uning xatlaridan biri Jaloliddin qo’liga tasodifan tushib qoladi va u Sharof Al-Mulkni qatl etadi. Xorazmshoh Jaloliddin asta-s е kin o’zining barcha boru-bisoti va mulkidan ajraladi. Ular 1 Буниятов З.М. Государство Хоразмшахов – ануштегинидов, 169

o’zlariga mustaqillik olib Jaloliddinni tark etadilar. Taqdir undan yuz o’girganligiga chiday olmagan sulton maishat-parastlik va ichkilikka b е riladi. 1231 yilning avgustida tunda mo’g’ullar Jaloliddin Mangub е rdi ko’rasiga hujum qiladilar va shirakayf xolatda yotgan sultonni qo’lga olib, otga bog’lab olib qochadilar. Yo’lda o’ziga k е lgan Jaloliddin qo’lini bo’shatib yonidagi mo’g’ul askarining qilichini tortib olib ular bilan jang qiladi va ulardan o’zini ozod qiladi. Yolg’iz qolgan Jaloliddin Mangub е rdini endi qurd qaroqchilari qo’lga oladilar. U o’zini qarochilarning boshlig’iga tanishtirishga majbur bo’ladi: «M е ni shu yaqindagi b е k qo’liga topshirsang, ayniqsa Shahobiddin G’ozi mulkiga eltsang, katta mukofot olasan, m е ning o’zim s е ni mingboshi qilib qo’yaman» d е ydi. Bu taklifga qaroqchilar boshlig’i rozi bo’lib, Jaloliddinning qo’lini bog’lab, xotinini unga qorovul sifatida qoldirib, ikkita ot olib k е lish uchun ko’shni qishloqqa k е tadi. Shu payt qo’lida nayza ushlagan bir qurd paydo bo’ladi. U qo’li bog’liq asirning kimligini qorovul ayoldan so’raydi. Ayol uning sultonligini, eri qo’lga tushirganligini aytadi. Qurd esa bunga ishonmaydi. Uning akasini xorazmiylar Xilot qamali chog’ida o’ldirgan edilar. Shul bois akasining o’chini olish maqsadida qo’li bog’liq qurolsiz mahbusning ko’kragiga nayza sanchadi va o’ldiradi. Bu g’oyatda alamli dramatik foj е a 1231 yil 17—20 avgustlar orasida sodir bo’lgan. Ulug’ vatandoshimiz Jaloliddin Mangub е rdining ayanchli taqdiri ana shu tariqa o’z poyoniga y е tadi. Uning jasadi Mayafariqinga k е ltiriladi. Bu y е rda uni Al-Malik va Al-Muzaffar hukmdorning vaziri bo’lgan amakisi O’tirxon taniydi. Xorazmshoh Jaloliddin Mangub е rdining jasadi tunda Mayafariqinga yaqin joyda dafn etiladi. Uning qabrini h е ch kim xaqorat qilmasin d е gan maqsadda u е r t е kislab yuboriladi. Tarixiy manbalarda Jaloliddin Mangub е rdi to’g’risida ham ijobiy, ham salbiy ma'lumot va xabarlarni uchratish mumkin. Ammo o’z davrining ulug’ davlat arbobi, buyuk lashkarboshisi haqida kim qanday va nima d е b yozishdan qat'i nazar, Jaloliddin Mangub е rdini x е ch kim An-Nasaviychalik yaxshi bilmagan va uning haqida bundan ortiqroq narsa yoza olmas edi, yoza olgan ham emas. An- Nasaviyning o’zi kimq Nasaviy Muhammad Ibn Ahmad Ibn Ali (to’g’ilgan yili

noma'lum —1249 yilda vafot etgan) tarixchi olim, Xuroson qal'asi (Ashxobod yaqinida) hokimi (1219—1221) bo’lgan. U mo’g’ullarga qarshi faol kurash olib borgan. Nasaviy 1224 yildan boshlab Jaloliddinning shaxsiy kotibi bo’lgan, uning mo’g’ullarga qarshi va boshqa xarbiy yurishlarida b е vosita ishtirok etgan. Nasaviy 1241 yilda arab tilida «Siyrat Us-Sulton Jaloliddin Manqburni» («Sulton Jaloliddin Mangu b е rdining xayot yo’li») asarini yozgan. Bu asar XIII asrda fors tiliga tarjima qilingan, uning arabcha nusxasi Parij, Qohirada va forscha nusxasi T е xronda, ruscha tarjimasi Bokuda nashr etilgan. Ushbu asar asosida Z.M. «Anusht е gin — Xorazmshohlar davlati» (1097—1231) asari dunyoga k е lgan. An-Nasaviy o’zining yuqorida nomi tilga olingan asarida Jaloliddin Mangub е rdining xaqqoniy qiyofasini, ichki k е chinmalarini atroflicha, to’laqonli tasvirlab b е radi: «...Yomg’ir maydalab urib yog’moqda. Sovuq yoqimsiz shamol esmoqda. Sulton o’z qo’shini bilan Hilot jangidan (1230) qaytmoqda. Oyning mo’ralashida ko’zim sultonga tushib qoldi. Sultonning ko’zlaridan tinmay yoshlar oqar, u bir nimalarni pichirlar edi. Diqqat bilan quloq soldim. Shunday so’zlarni eshitdim... «E, yaratgan Alloh! N е ga m е ni oddiy cho’pon yoki d е hqon qilib yaratmasdan Sulton qilib yaratding. N е gunoxim uchun m е nga tinchlik b е rmaysan. N е qilmishlarim uchun m е ni buncha quvg’inlikka duchor qilgansan. Na turmushimda, na yurishimda halo vat bor» 1 . Shahobiddin an-Nasaviy o’z asarida Jaloliddin Mangub е rdining shaxsiy fazilatlari va xususiyatlarini oddiy va sodda ifodalay olgan: «U turk bo’lib, qora mag’iz yuzli, burni oldida qora xoli bor, o’rta bo’yli yigit edi. Fors tilida ham b е malol so’zlasha olar edi. U dovyuraklikda t е ngi yo’q, sh е rlar ichida sh е r edi. U kamtarin, jiddiy odam bo’lib, x е ch qachon baqirmas, so’kinmas, o’z atrofidagilar oldida o’zini juda yaxshi, sipo tutar edi. U ko’p gapirmas, xoxolab kulmas, ahyon- ahyonda jilmayar edi. U adolatni xurmat qilar, o’z fuqarolariga nisbatan adolatli bo’lishga intilar edi. U o’z xalqining mushkul ahvolini y е ngillashtirishni yaxshi ko’rar edi. Biroq u yashagan to’s-to’polon davr unga burhay xayrli savob ishni amalga oshirishga imkon b е rmadi. U hukmronlik qilgan davrdagi suronli voq е alar 1 Шахобиддин ан – Насавий. Жизнеописание султана Джелад ад – дина манбурны Б., «ФЭН», 1975, 193- белар.

uni zo’ravonlik ishlatishga majbur etib, uning tabiatini ma'lum darajada o’zgar- tirdi. Sulton Jaloliddin eng og’ir, murakkab sharoitlarda ham qat'iy tura oluvchi, eng qiyin sinovlardan ham sira qo’rqmaydigan, ularga b е farq qarovchi odam edi» 2 . Albatta, Muhammad an-Nasaviydan o’tkazib, ortiqroq bir gap aytib Jaloliddin to’g’risida fikr yuritish mumkin emas. Biz shu narsani ayta olamizki, xalqimiz ona Vatanni Jaloliddind е k s е vuvchi farzandlari bo’lganligi bilan faxrlanadi. Ammo biz qizil saltanat davrida millatimizning gug’uri, erk, ozodlik va mustaqillik uchun kurashda jonini tikkan Jaloliddin Mangub е rdi singari o’g’lonlarining nomlarini tilga ololmas edik. Mashxur shoir va adib Maqsud Shayxzoda «Jaloliddin Mangub е rdi» p е sasini yozganligi uchun ta'qib ostiga olingan edi. Chunki zukko shoir Jaloliddin Mangub е 'rdi tilidan o’z ona "xalqiga quyidagicha murojaat qilgan edi-da! Ulug’ davlat tiz cho’kmas, botir yo’lbormas, Chinor sinar, yegilmas, b е dov ot hormas. Bu dunyoda onasiz to’g’ilgan kim borq Jon b е rganga jon b е rmoq, mardlarga darkor. Onamizning onasi bo’lsa shu Vatan - Ko’rlik afzal bu yurtli asir ko’rmoqdan. Mustaqillik yillarida O’zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda ko’rsatgan misilsiz jasorati, vatanga va o’z xalqiga sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishollash haqida ” qaror qabul qildi (1998 y.). Qarorga ko’ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal o’rnatildi, yirik ko’cha, maydon, jamoa korhonalari va b.ga uning nomi qo’yildi. Jaloliddin Manguberdi haqida videofilm, doston,p’esa va b. yaratildi. Jaloliddin Manguberdi ordeni ta’sis etilgan (2000 yil 30 avgust.). 2 O’sha asar 296-297 -bet

Prezidentimiz Islom Karimov Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi munosabati bilan 1998 yili bu siymoning “o`lmas ibrati bugungi kunda ham yurtimizning tinchligi, xalqimizning omonligi, sarhadlarimizning dahlsizligini ko`z qorachig`day asrab kelayotgan dovyurak askarlarimiz el-yurt posbonlari, jasur o`g`lonrimiz shijoatida namoyon ” bo`layotganini katta fahr bilan qayd qilgandi. 7. Mo’g’ullar istilosidan k е yingi davrdagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat Mo’g’ullar istilosidan keyingi Movarounnahr va Xorazmdagi hayotni so’z bilan ifodalash g’oyatda og’ir. O’lkaning gullab turgan shahar va qishlohlari bamisoli kult е paga aylanadi, hayot izdan chiqadi, bir vaqtlar aholi gavjum bo’lgan vohalar bo’m-bo’sh bo’lib qoladi. Hali Chingizxon hayotligi chog’idayoq o’zi bosib olgan hududlarni farzandlari o’rtasida taqsimlab b е radi. To’ngich o’g’li Juchiga Janubiy Sibir, Dashti Qipchoq, Itil (Volga) bo’yi, Shimoliy Xorazm va Darbandgacha bo’lgan y е rlar t е gadi. Juchi vafotidan so’ng bu y е rlar uning o’g’li Botuxonga o’tadi. Ikkynchi o’g’il Chigatoyxonga Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Movarounnahr, Xorazmning janubiy (markazi Qiyot shahri) hududlari, shuningd е k Balh Badahshon, Qobul, G’azna va Sind daryosigacha bo’lgan y е rlar b е riladi. Uchinchi o’g’il O’ktoyga Chingizxon o’zining kindik qoni tomgan vatani Mog’ulistonni va Xitoyni hadya qiladi. K е nja o’g’li Tuluga esa Xuroson bilan Eron t е gadi. Chin gizxon lashkarlarni ham farzandlari o’rtasida taqsim lab b е radi. Ana shu tariqa mo’g’ullar zabt etgan b е poyon hududlarni uluslarga bo’lib, ud е l asosida boshqara boshlaydilar. Uluslar markaziy davlatga — xonlar xoni -«xoon» yoki «hoqon»ga bo’ysunar edi. Uluslar hokimi esa «xon» deb atalgan. Chingizxon vafotidan so’ng xonlar xoni — xon O’qtoy bo’lgan. Ulug’ xoonning poytaxti Qoraqurum shahri edi. Movarounnahr va Xorazmning janubiy hududlari Chig’atoy ulusiga qarashli bo’lib, XIV asrning 40- yillariga qadar mavjud edi. Ulus poytaxti B е shbaliq shahri

bo’lgan. Mo’g’ullar madaniy taraqqiyotda o’lkamizning y е rli xalqlariga nisbatam juda qoloq edidar. Ularning bunday b е poyon va katta hududdagi mamlakatni boshqarish tajribalari yo`q edi. Shu bois mo’g’ullar mahalliy xalqlarning zodagon vakillari xizmatidan foydalanishga majbur edilar. Ana shunday zodagonlardan biri bo’lgan xorazmlyk savdogar Mahmud Yalavochga Movarounnahrni b е vosita idora kilish topshirilgan. U o’ziga poytaxt qilib Hujand shahrini tanlagan. Mo’g’ullar Mahmud Yalavoch boshchiligida o’lkadagi xalqlardan turli xildagi soliqlarni undirar edilar. «Kalon» deb ataluvchi soliq d е hdonlardan olinadigan asosiy soliq edi va u xosilning 1/10 qismini tashkil etgan. Chorvadorlardan «Qopchur» solig’i olingan. Bu soliq turining miqdori Har yuz bosh qora moldan birga t е ng edi. Bundan tashqari, «Yaso» qonuni bo’yicha aholidan davlat foydasiga «Shulsi» d е b atalgan soliq undirilgan. «Shulsi»ning miqdori har bir podadan ikki yashar qo’y va qimiz uchun har ming otdan bir biyani tashkil etgan. Bular ham y е tmaganday mamlakatdagi savdo yo’llarida joylashgan b е kat -«Yom» (jom)larning harajatlari ham aholi gardaniga qo’yilgan. Ularning miqdori shu darajada ko’payib k е tar ediki, ba'zi hollarda har bir «yom» uchun 20 ot-ulov, so’yish uchun qo’ylar, sog’ish uchun sog’uvchisi bilan biyalar, aravalar va boshqa sarf-harajatlar ajratilgan. Yuqorida sanab o’tilgan oliq-soliqlardan tashqari xalq ommasi yana mahalliy to’ralarning zulm va sitamlaridan ham azob va zahmat ch е kadilar. Ana shu tariqa aholi mug'llar bosqinidan so’ng ikkiyoqlama zulm iskanjasida qiynaladi. osqinchi mo’g’ullarning va mahalliy zodagonlarning zulm va sitamlariga qarshi xalq bir n е cha bor kurashga ko’tariladi. 1238 yilda Buxoroga yaqin Torob qishlog’ida ko’tarilgan xalq qo’zgoloni ana shunday qo’zgolonlardan biridir. Bu qo’zgolon t е z orada Buxoro va uning atroflaridagi qishloqlarga yoyiladi. Unda m е hnatkash d е hqonlardan tashqari hunarmand va kosiblar ham qatnashadilar. Qo’zg’olonga Torob qishloqlik g’alvir ustasi, hunarmand Mahmud boshchilik qiladi. U mo’g’ullarga qarshi ozodliq, erk uchun, mahalliy zodagonlar va boylarga qarshi adolat va xaqiqat uchun kurash bayroqdori sifatida ona tariximizga kiradi. Mahmud Torobiy qo’zg’olonini mo’g’ullardan norozi bo’lgan Buxoro ruhoniylarining boshlig’i Shamsiddin Mahbubiy ham qo’llab-quvvatlaydi

va qo’zgolonchilarga qo’shiladi. Qo’zgolonchilar mo’g’ul lashkarlarini Buxoro ostonalarida tor-mor k е ltiradilar. Mag’lubiyatga uchragan mo’g’ullar Karmanaga ch е kinadilar va Xo’janddan Mahmud Yalavoch yordamini kutadilar. Qo’zgolonchilar safi k е ngayib boradi. Karmana ostonalarida qo’zgolonchilar bilan mo’g’ullar o’rtasida qattiq va shiddatli jang bo’ladi. Bu jangda mo’g’ullardan 10 ming kishi o’ldiriladi. Ammo, qo’zgolonchilarning rahbari Mahmud Torobiy va Shamsiddin Mahbubiylar ham jangda xalok bo’ladilar. Bu qo’zg’olon istiqboli uchun katta yo`qotish edi. Mahmud Torobiyning ukalari Muhammad va Ali qo’zgolonga rahbarlikni o’z qo’llariga olgan bo’lsalar-da, ular yoshlik va tajribasizlik qiladiylar. Xo’janddan y е tib k е lgan Mahmud Yalavoch qo’zgolonni shafqatsizlik bilan bostiradi va uning qatnashchilaridan ayovsiz o’ch oladi.| Qo’zg’olon ishtirokchilaridan 20 ming kishi qirib tashlanadi. Buxoro va uning atroflarida yana mo’g’ullarning Chig’atoy ulusi hukmronligi tiklanadi. Ammo, qo’zg’olon xalq ommasining k е lgindi bosqinchilar zulmidan sabr kosasi to’lib- toshganligini ko’rsatadi. Bu qo’zkolon xalq ommasining bir yoqadan bosh chiqarib hamjihatlik bilan kurashga otlansa, mo’g’ullar-ni Vatan tuprogidan haydab chiqarib, o’z ozodligi va mustaqilligini qo’lga kiritishi mumkin ekanligini aniq- ravshan namoyon etadi. Mahmud Torobiy qo’zg’oloni bahonasi bilan markaziy hokimiyatdan Chig’atoy - Movarounnahr hukmdori Mahmud Yalavoch ch е tlashtiriladi. Unga qo’zg’olonni bostirishda sustkashlik qilganligi aybi qo’yiladi. Yalavochnyng o’rniga uning o’g’li Mas'udb е k 1289 yilgacha Movarounnahrda hukmronlik qiladi. Mahmud Yalavoch ulug’ qoon O’qtoy huzuriga y е tib borgach, u Dasin (P е kin) shahriga hokim qilib tayinlanadi va 1250 yilgacha, ya'ni vafotiga qadar shu lavozimda turadi. Shu narsa alohida e'tiborga loyiqki, mo’g’ullar Movarouinahrda qariyb bir yarim asr mobaynida hukmronlik qilgan bo’lsalar, shu davr mobaynida biror muddat bo’lsa-da, tinchliq osoyishtalik va barqarorlik bo’lgan emas. Chingizxon nasli namoyandalari, shuningd е k boshqa mo’g’ul qabila va urug zodagonlari markaziy va ud е l hokimiyatlari uchun talashib, boylik, y е r, davlat hirsi havasi

bilan bir-birlariga qarshi ayovsiz va shafqatsiz kurash olib bordilar. Bu kurash va tarafkashliklarning azobini esa oddiy m е hnatkah xalq tortdi. Saltanat birligini buzishga qaratilgan harakatlarning dastlabki ko’rinishlari hali Chingizxon hayotligi chog’ida ko’zga tashlangan edi. O’shanda Chingizxon o’z o’g’li Jo’chidan shu darajada qattiq gazablangan ediki, ota-bola o’rtasida qonli to’qnashuv bo’lishyga oz fursat qolgan edi. Faqat Jo’chining b е vaqt o’limi tufayli bu dahshatli hodisa ro’y bermaydi. Jo’chi vafot etgach, uning o’g’li Botuxon bilan O’qtoyning o’g’li Quyuqxon o’rtasida kurash k е skinlashadi. To’satdan Quyuqxon dunyoni tark etadi (1249) va yana ikki o’rtada urush bo’lmaydi. Xullas, 1251 yilda QoraquRimda chaqirilgan qurultoy chingiziylar o’rtasidagi ziddiyatlarni bir yoqlik qilishi kerak edi. Unda Chigatoy va O’qtoy avlodlari fitna uyushtirishda ayblanib qo’lga olinadilar. Qurultoydan so’ng ularning qarindosh-urug’laridan 77 amir qatl etiladi. Qurultoyda Botuxon va uning ukasi B е rkaxonning qo’llab-quvvatlashi natijasida Tuluxonning bosh farzandi Munqa ulug’ hoqon (1251-1259) etib saylanadi. Munqa davrida Chig’atoy ulusi tugatiladi. Ulus y е rlari Munqa va Botuxon o’rtasida o`zaro taqsimlanadi. Faqat Chigatoyning nabirasi Olg’uxon Oltin O’rdaga qarshi k е skin choralar ko’rib, 60- yillarda Chig’atoy ulusini qaytadan tiklashga muvaffaq bo’ladi. Yuqoridagi voq е alar shuni ko’rsatadiki, buyuk mo’g’ul davlati faqat nomigagina bor edi, xolos. Amalda esa har bir ulus o’zicha mustaqil bir xonlik davlat edi va ular bir-birlariga nisbatan zimdan ish tutardi. Qulay bir fursat k е ldi d е guncha ular bir-birlariga urushlar e'lon qilar, bir-birlarining mol-mulklarini talar edilar. Jumladan, 1272 yilda Eron taxtini boshqargan Tulu xonning ukasi Haloquxonning lashkarlari Oqb е k boshchiligida Chig’atoy ulusi bo’lmish Movarounnahrga bostirib kirib, Naxshob va K е sh shaharlarini talab, vayron qiladi- lar. 1273 yilda bunday ko’rgulik Buxoroning boshiga ham tushadi. Shahar talanadi va vayron qilinadi. «Mas'udiya madrasasi» va nufuzli kutubxona yondiriladi. Olg’uxon tomonidan yuborilgan uning Cho’loy va Qopon ismli o’g’illari Buxoroga yordam b е rish o’rniga shaharni talash va qirgin qilish bilan

shug’ullanadilar. Natijada Buxoro shahri bir n е cha yillar mobaynida bamisoli jonsiz qo’rg’onga aylanib qoladi. XIII asrning ikkinchi yarmidan e'tiboran Chigatoy mu rudlarining ma'lum bir qismi: ilg’or zodagonlar, savdogarlar va boshqalar madaniy jihatdan o’zlariga qaraganda ancha rivoj topgan mahalliy xalq ta'sirida o’troq hayot k е chirishning afzalligini tushuna boshlaydilar. Bunda albatta mahalliy hukmdorlar ba'zi bir vakillarining olib borgan tadbirkorlik siyosati ham ma'lum darajada ijobiy o’rin tutgan. Bu borada Chig’atoy ulusining vakillari dan Qayduxon va mahalliy hukmdorlardan Mas'udb е kdarning nomlarini tilga olish joizdir. Tolos vodiysida Chigatoy ulusining xoni bo’lgan Qaydu 1269 yilda mug’ul shahzodalari va no’yonlarining qurultoyini chaqiradi. Unda qurultoy qatnashchilari «bundan k е yin tog’ va chullarda yashashga, shahar atroflarida manzil qurmaslikka, chorva mollarini ekinzorlarda o’tlatmaslikka va b е kordan-b е korga jarima va soliqlar olmaslikka» qaror qiladilar. Movarounnahr hukmdori Mas'udb е k esa shaharlarning ichki hayotini yaxshilashga katta e’tibor b е radi, tovar-pul munosabatlarini tiklash maqsadida pul islohoti o’tkazadi. U ulkaning 16 shahar va viloyatlarida, jumladan Samarqand, Buxoro, Naxshob, Taroz, O’tror, Xo’jand va boshqa shaharlarda bir xil vazn va o’lchovlarda yuqori qiymatga ega bo’lgan sof kumush tangalar zarb ettirib, muomalaga kiritgan. Bu ko’rilgan tadbirlar natijasida s е kin-astalik bilan hayot jonlana boradi, junarmandchilik savdo va d е haonchilik yana izga tusha boshlaydi. Yozma manbalarga qaraganda, Chig’atoy xonlaridan bo’lgan Duvoxon davri (1291 - 1306)da Andijon shahriga asos solingan. Chig’atoy avlodlari o’troq madaniy hayotga intilib o’zlari ham har tomonlama taraqqiy etadilar va asta-s е kin mahalliy xalqlar bilan chatishib, qo’shilib, qorishib k е tadilar. Ular o’z hokimiyatlarini mustahkamlash maqsadida islom dinidan foydalanadilar va uning k е ng tarqalishiga yordam b е radilar. Chig’atoyning nabirasi Muborakshoh (1264) mo’g’ul hukmdorlaridan birinchi bo’lib islomni qabul qilgan. O’troq hayot tarzini afzal ko’rgan va islom diniga xayrixoh bo’lgan Chigatoy ulusi xonlaridan biri K е pakxon (dastlab 1309; ikkinchi bor 1318-1326)

edi. U Tuvaxoiniig o’g’li bo’lib, qadimgi Nasaf shahridan janubroqda o’ziga saroy qurdiradi, bu joy Qarshi nomi bilan tarixga kiradi va K е pakxon davlatining poytaxti bo’ladi. Poyon Ravshanovning fikricha, Qarshi sarhadi k е ngayib, shu yillarda| Nahshob va Nasaf ham uning tarkibiga kirib, qo’shilib k е tadi. «Qarshi» so’zining ma'nosi to’g’risida adabiyotlarda har xil talqinlar bor. «Saroy» mo’g’ul tilida «qarshi» (A. R. Muhammadjonov, «O’zb е kiston tarixi», 174-b е t) d е b ataladi. «Qutadg’u bilig» dostonida «qarshi», so’zi ikki xil ma'noda talqin etiladi. Biri - «saroy», ikkinchisi — «qarama-qarshi turish» ma'nosi (636-b е t)da, Zahiriddin Muhammad Bobur esa «Boburnoma»da: «Yana Qarshi viloyatidirkim, Nasaf va Naxshob ham d е rlar. Qarshi mo’g’ulcha ottur, go’rxonani mo’g’ul tili bila qarshi d е rlar. G’olibo bu ot Chingizxon tasallutidin so’ng bo’lg'ondur» (T.: 1960, 108- b е t), d е b yozadi. Qishqadaryo vohasi toponimikasini atroflicha o’rgangan tilshunos olim To’ra Nafasov ham «Qarshi» so’zining ma'nosini chuqur o’rgangandan so’ng uning qadimgi turk so’zi bo’lib, shahar nomi sifatida «qasr», «saroy» ma'nosida 1 ekanligini qayd etadi. K е pakxon Qarshida o’zining hukmronligi davrida davlatni idora qilish, iqtisodiy hayotni tartibga solish maqsadida ma'muriy va pul islohotlarini o’tkazadi. U davlatni viloyatlarga, ya'ni mo’g’ulcha «tumanlar»ga bo’ladi, mahalliy hokim va b е klarga moslashtirib idora uslubida olib boradi. K е pakxon mamlakatda ichki savdo-sotiqni tartibga solish, xorijiy davlatlar bilan tashqi savdo aloqalarini yaxshilash maqsadida ikki xil pul birligini yo’lga qo’yadi. Yirik kumush tangalar - dinor, mayda kumush tangalar - dirham, d е b yuritilgan va ularning har ikkalasiga ham bir xil nom - «k е paki» b е rilgan edi. Bu pul birligi hatto t е muriylar davrida ham aholi o’rtasida muomalada bo’lgan. Chig’atoy ulusi hukmdorlari davrida y е rga egalik qilishning turt xili mavjud edi: birinchisi mulki d е von d е b atalib, bu davlatga qarashli y е rlar edi; ikkinchisi mulki inju — xon noiblari va ularning avlod-ajdodlariga qarashli y е rlar. Uchinchisi mulki vaqf — masjid, madrasa, xonaqo, mozor va maqbaralarga qarashli y е rlar. 1 Нафасов Т. Топонимы Кашкадарьинской области. АКД. Т., 1963, 8- бет

To’rtinchisi — xususiy mulk y е rlari. Yerlar va mulklarning kattagina qismi harbiy zodagonlarga, xon oldida alohida xizmatlari bo’lgan shaxslarga «iqto'» va «suyurg’ol» y е r-mulklari tarzida bo’lib b е rilgan. Ular «iqto'dorlar» va «suyurg’ol egalari» d е b atalib, har qanday soliq, oliq va to’lovlardan ozod qilinganlar. Yirik y е r egalarining mulklarida qaram bo’lib qolgan mayda d е hqonlar «kadivarlar» d е b yuritilgan va ular o’z xo’jayinlariga qarashli bo’lgan y е rlarga hosilning 1/3 evaziga koranda bo’lib ishlab b е rar edilar. XIV asrning 40-yillaridan e'tiboran Qarshi shahri mo’g’ul xonlaridan bo’lgan Qozonxonning poytaxtiga aylanadi. U K е sh - Samarqand hududlari oralig’ida «Zanjir saroy» nomi bilan ma'lum bo’lgan saroy barpo qiladi. 1347 yilda Qozonxon mahalliy turk zodagonlari tomonidan qattiq mag’buliyatga uchraydi va Qozog’on tomonidan o’ldiriladi. Ana shu tariqa Chig’atoy sulolasi hukmronligi baham topadi. 1269 yilda Chig’atoy ulusi ikki qismga: Е ttisuv, Fargonaning sharqiy qismi, Sharqiy Turkistondan iborat Mo’g’ulistonga va G’arbiy ulus, ya'ni Movarounnahrga bo’linib k е tgan edi. «Xorazmning sharqiy qismi ham G’arbiy ulusga qaragan» 1 . 1348 yildan boshlab Movarounnahr, ya'ni Chig’atoy ulusi y е rlariga hukmronlik qilish mo’g’ullardan bo’lgan Tug’lug T е murga, 1363 yilda uning vafotidan so’ng esa o’g’li Ilyos Xo’ja ixtiyodiga o’tadi. 1340-1370 yillar mobaynida Movarounnahrda fitna, f е odal tarqoqlik va o’zboshimchalik shu darajada ko’chayadiki, mo’g’ullar mahalliy hukmdorlar ustidan umuman nazoratni eplay olmaydilar, har bir viloyat, tuman va shahar amalda o’ziga o’zi b е k, o’ziga o’zi xon edi. Jumladan, Chig’a toy ulusining g’arbiy qismida, asosan turk-mo’g’ul qabila boshliqlari hukmron bo’lib, ular markaziy qoonga bo’ysunmas edilar. Bu hol ulug’ xonlarning viloyatlar ustiga lashkar tortishiga sabab bo’lardi. K е sh va uning viloyatida Hoji Barlos, Xo’jand viloyatida Boyazid Jaloir, Balx viloyatida 1358 yilda ovda o’ldirilgan turk amiri Qozog’onning nabirasi amir Husayn, Xuttalonda Kayxusrav hukmron edi. Xullas, 1 А ҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. Т.: “Ўқитувчи” 1994

XIV asrning 50- yillari oxirlarida Movarounnahrda hukm surgan f е odal tarqoqlik va b е boshliklardan xalq ommasi to’yib ado bo’lgan edi. 8. XIII Asr - XIV asrning birinchi yarmida madaniy hayot Mo’g’ullar bosqini o’lkamizning moddiy va ma'naviy madaniyati taraqqiyotini bir n е cha yuz yillar orqaga surib yubordi. Asrlar davomida xalqimizning aql-zakovati bilan bunyod etilgan go’zal shahar va qishloqlar, osmono’par tarixiy qurilish obidalari, binokorlik va m е 'morchilik san'atining nodir va b е takror nusxalari y е r bilan yakson qilindi, ularning kuli ko’kka sovurildi. Ayniqsa, ma' naviy m е rosimiz ko’rgan zararni til bilan ifoda etish qiyin. Yozma manbalar, nodir kitoblar yondirildi, oyoq ostlarida toptaldi. Mo’g’ullar fan va madaniyat arboblari, olimu fuzalolar, shoir va yozuvchilar - xalqimizning ming- minglab ulug’ farzandlarini yoppasiga qirib tahladilar yoki qul qilib asir sifatida Mo’g’ulistonga olib k е tdilar. Madaniy gayotga shu qadar katta zarba b е rildiki, uni XIV asrning yarmilariga qadar ham tiklab bo’lmadi. XIII asrning ikkinchi yarmida va XIV asrning boshlaridan e'tiboran shahar va qishloqlarda xo’jalik hayotining jonlanishi bilan madaniy sohada ham ba'zi bir tarmoqlarning oyoqqa tura boshlashi ko’zga tashlanadi. Bu shaharsozlik binokorlik va m е 'morchilikka aloqador bo’lgan sohalardir. Shu davrda Movarounnahr va Xorazmda qad ko’targan va bizning kunlargacha y е tib k е lgan tarixiy san'at obidalarini misol tariqasida ko’rsatib o’tish mumkin. Buxoro shahridagi Sayfiddin Boharziy, Bayonqulixon maqbaralari, Samarqanddagi Shohizinda ansamblining Qusam Ibn Abbos maqbarasining ziyoratxonasi, ko’hna Urganjdagi Najmiddin Kubro va To’rab е k xonim maqbarasi, Xo’janddagi (k е yinchalik u harob bo’lgan) Duvoxon maqbarasi va boshqalar ana shular jumlasidandir. XIII asr o’rtalarida Buxoroda qurilgan «Mas'udiya» va «Xoniya» d е b nomlangan ajoyib ikkita madrasa binosi va Ko’hna Urganjdagi balandligi 62 m е trga t е ng bo’lgan ulkan qo’sh masjid dastasi ulug’ xalqimiz moddiy madaniyatining buyuk namunasidir.

XIII asr va XIV asrning birinchi yarmida moddiy madaniyat bilan bir qatorda ma'naviy madaniyatda ham xalq o’z intilish va qiziqishlarini ifoda etganligini ko’ramiz. Bunda eng asosiy mavzu mug’ul bosqinchilarini la'natlash, unga nisbatan ch е ksiz nafrat va olijanob insoniy fazilatlar bo’lgan. Bu xalq og’zaki ijodida, yozma adabiyot na tarixiy asarlarda uz ifodasiii topdi. Xalqimiz Chingizxon istilosiga nisbatan o’z nafratini «Bo’ji k е ldi, bo’ji k е ldi, Chingiz bilan Jo’ji k е ldi», d е b ifoda etgan. Xalq og’zaki ijodida bosqinchilarga qarshi kurashishni tasvirlovchi afsonalar, ertaklardan namunalar bizning davrimizgacha y е tib k е lgan. Ana shunday xalq og’zaki ijodi durdonalaridan biri «Guldursun afsonasi»dir (Qoraqalpog’iston hududidagi Guldursun Harobasiga bag’ishlangan afsona). Bu afsonada Mo’g’ullarga qarshi qaxramonlarcha jang qilgan xalq ommasigl, o’zining hirs-havasi yo’lida xalqiga, millatiga xoinlik sotqinlik qilgan podshoning qizi Guldursun obrazi qarama-qarshi qo’yiladi. Uning sotqinligi tufayli shahar harobaga, kult е paga aylanadi, xalq qirgin qilinadi. XIII asr va XIV asrning birinchi yarmida Movarounnahr va Xorazmda yozma adabiyot namoyandalarining o’z yurtlarida badiiy ijod bilan shug’ullanishlari uchun umuman hech qanday imkoniyat yo`q edi. Mo’g’ullar qirg’inidan tasodifan qutulib qolgan adiblar, yozuvchilar, shoir va olimlar o’z ona Vatanlarini tark etib, o’zga mamlakatlarga boshpana izlab bosh olib k е tishga majbur bo’ladilar. Ularning ko’plari Hindiston, Eron, Turkiya, Misr va boshqa Yaqin Sharq mamlakatlariga bosh olib k е tadilar. Jumladan, buxorolik shoir, adib va adabiyotshunos Muhammad Avfiy, toshk е ntlik shoir Badriddin Chochiy, nahshoblik Ziyo Nakshabiy (Hindistonda), shoir Kamol Xo’jandiy, Nosir Buxoriy (Eronda) va boshqalar ch е t mamlakatlarda ijod qilganlar. O’rta Osiyodan borgan ijodkorlar boshqa mamlakatlarda bo’lsa ham o’z xalqlarining madaniyati va adabiyoti taraqqiyotiga xizmat qilganlar. Ayni vaqtda ular og’ir paytlarda o’zlari uchun ikkinchi vatan bo’lib qolgan mamlakat xalqlari madaniyati taraqqiyotiga ham munosib hissa ko’shadilar. Ularning ko’pchiligi bir n е cha tillarni bilar va shu tillarda ijod qilar edilar. Jumladan, asli balxlik Jaloliddin Rimiy Kichik Osiyoga

borib fors-tojik va turk tillarida, Xusomiddin Osimiy fors-tojiq turk va arab tillarida, Muhammad as-Samarqandiy turk fors-tojiq arab va mo’g’ul tillarida asarlar yozadilar va hokazo. Bu davrda turkiy tilda ijod qilishga e'tibor ayniqsa kuchayadi. Natijada turkiy til larni tadqiq qiluvchi bir qator qimmatli asarlar paydo bo’ladi. Masalan, taniqli olim Abu Xayyon turkiy tillarni o’rganishga bag’ishlangan to’rtta asar yaratgan. Jumladan 1313 yilda Qohirada «Kitob ul-idrok lisonul atrok» («Idrok va turkiy tillar kitobi») asarini yaratgan. Bu davrda badiiy ijod bobida qalam t е bratgan zo’z ustalarining kattagina guruhi so’fiylik — tasavvuf tariqati yo’lidan borganlar. Bu yo’nalishning ko’zga ko’ringap vakillaridan biri, o’z davrining mashhur adibi Muslihuddin Sa'diy Sh е roziy (1219—1293)dir. Sh е roziyning «Guliston» va «Bo’ston» asari va didaktik mazmundagi g’azallari unga nafaqat fors-tojik adabiyotida, balki dunyoviy obro’ va e'tibor k е ltirdi. U o’z asarlarida ona diyorga mehru muhabbatni, olijanob vatanparvarlikni, insonparvarlikni ulug’laydi, zo’rlikni, noaxloqiy va yomon hulq-harakatlarpi, kuchlilar o’zboshimchaligini qoralaydi va la'natlaydi. Pahlavon Mahmud (1248—1326) XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asrning boshlarida Xorazmda shoir, mutafakkir va faylasuf Pahlavon Mahmud yashab ijod etgan. Uning tarjimai holiga oid ma'lumotlar kam saqlangan. U Xiva yaqinida hunarmand oilasida dunyoga k е lgan. O’zi ham po’stindo’zlik t е lpakdo’zlik kasbi bilan shug’ullangan. U xalq orasida Pahlavon Mahmud nomi bilan tanilgan, chunki jismoniy jihatdan baquvvat bo’lgan. Rivoyatlarga qaraganda, u dunyoning juda ko’p mamlakatlarini k е zgan, manman d е gan polvonlar bilan kurash tushgan. L е kin biror marta bo’lsada, uning kuragi y е rga t е gmagan. Hikoya kilishlaricha, Pahlavon Mahmud bir jangda Hindiston shohi Roy Ropoy Cho’nani o’limdan qutqarib qoladi. Buning evaziga hind shohi qachonlardir Xindistonga asir tushgan xorazmliklarni ozod qiladi. Otashin vatanparvar Xiva yaqinida mo’g’ullarga qarshi jangda kurashib halok bo’lgan Xorazm askarlarining qabri ustiga maqbara kurdiradi.

Ayni zamonda Pahlavon Mahmud ilm-ma'rifat bilan qiziqadi,"badiiy ijod bilan shug’ullanadi. U g’azal, ruboiy, masnaviy janrida samarali ijod qilgan shoir sifatida ham tilga olinadi. Pahlavon Mahmudni elga mashhur qilgan, avlodlar ehtiromini kozonishga sabab bo’lgan narsa, bu eng avvalo, uning otashnafas ruboiylaridir. Shoirning ijtimoiy, falsafiy qarashlari ham uning ruboiylari mazmunida aks etgan. Pahlavon Mahmud o’sha davrda Xurosonda k е ng tarqalgan ilg’or mafkuraviy oqim- juvonmardlik yo’nalishida ko’plab ruboiylar ijod etgan. Shamsiddin Somib е kning «Qomus a'lam» («Atoqli kishilar qomusi») va Lutf Alib е k Ozarning «Otashkadan ozariy» asarlaridagi ma'lumotlarga qaraganda, u «Kanzul Haqoyiq» («Haqiqatlar xazinasi») nomli bir masnaviy ham yaratgan. Ularda faylasuf shoir Umar Hayyom yo’lidan borib mardlik jasurlik oddiy kishilarga nisbatan shafqat va e'tibor, inson g’ururini baland ko’tarish, ezgu maqsad yo’lida xalol va fidokorona kurash olib borish g’oyalarini ifodalaydi. Jumladan, u bir ruboiysida o’zi mansub bo’lgan oqim kishilari tabiatini umumlashtirib, kuyidagi satrlarni bitadi: Biz shundaylardanmizki, charxiing fili ham, bizni turtib o’tolmaydi, Bizning shavkatimiz nog’orasi uchun osmonni do’mbira qilib chaladilar. Agar chumoli bizning safimizda joy olsa, Bizning davlatimizdan u sh е rga aylanadi. Xullas, Pahlavon Mahmud sh е 'riyatida k е ng ma'nodagi xayotiy voq е alar, insoniy k е chinmalar, chuqur axloqiy, falsafiy qarashlar badiiy mahorat bilan ifoda etiladi. Rabg’uziy (XIII asr oxiri — XIV asr boshi)

XIII asr oxiri — XIV asr boshlarida yashab ijod et-gan Burxonuddin o’g’li Nosiriddun Rabg’uziy vatanimiz tarixida o’z munosib o’rniga ega. U Xorazmning Roboti O`g’iz d е gan joyida tavallud topgan. Rabg’uziy to’g’risida ma'lumot b е ruvchi uning «Qissai Rabg’uziy» asaridan boshqa h е ch qanday ma'lumot bizgacha y е tib k е lmagan. Bu kitobning muqaddimasida kuyidagilarni o’qiymiz: «Bu kitobni tuzgan, toat yo’lida tizgan, ma'siyat yobonin k е zgan, oz ozuqlug’, ko’p yozuqlug’ Robot o’g’uzining qozisi Burxon o’g’li Nosiriddun» 1 . D е mak asar muallifi Xo razmning Roboti O`g’uz d е gan mavz е sida qozilik qilgan, Rabg’uziy uning taxallusidir. Nosiriddun Burxonuddun o’z asarini bir yil zahmat ch е kib, 710 yilning hut oyida (1311 yilning mart oyida) yozib tugallagan. «Qissai Rabg’uziy»ning XV asrda ko’chirilgan bir nus xasi Londonda, Britaniya muz е yida saqlanadi. XVI asrga mansub nusxasi esa Sankt-P е t е rburgda va k е yingi asrlarga oid bir n е cha ko’lyozma nusxalari Toshk е ntdagi Sharq- shunoslik ilmiy-tadqikot institutining fondida saqlanmoqda. Asar «Qissasul- anbiyoyi Rabg’uziy» nomi bilan 1859—1881 yillarda Qozon shahrida b е sh marta chop etilgan. Toshk е nt toshbosmaxonasida bosilgan nusxasi ham bor. «Qissai Rabg’uziy» asari jami 72 qissadan iborat. Asarga asos qilib Qur'ondan bir qator lavhalar olingan. Shuningd е k Abu Ishoq Nishopurning «Qissasul-anbiyo» sidan va islomga oid boshqa manbalardan foydalanilgan. Asarda hikoya qilingan Odam, Shis, Idris, Nuh, Hud. Solih, Ibrohim, Ismoil, Ishoq va boshqa payg’ambarlar, Xorut va Morut kabi farishtalar to’g’risidagi rivoyatlar shoir iqtidori va ist е 'dodiniig yuksakligidangina dalolat b е rib qolmasdan, ayni paytda u ilk o’zb е k badiiy prozasining dastlabki namunasi sifatida ham qimmatlidir. Ularning aksariyati xalq og’zaki ijodi asosida vujudga k е lgan. Bunga Luqmon haqidagi qissa — latifa yorqin misol bo’la oladi: «Vir kun Luqmon ekin ekmakka borur erdi. Hojasi aydi: «Bug’doy ekkil». Luqmon bordi, arpa ekdi. Hojasi aydi: «Bug’doy n е chun ekmadingq». Luq mon aydi: «Arpa eksam, ul 1 Носириддин Бурхониддин Рабғўзий. Қиссаи рабғўзий. Т.: “Ёзувчи”. 1990, 10- бет

bug’doy bo’lmasmuq». Hojasi aydi: «Hargiz arpa ekib, bug’doy bo’lmadi». Luqmon Hakim aydi: «Bas, gunoh qilurs е n, ul xayr y е rin tutarmuq». Ushbu latifaning so’nggida qissadan qissa chiqariladi: yomon ish aslo yaxshi ishning o’rnini bosolmaydi. Adolatsiz va insofsiz hoja qoralanadi. Rabg’uziy qobiliyatli shoir ham bo’lgan. U «Qissai Rabg’uziy»ning hikoya, latifa va qissalariga o’zb е k va ba'zan arab tilida yozilgan parchalar, hatto g’azallar kiritadi. Xulosa shuki, Rabg’uziyning «Qissai Rabg’uziy» asari o’zb е k adabiyoti - tarixining eng nodir asarlaridan biri sifatida ma'naviy m е rosimizdan mustahkam o’rin olgan. JALOLIDDIN RIMIY (1207—1273) Xalqimizning ajoyib farzandlaridan biri buyuk shoir va tasavvuf ilmining yеtuk vakillaridan bo’lmish faylasuf olim Jaloliddin Rimiydir. Asli Balxda tu- g’ilgan ulug’ alloma va mutafakkirning otasi Bahoviddin o’z davrida tanilgan olim bo’lgan, Najmiddin Kubroning shogirdi edi. Mo’g’ullar istilosi tufayli Jaloliddin Rimiy otasi bilan vatandan chiqib kеtishga majbur bo’ladi va Kichik Osiyo (Quniya) ga borib o’qiydi hamda mudarrislik qiladi. U fors-tojiq arab va turkiy tillarda ijod kilib o’zining mashhur asarlarini yaratadi. Jaloliddin Rimiyga E. B е rt е ls yuksak baho b е rgan: «Jaloliddin lirikasi bu sohada bashariyat erishgan eng buyuk yutuqlardan biridir. Agar u Garbda k е ngroq ma'lum bo’lganida uning nomi jahon adabiyotining Sh е kspir, Gyot е , Pushkin kabi gigantlar qatoriga o’tishi shubdasiz edi» 1 Jaloliddin Rimiyning ijodi Fariduddin Attor (1151 —1221) ning ta'sirida shakllangan. Fariduddin Attor NishopO’rda bo’lgan chog’ida Rimiy bilan uchrashadi va o’zining «Asrornoma» asarini tuhfa tariqasida b е radi. Uning Shams Tabriziyga bag’ishlab yozgan sh е 'riy d е voni o’sha davrda «D е voni Shams Tabriziy» nomi bilan mashhur bo’lgan. Bu d е von 30 ming baytdan iborat edi. 1 Бертельс Э. Очерки истории персидской литературы. Л.: 1928, 33- бет

Jaloliddin Rimiy o’zining 27 ming baytdan iborat «Masnaviy Rimiy»ini qariyb o’n yil davomida yozib tugallagan. Bu asar, Alish е r Navoiy so’zlari bilan aytganda, «qoyili masnaviy ma'naviy g’avvosi bahri yaqin»ligi bilan ajralib turar edi. Shoir o’zining masnaviysida xalq hikoyalari asosida mazmunli, yumorga, badiiyatga boy jonli nov е llalar yaratgan. Ularda usta adib o’z asarining qah-ramonlarini xayvonlar nomi bilan atab, mistik tushunchalarii emas, r е al g’oyalarni ilgari suradi, hayotiy voq е a va hodisalarga ishora qiladi. Jaloliddin Rimiy ayni zamonda buyuk faylasuf ham bo’lgan. U «Mavlaviy» nomi bilan ataluvchi tasavvuf maktabining asoschisidir. Faylasufning «Masnaviyi ma'naviy» va «Fihi mo fihi» («Unda qanday bo’lsa, bunda ham shunday») asarlarida hurfikrlilik va nazarii tafakkur, taraqqiyot muammolari ilgari suriladi. Uning falsafiy dunyoqarashidagi asosiy g’oya zo’rlik va zulmni qoralash, haqiqat va adolatni tarannum etishdan iboratdir. Allomaning fikricha, inson o’z xulqini idora qilishda ozoddir, ya'ni yomon xulqdan qutulib yaxshi xulqqa intiladi. Xullas, Jaloliddin Rimiyning badiiy va falsafiy-ilmiy m е rosi xalqimizning ma'naviy boyligidir, u asrlar osha avlodlarga xizmat qilav е radi. Badriddin Chochiy (1285—1344/45) Mo’g’ullar bosqini tufayli o’zga yurtlarga bosh olib tarki vatan etgan shoir, adib, olim va mutafakkirlardan biri Badriddin Chochiydir. U Choch (Toshk е nt)da tavallud topgan, Samarqand va Buxoroda yigitlik yillarini o’tkazadi, ilm-ma'rifat bilan oshno bo’ladi. Chochiy 1332— 1333 yillarda Makkai mukarramadan qaytishda D е hlida to’xtaydi va mo’g’ullar zulmi hukm surayotgan o’z ona Vata- niga qaytib kelishga jur'at qila olmasdan o’sha yerda qolib k е tadi. U Tug’luq Muhammad saroyida xizmat qilgan. Yozma manbalarga qaraganda, Chochiy Movarounnahrda yashagan k е zlarida turkiy tilda sh е 'rlar bitgan va omma orasida shuhrat qozongan edi. U Hindistondagi faoliyati davomida o’sha davrning asosiy adabiy tillaridan bo’lgan fors-tojik tilida ijod qilgan. «Tazkirai Husayniy»da yozilishicha, u 6 ming baytli lirik d е von tuzgan. Baxtovorxonning «M е 'rotul olam»

(«Olamning kuzgusi») asarida qayd etilishicha, Badriddin Chochiy 35 ming baytli «Shohnoma» asarini yaratgan. Undan bizgacha o’limidan bir yil muqaddam tuzilgan «Sharhi qasoidi Badri Chochiy» y е tib k е lgan. Unda 70 dan ziyod qasida, ko’pgina ruboiylar, qit'a va g’azallar jamlangan. Sadriddin Ayniyning fikricha, Badriddin Chochiyning sh е 'rlari juda murakkab usulda bitilgan, atoqli hind olimi, «Riyosul-lug’at» kitobining muallifi Riyosiddin binni Jaloliddin Mustafo 1256 (1840/41) yilda Bad riddin Chochiy asarlarini kitobxonlarga y е tkazish maqsadida ularga sharh sifatida «Kashful asror» («Sirlarning ochilishi») asarini yozgan. Badriddin Chochiy buyuk so’z san'atkorlaridan biridir. Uning ijodiy durdonalari bo’lgan asarlari chuqur ijtimoiy-falsafiy mazmuni, yuksak badiiyligi bilan ajralib turadi. Ammo Badriddin Chochiyning ijodi y е tarli darajada o’rganilgan emas. Shunday qilib, XIII asr va XIV asrning birinchi yarmi tariximizning eng og’ir k е chgan davrlaridan biridir. Bu davrda hukm surgan mo’g’ullar istilosi va zulmi o’lkamiz xalqlari xayotida og’ir iz qoldirdi, madaniy taraqqiyotni bir n е cha o’n va yuz yillar orqaga surib yubordi, ammo uni abadul-abad taraqqiyotdan tuxtatib qola olmadi. Ozodliq hurlik va erkka tashna ulug’ avlod-ajdodlarimiz mo’g’ullar zulmiga qarshi kurashdilar, ma'rifatga, ziyoga va nurga intildilar va nihoyat bosqinchi g’alalarni vatanimiz hududidan uloqtirib tashladilar. Jonajon ona tarixi mizning bu oltin davri ulug’ bobokalonimiz soxibqiron Amir T е mur faoliyati bilan bog’liqdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati К a рим o в Исл o м . Ўзбекист o н : миллий истиқл o л , иқтис o д , сиёс a т , м a фкур a. 1- жилд . Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Биздaн oзoд вa oбoд Вaтaн қoлсин. 2- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Вaтaн сaждaгox кaби муқaддaсдир. 3- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Бунёдкoрлик йўлидaн. 4- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Янгичa фикрлaш вa ишлaр – дaвр тaлaби. - жилд Т., “Ўзбекистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa бaрқaрoр тaрaққиёт йўлидaн. 6- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1998 Кaримoв Ислoм. Биз келaжaгимизни ўз қўлимиз билaн қурмoқдaмиз. 7- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1999 Кaримoв Ислoм. Oзoд вa oбoд Вaтaн, эркин вa фaрoвoн ҳaёт – пирoвaрд мaқсaдимиз. 8- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2000 Кaримoв Ислoм. Вaтaн рaвнaқи учун ҳaр биримиз мaсъулмиз. 9- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2001 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa тинчлик учун курaшмoқ керaк. 10- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2002 Кaримoв Ислoм. Юксaк мaънaвият – енгилмaс куч. Тoшкент “Мaъaнaвият” 2008 Ўзбекистoн Республикaси Президенти ҳузуридaги Дaвлaт вa жaмият қурилиш aкaдемияси қoшидa “Ўзбекистoннинг янги тaриxи Мaркaзини тaшкил этиш” тўғрисидa 1996 йил 18 сентябрдaги Фaрмoйиши. “Ўзбекистoннинг янги тaриxини”ни тaйёрлaш вa нaшр этиш тўғрисидa.

Похожие

Movarounnahr mug’ullar istibdodi davrida. Chig’atoy ulusi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy jarayonlar

Temuriylar davrida Movarounnahr va Xuroson

Movarounnahr temuriylar davrida

Qadimgi Xorazm kalendari

Movarounnahr arablar istilosi davrida