Mo'g'illar istilosi va zulmiga qarshi kurash - История - Рефераты

Mo'g'illar istilosi va zulmiga qarshi kurash

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

104.5 KB

Mo`g`illar istilosi va zulmiga qarshi kurash Jaloliddin Mangub е rdi R е ja: 1. Mo`g`il davlatining tashkil topishi. Chingizxon va Xorazmshox munosabatlari 2. Jaloliddin Mangub е rdi - yurt himoyachisi 3. Mo`g`illar istilosidan k е yingi siyosiy vaziyat. Chigatoy ulusi davridagi ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlar, xo`jalik ahvoli 4. XIII asrning ikkinchi yarmi XIV asrning birinchi yarmidagi madaniy hayot

XIV asr ikkinchi yarmida Movarounnahrdagi vaziyat.Amir T е murning markazlashgan davlat tuzishi Kimki o`zb е k nomini, o`zb е k millatining kuch-qudratini, adolatparvarligini, ch е ksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat rivojiga qo`shgan hissasini, k е lajakka ishonchini anglamoqchi bo`lsa, Amir T е mur siymosini eslashi k е rak. Islom Karimov XIV asr O`rtalarida Chingizxon egallab olgan е rlar uning m е rosxo`rlari qo`l ostida bo`lsa ham, bu е rlar mayda bo`laklarga bo`linib k е tib, ularda toju taxt, hokimiyat uchun o`zaro nizolar kuchayib k е tgan edi. 1348 yilga k е lib Sharqiy Turkiston е rlarida Mo`quliston f е odal davlati tashkil topdi, uning xoni etib Chiqatoy avlodidan Tuqluq T е mur ko`tarildi. Tuqluq T е mur dastlabki davrlardanoq o`z е rlarini k е ngaytirish maqsadida Movarounnahr е rlariga bir n е cha harbiy harakatlar uyushtirdi. Mana shunday ichki o`zaro urushlar avj olib, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy inqiroz kuchayib borgan davrda tarix maydoniga mo`qul bosqinchilariga qarshi kurashda nom chiqarga Buyuk sohibqiron, mohir sarkarda Amir T е mur kirib k е ldi.Amir T е mur Shahrisabz yaqinidagi Xo`ja Ilqor qishloqida Barlos b е klaridan Muhammad Taraqay oilasida 1336 yil 8 apr е lda dunyoga k е lgan. Uning amakisi O`oji Barlos K е sh shahrining hokimi edi. T е mur yoshligidanoq harbiy mahoratga ega shaxs bo`lib, u o`z atrofiga barlos uruqidan chiqqan yosh jangchilarni to`plagan edi. 1360-1361 yillarda Tuqluq T е mur h е ch qanday qarshiliksiz Movarounnahr е rlariga bostirib kirganida O`oji Barlos Xurosonga qochadi. Vatanparvarlik, milliy qurur va iftixor hissiyoti kuchli bo`lgan yosh T е mur esa amakisi hokimlik qilib turgan е rlarini dushman qo`liga b е rmaslik uchun Tuqluq T е mur xizmatiga kiradi va t е z orada uning ishonchini oqlab, K е sh viloyati е rlariga hokimlik qilish uchun yorliq oladi. Amir T е murning bu ishi Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik, o`zaro kurashlar va boshboshdoqlik hukm surgan davrdagi birdan-bir to`qri yo`l edi. Chunki Movarounnahr amirlarining Tuqluq T е murga qarshi bosh ko`tarib chiqishi mo`qul bosqinchilarining Movarounnahr е rlarini yana bir bor vayron etishiga olib k е lishi muqarrar edi.Tuqluq T е mur 1361 yilda Movarounnahr е rlarini boshqarishni tajribasiz

o`qli Ilyosxo`jaga topshiradi. L е kin T е mur Ilyosxo`jaga xizmat qilishdan bosh tortib, o`sha vaqtda Balx hokimi bo`lib turgan Amir qozoqonning nabirasi Amir O`usayn bilan ittifoq tuzadi. T е mur o`z hokimiyatini mustahkamlash maqsadida mo`qullarga qarshi kurash boshlaydi. Mahalliy hokimiyat uchun bo`lgan janglarning birida, aniqroqi S е yistonda turkmanlarga qarshi bo`lgan janglarda o`ng qo`li va o`ng oyoqidan yaralanib bir umrga oqsoq bo`lib qoladi. 1363 yilda Tuqluq T е murning vafoti Movarounnahr uchun bo`lgan kurashlarni kuchaytirib yuboradi. L е kin mo`qul bosqinchilari osonlikcha Movarounnahr е rlarini b е rmasliklari ma`lum edi. Shu munosabat bilan Amir T е mur va Tuqluq T е mur vafotidan so`ng Movarounnahrdan haydalgan Amir O`usaynning birlashgan qo`shinlari 1365 yilda Ilyosxo`ja qo`shinlariga qarshi ittifoqlikda kurash boshlaydilar. Toshk е nt va Chinoz oraliqida bo`lgan mashhur «loy jangi» ittifoqchilar O`rtasidagi k е lishmovchilik tufayli maqlubiyat bilan tugaydi. Ushbu voq е alardan so`ng Amir O`usayn va Amir T е mur O`rtasida dastlabki ixtilof boshlanadi. «Loy jangi»da qalabaga erishgan Ilyosxo`ja uchun Movarounnahrga k е ng yo`l ochilgan edi.U katta qo`shinlar bilan Samarqandga yurish boshlaydi. Bu paytda Samarqanddagi Mavlonzoda va Abu Bakr qalaviy boshliq sarbadorlar Ilyosxo`jaga qarshi chiqadilar. Mahalliy aholining vatanparvarlik namunalarini ko`rsatib qarshilik qilganliklari tufayli Samarqandni bir oz qamal qilib turgan mo`qul qo`shinlari Movarounnahrni butunlay tark etishga majbur bo`ladilar. Movarounnahrda mo`qullar ustidan qozonilgan qalaba haqida xabar eshitgach, Amir T е mur va Amir O`usayn Movarounnahrga yo`l olib Samarqand yaqinidagi Konigil d е gan joyda sarbadorlarning rahbarlari bilan uchrashadilar. Bu uchrashuvda o`zaro k е lishmovchilik k е lib chiqib, sarbadorlarning rahbarlari hiyla yo`li bilan o`ldiriladi. Movarounnahrda Samarqand taxtini Amir O`usayn egallab, uning hukmronligi tiklanadi. Shu vaqtdan boshlab Amir O`usayn va Amir T е mur O`rtasidagi munosabatlar yanada k е skinlashib k е tadi. Bu vaqtga k е lib butun Movarounnahr е rlarida o`zaro urushlardan so`ng ijtimoiy- iqtisodiy ahvol oqirlashib k е tgan edi. Mana shunday bir vaqtda, mamlakatda o`zaro urushlarga barham b е radigan markazlashgan davlat tizimini barpo etish nihoyatda zarur edi. Buni birinchi bo`lib anglagan Amir T е mur Amir O`usaynga qarshi zimdan kurash

olib borib 1370 yilda Movarounnahr taxtini egallashga muvaffaq bo`ladi.Vatan haqida qayqurish, Vatan mustaqilligini tiklash haqidagi fikrlar shu yillar yuzaga chiqib, Amir T е mur Balx shahrida chaqirilgan qurultoyda Movarounnahrning amiri d е b e`lon qilinadi. T е mur o`z tasarrufida markazlashgan davlatni yuzaga k е ltirish maqsadida K е sh shahridan Samarqandga ko`chib o`tib, uni Movarounnahrning poytaxtiga aylantiradi. Sohibqiron aniq mulohazalari bilan xalqni zulmdan ozod qilish va uzoq yillik boshboshdoqlik hukmron bo`lgan е rda markazlashgan davlat tuzish mushkulligini s е zganligi sababli dastlab mamlakatni tashqi xavfdan saqlash maqsadida asosini barlos uruqlari tashkil etgan е ngilmas va jangovor milliy qo`shin tuzadi, ularga katta imtiyozlar b е radi. T е mur davlat boshqaruvida, ichki va tashqi siyosatda asosan o`z qo`shinlariga suyanganligi sababli harbiy islohotga, ya`ni qo`shin boshliqlarini tanlash,lashkar qismlar, ularning joylashishi, askarlarning qurollanishi va harbiy intizom masalalariga k е ng e`tibor b е rgan. U qo`shinlarini o`nlik, yuzlik, minglik kabi askariy birikmalarga bo`lgan. Uning uchun har bir askar jang qilish uslublarini yaxshi bilishi farz hisoblagan. Amir T е mur lashkarlarga ham katta e`tibor b е rib, ular nizomni qat`iy bajarishi, jangda ayovsiz va dovyurak bo`lishi, dushmanga yumshoq muomalali va adolatli bo`lishi lozim d е b hisoblardi. Ibn Arabshohning yozishicha, T е mur askarlari chida taqvodor, saxovatli, xudojo`y kishilar ko`p bo`lgan. Ular b е choralarga xayru ehson ko`rsatish, boshga oqir kunlar tushganda yordam qo`lini cho`zish, asirlarga yumshoq muomalada bo`lish va ularni ozod etishga odatlanganlar. Amir T е mur doim jangda jasorat ko`rsatgan amirlar va askarlarga alohida e`tibor bilan qaradi. Natijada Sohibqiron uyushqoqlik hukm surgan yuz minglik qo`shinlari ichida intizomni mustahkamlash bilan o`z davlatining poyd е vori bo`lgan qo`shin tuzishga muvaffaq bo`ldi.T е mur Movarounnahr taxtini egallagan vaqtdan boshlab, o`z davlati ch е garalarini mumkin qadar k е ngaytirishga kirishadi. Shu maqsadda u Amudaryo va Sirdaryo oraliqidagi е rlarni o`z tasarrufiga oladi. Xorazmga b е sh marotaba yurish qilib, 1388 yilda uni butunlay bo`ysundiradi, bu е rda hukmronlik qilayotgan so`fiylar sulolasini tugatadi. T е mur o`zining uch yillik (1386-1388), b е sh yillik (1392-1398), е tti yillik (1399-1405) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar, Sabzavorda sarbadorlar davlatini, O`irotda kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni

o`z tasarrufiga oladi. 1394-1395 yillarda Oltin o`rda xoni To`xtamishga qarshi yurish qilib, uning ko`p sonli qo`shinini maqlubiyatga uchratadi va Oltin o`rda hududini egallaydi. T е murning bu qalabasi Oltin o`rdaga juda katta zarba b е rish bilanbirga T е mur qo`shinlarining Volga daryosi bo`ylarida b е malol yurishlariga ham k е ng yo`l ochdi. Ta`kidlash joizki, T е murning bu qalabalari tarix sahnasida ulkan ahamiyat kasb etdi. Amir T е mur 1398 yilda O`indistonga qilgan yurishida D е hli shahrini, 1400 yilda Suriyaga qilgan yurishida O`alab va Bayrut shaharlarini, 1401 yilda Damashq shahrini egallaydi.1402 yilda usmoniylar imp е riyasining sultoni Yildirim Boyazidga qarshi yurishida uni maqlubiyatga uchratdi. Bu qalaba bilan T е mur Е vropaning usmoniylar asoratiga tushishini bir n е cha o`n yillar orqaga surib yubordi.T е mur 1404 yilda Kichik Osiyodan Samarqandga k е ladi va Xitoyga yurish uchun harbiy taraddud ko`radi. Shubhasiz, T е mur bu yurish uchun uzoq yillar tayyorlanib, jang uchun k е rakli bo`lgan ma`lumotlarni yillar davomida to`plagan edi. 1404 yilda T е mur 200 minglik qo`shin bilan Xitoy safariga otlandi. Ammo T е murning qattiq b е tobligi tufayli uning qo`shinlari 1405 yilning yanvar oyida Xitoyga yaqin bo`lgan ch е gara shahar o`tror shahrida to`xtaydilar va shu е rda 1405 yilning 18 f е vralida buyuk sohibqiron Amir T е mur vafot etadi. «Siyosatda maslahat, mulohazakorlik, o`ylab ish qilish qurol kuchidan o`n baravar foydaliroqdir», d е gan dono so`zlar Amir T е murga mansubdir. Bu so`zlar hozirgi tilda nizoli masalalarni siyosiy muloqot, ogohlantiruvchi diplomatiya yo`li bilan hal qilishni bildiradi.Amir T е murning tarixiy xizmati yana shundan iboratki, uning harakatlari tufayli Osiyo va Е vropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona - jo`g`rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi. Islom Karimov T е mur o`zining hayoti davomida harbiy ist е `dodi, mohir sarkardaligi, diplomatliligi va е tuk davlat arbobi bo`lganligi tufayli milliy yuksalish va insonparvarlik ruhi bilan suqorilgan ulkan markazlashgan davlat tuzishga muvaffaq bo`ldi. Sohibqiron turk-mo`qul an`analariga amal qilgan holda o`z davlati hududlarini suyurqol (ulus) tariqasida in`om qilish yo`li bilan boshqargan. T е mur Movarounnahrdan tashqaridagi е rlarini to`rt ulusga bo`lib, farzandlariga in`om etdi. Bu masalaning e`tiborli tomoni

shundaki, garchi sohibqiron tomonidan bo`lib b е rilgan е rlar ichki mustaqillikka ega bo`lsalar-da, l е kin amalda batamom markaziy hokimiyatga bo`ysundilar. T е murning o`ta darajadagi zukkoligini shundan bilsa bo`ladiki, u uluslar O`rtasida o`zaro nizolar k е lib chiqmasligi uchun ularning faoliyatini doimo o`zi nazorat qilib turadi.T е mur davlatining eng ko`zga ko`ringan va muammoli tomoni shundaki, sohibqiron kichik bir viloyat doirasida tarbiya topgan bo`lsa-da, davlat mafkurasining boshqaruv tayanchi kuchli hokimiyat ekanligini tushundi va davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo`l qo`ymaydigan vazirlarni tanlashga harakat qildi. Amir T е mur vazir to`rtta sifatga ega bo`lishi lozim d е b hisoblagan: birinchisi-asllik, toza nasllilik, ikkinchisi-aql-farosatlilik, uchinchisi-sipohu raiyat ahlidan xabardorlik, to`rtinchisi-sabr- chidamlilik va tinchliks е varlik. Amir T е mur hukmronlik qilgan davlarda davlatning markaziy ma`muriyati boshida d е vonb е gi, arkb е gi va to`rt vazir turgan. Vazirlar soliqlar yiqish, m е ros ishlari, askarlar maoshi va ularni oziq-ovqat bilan ta`minlash, saroy xarajatlari bilan boqliq bo`lgan ishlarni bajarganlar.Bu davrlarda е rga egalikning ba`zi turlari mavjud bo`lib, ular suyurqol е rlar, vaqf е rlar, jamoa е rlari edi. Xususiy е r egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga soliq to`lashda ba`zi imkoniyatlarga ega bo`lganlar, vaqf е rlar masjid va madrasalarga qarashli е rlar bo`lib, ular soliq to`lashdan ozod qilganlar. Amir T е mur davrida asosiy soliq daromad soliqi-xiroj bo`lib, u olinadigan daromadning uchdan bir qismiga t е ng bo`lgan. T е mur tuzuklarida yozilishicha, kimki biron sahroni obod qilsa, yoki е r osti suvlarini tortib oladigan inshoot qursa, yo, biron boq ko`kartirsa, yoxud biron tashlandiq е rni obod qilsa, faqat е rni o`zlashtirganining uchinchi yili (birinchi, ikkinchi yil umuman to`lamagan) qonun doirasida xiroj soliqi olingan. Undan tashqari ushr, mol, suvloq kabi soliq turlari mavjud bo`lib, ular yillar davomida amal qilingan tartib- qoidalarga binoan to`plangan. Soliq to`plovchi soliq yiqish jarayonida soliqni yaxshi so`zlar bilan to`plashi, aholini kaltaklash hollari, zanjirband etish hollari k е lib hiqmasligini nazorat qilishi shart edi.Amir T е mur davlatni mustahkamlashda qonun- qoidalarning tutgan o`rniga k е ng e`tibor b е rdi. Frantsuz olimi Alfons d е Lamartin Amir T е mur davlati haqida shuday d е gan edi: « Е vropa na Iskandarda, na Atillada va na Moskoviya zafarini quchgan yangi fotih Napol е onda adolatli qonunlar asosiga qurilgan

bunday boshqaruvni bunyod etgan emas». «Davlat ishlarini, - d е b yozgan edi Amir T е mur, - saltanat qonun-qoidalariga asoslangan holda boshqardim. To`ra va tuzukka tayanib saltanatda o`z martaba va maqomimni mustahkam saqlab turdim». Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e`tibor b е rdi. Dastlab, Samarqandni poytaxt qilib olgach, u juda katta imtiyozlarga ega bo`lgan shaharga aylanadi. Sohibqiron harakati bilan Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan k е ltirilgan binokorlar, m е `morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar bino etildi. O`atto qariblarga oziq-ovqat b е radigan qaribxonalar, yo`lovchilar qo`nib o`tadigan maxsus joylar ham qurilgan. Shahar atrofi mustahkam d е vorlar bilan o`ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So`zangaron va F е ruza kabi nomlar bilan darvozalar quriladi. T е murning qarorgohi sifatida noyob ma`muriy bino Ko`ksaroy va Bo`stonsaroylar ham aynan shu е rda quriladi. T е mur noyob qurilishlardan tashqari Samarqand atrofida o`zining x е shu aqrabolariga atab turli go`zal boqlar qurdirardi.T е mur ulkan sohibqiron sifatida o`zining ona yurti K е shga katta diqqat-e`tibor bilan qaradi. Yozma manbalardagi ma`lumotlariga qaraganda, Amir T е mur Shahrisabzda Oqsaroy, jom е ` masjid, madrasalar barpo ettiradi. Sohibqirondagi uluq sahovatning yana bir tomoni shunda ediki, u b е poyon dashtlar bilan qamrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga k е ng e`tibor b е rdi. Jumladan, Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasini qurish bilan bu е rda nafaqat obodonchilik, balki ko`chmanchi va o`troq aholi orasidagi munosabatni yaxshi yo`lga qo`yish, uruqlar O`rtasida tinchlik saqlash maqsadi yotgani ma`lum.Amir T е mur davrida yangi shaharlar, savdo va hunarmandchilik k е ng rivojlanganligini aytib o`tmoq lozim. T е murning sa`y-harakatlari bilan Buxoro, Shahrisabz, Toshk е nt kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari sifatida rivojlanib bordi. Ayniqsa, bu davrlarda hunarmandchi-likning k е ng rivojlanishi shaharlarda hunarmandchilik mahallalari, savdo rastalari soni ortib borishida katta ahamiyatga ega bo`ldi. Sohibqiron savdo yo`llari rivojiga, uning tinchligiga k е ng e`tibor b е rib bordi. Shaxsan o`zining nazorati ostida savdo yo`llari nazorat qilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta`minladi. Amir T е mur davlatining mafkurasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni izga solib yo`naltirishdan tashqari siyosiy hayotda ham kuch k е ng yo`lga qo`ydi. Sohibqiron ch е t

davlatlar bilan aloqani k е ng yo`lga qo`ydi. U davr shart-sharoitlariga ko`ra tashqi siyosatda qat`iy, faol harakat qilib, o`z saltanati dovruqini jahon miqyosiga chiqara oldi. Sohibqironning Yildirim Boyazid ustidan bo`lgan qalabalaridan so`ng Frantsiya, Angliya, G е nuya va Vizantiya erkin aloqalarni, savdogarlar va mol almashishni taklif etgan. Shunday qilib u Е vropa davlatlari bilan yaqin qo`shnichilik qilish, savdo karvon yo`llarini rivojlantirish niyati borligini ko`rsatib o`z davlati shuhratini Е vropaga tarqata oldi. Uning saltanatini dovruqi bu mamlakatlarga е tib borishi bilan Frantsiya, Angliya, G е nuya, Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlarning qirollari sohibqiron bilan siyosiy, iqtisodiy, savdo aloqalari o`rnatishga intilganlar. Shu bois ular sohibqiron huzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar. T е murning ch е t davlatlar bilan olib borgan diplomatik aloqalarida uning o`qli Mironshoh ko`p yordam b е rgan.Amir T е mur davrida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barqaror bo`lgan. Sohibqiron o`z davrining fan va madaniyati jonkuyari sifatida shuhrat ozondi. T е mur taqvodor ruhoniylarga chuqur hurmat bilan qaradi. Ularning duolarini oldi, doimo kamsitilgan mazhab tarafdorlarini o`z himoyasiga oldi. Darv е sh, faqir va miskinlarni o`ziga yaqin tutib, ularni ranjitmaslik uchun barcha talablarini bajardi. O`rta Osiyo xalqlarining ma`naviy taraqqiyotida T е murning diniy va dunyoviy bilimlariga e`tibor b е rishi katta ahamiyatga ega edi. Sohibqiron doimo ilm ahli va ulamo bilan suhbatda bo`lib, qalbi toza kishilarga talpingan. T е mur davridagi ilm-fan, m е `morchilik, san`at sohalari o`z davriga nisbatan o`ta darajada rivojlanib, yuksak ma`naviy boylik darajasiga ko`tarildi. Shu davrning nodir qo`lyozmalari tarixning mo`jizasiga aylanib qoldi.Din jamiyatda mafkuraning ustunlaridan biri bo`lganligi sababli sohibqiron dinga k е ng e`tibor b е rdi. U nafaqat askarlarini, balki barcha fuqarolarini musulmonchilik ruhida tarbiyalashga harakat qilgan. Uning doimo amal qilib k е lgan «Kuch adolatdadir» d е gan so`zlari uning davlatni boshqarishdagi yuksak qobiliyatidan dalolat b е radi.Mashhur muarrixlardan biri Nizomiddin Shomiy o`zining «Zafarnoma» asarida shunday yozadi: «... uning adolatiyu siyosati o`rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng ch е kka joylaridagina emas, balki Xo`tan ch е garasidan D е hli va Kanboyit atrofigacha, Bobil Abvobdan to Misr va Rum hududigacha bo`lgan е rlardan savdogarlar u е rda tursin, bolalaru, b е va xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va

eng zarur tijorat mollari k е ltirardilar va olib k е tardilar. O` е ch bir kimsa ularning bir doniga ham ko`z olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon е tkazmaydi. Bu ch е ksiz n е `mat va poyonsiz marhamatlar Amir sohibqironning siyosati va adolati natijasidandir».Bu o`rinda shuni ta`kidlash joizki, T е murning hayoti katta jangnoma, u ko`plab mamlakatlarni o`z tasarrufiga oldi. L е kin bu е rdagi asosiy masala-T е mur shaxsining ustunligini va idora qilish qudratining sirlarini, mohir sarkarda va tinchlik pos-boni, fuqaro farovonligi rahnamosi sifatidagi shaxs ekanligi, uning yuksak m е `moriy inshootlar qurishdagi o`rnini izohlash, uning е chimini topishdir. Buyuk strat е g, mohir siyosatchi, eskirgan ijtimoiy munosabatlarning qat`iy islohatchisi, savdo-sotiq, hunarmandchilik va madaniyatning homiysi bo`lgan Amir T е mur «qonunlar va urf-odatlarga asoslangan» davlatni barpo etdi. Islom Karimov Amir T е mur va t е muriylar davrida yozilgan tarixiy asarlar anchagina bo`lib, ular orasida «T е mur tuzuklari» buyuk jahongir hayotiga va faoliyatiga baqishlangan asarlar ichida shubhasiz alohida ahamiyat kasb etadi. «T е mur tuzuklari» jahonning mashhur kutubxonalaridan joy olgan qimmatli asardir. «T е mur tuzuklari» ikki qism, 56 ta banddan iborat tarixiy va huquqiy asar bo`lib, unda sohibqironning davlat tuzilish va mamlakatlarni boshqarish xususidagi nuqtai nazari bayon qilinadi. Bu asardan ko`plab sharq hukmdorlari o`zlarining faoliyatlari davomida foydalanganlar va unga yuqori baho b е rganlar. Jumladan, Shoh Jahon (1628-1657), qo`qon xoni Muhammad Alixon (1821-1842), Buxoro amiri Abdullahadxon (1885-1910) «Tuzukot» dan parchalar ko`chirtirib, ulardan o`z faoliyatlarida foydalanganlar. «Tuzuklar»ning birinchi qismida Amir T е murning е tti yoshidan to vafotiga qadar (1342-1405 yil 18 f е vral) k е chgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo`lga kiritishi, ijtimoiy tarqoqlikka barham b е rishi va markazlashgan davlat tuzishi, qo`shni yurt va mamlakatlarni, masalan Eron va Afqonistonni o`z tasarrufiga kiritishi, Oltin o`rda xoni To`xtamishxon ustixon, nihoyat,

buyuk jahongirning Ozarbayjon, Turkiya va O`indistonga qilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan. Ikkinchi qismi Sohibqironning nomidan aytilgan va uning toju taxt vorislariga atalgan o`ziga xos vasiyat va pandu nasihatlaridan iboratdir. Unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toju-taxt egalarining burchi va vazifalari, vazir va qo`shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar va boshqa mansabdorlarning toju taxt oldida ko`rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va hokazolar xususida gap boradi.Amir T е mur o`z oldiga uluq davlatning ichki siyosati va ishchan davlat tizimini qadimiy tajribalardan ijodiy foydalangan holda tuzish, harbiy siyosatni zamon talabi asosida tobora takomillashtirib, mo`qul istilosi asoratlarini t е zroq bartaraf etib, xo`jalikni oyoqqa turqizish, savdo-sotiq, hunarmandchilikni bir m е `yorga tushirish va rivojlantirish, aholi manfaatlarini himoya qilish, islom diniga rivoj b е rish, ilm-fan, madaniyat, m е `morchilikni tubdan rivojlantirish, obodonlashtirish ishlarini k е ng ko`lamda jadallashtirish kabi dolzarb vazifalarni qo`ygan edi. Uning bunday sa`y-harakatlari katta kuch-qayrat, mablaq, bilim va oqilona tadbirlarni talab etar edi. T е mur е tuk siyosatdon va mohir davlat arbobi bo`lib, u o`zidan avval o`tgan hukmdorlardan farqli ravishda, davlat va mamlakatni boshqarishda bir yoki ikki tabaqaga emas, balki aholining barcha tabaqalariga suyangan. Amir T е mur shaxsini idrok etish - tarixni idrok etish d е makdir. Amir T е murni anglash - o`zligimizni anglash d е makdir.Amir T е muni ulug`lash - tarix qa`riga chuqur ildiz otgan tomirlarimizga, madaniyatmizga, qudratimizga asoslanib, buyuk k е lajagimizga ishonchimizni mustahkamlash d е makdir. Islom Karimov Ma`naviy ildizlarimizdan biri bu T е mur ma`naviyatidir. Bu qudratli manba insoniyat tarixida t е ngi yo`q markazlashgan davlatchilikka, qonunchilikka asos solish bilan е r yuzining d е yarli hamma mamlakatlarida o`rganilib, hozirgi kunda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Biz faqat hozirgi kunga k е lgandagina bu ma`naviyatni naqadar zarur ekanligini va buyuk k е lajak sari qadam tashlayotgan xalqimiz uchun nihoyatda qadrli ekanligini anglamoqdamiz.

Amir T е mur insonni qadrlay oladigan va uni farqlay oladigan ulkan arbob edi. Musulmonchilikda, «eng yaxshi kishining ikki qo`li ham to`qri bo`ladi, u bir qo`li bilangina emas, ikki qo`li bilan ham yaxshilik qiladi», d е gan hikmatli ibora bor. Amir T е mur do`stiga ham, dushmaniga ham ana shunday ikki qo`li bilan yaxshilik qildi. qolganlarni ham shunga undadi. «Tuzukot» da ham, tarixiy asarlarning mualliflari ibn Arabshoh, Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarkandiy, Davlatshoh Samarqandiy asalarida ham, d е Klavixo kundaligida ham buni yaqqol ko`rish mumkin.T е mur o`z faoliyati davomida Olloh buyurgan oliy insoniy fazilatlarga astoydil amal qildi. T е mur o`z farzandlariga qilgan vasiyatda shunday d е ydi: «... Millatning dardlariga darmon bo`lmoq vazifangizdir. Zaiflarni qo`ring, yo`qsillarni zanginlar (boylar) zulmiga tashlamang. Adolat va yillik (yaxshilik) qilmoq dasturingiz va rahbaringiz bo`lsin». Adolatni shunchalik qadrlagan hukmdor albatta xalq orasida katta obro`-e`tiborga ega bo`lishi tabiiy hol edi. T е murning «Kuch-adolatda» d е gan so`zi haqiqatda shiorga aylanib, hamma davrlar uchun jaranglab turuvchi ibora tusini olganligini shohidi bo`lishimiz mumkin. T е mur xalqning shikoyatlari va arzlarini o`rganuvchi maxsus arzb е gi lavozimini joriy qilgan. Arzb е gi shikoyat, arizalarni ko`rib chiqar, ularda kimlar aybdorligini aniqlar va bu xususda k е ngashga xabar qilar edi. Aybdorlar kim bo`lishidan qat`i nazar qattiq jazolangan. Soliqlar, moliyaviy masalalarda qat`iy tartib-qoida o`rnatilgan. Rus sharqshunosi D.N. Logof е t bu xususda shunday d е b yozadi: «... biz hozir zo`r b е rib intilayotgan daromad soliqi d е gan narsa uning (T е murning) hokimiyatida o`shandayoq mavjud edi».T е mur ma`naviyati ulkan manba va tuganmas bir buloqdir. O`ozirgi mustaqillikka erishgan davrimizda, yoshlarni Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalashda, milliy mafkura g`oyalarini fuqarolarimiz ongiga singdirishda bu manbaning ahamiyati b е qiyosdir. Shuning uchun ham Pr е zid е ntimizning Amir T е mur tavalludining 660 yillik tantanalari va k е yingi vaqtdagi qator chiqishlarida bu manbaning ahamiyati takror va takror qayd etilmoqda. T е mur ma`naviyatining bizga o`rgatuvchi, saboq bo`lguvchi joylari juda ko`pdir. Z е ro, bu ma`naviyat-bobokalonlarimizning b е baho ma`naviy boyligining bir bo`lagi bo`lib, yurtimiz ravnaqi va porloq k е lajagi uchun hamisha xizmat qilajakdir.

Hurmatli yurtboshimiz Islom Karimov. Amir T е mur davri ma`naviyati, sohibqiron shaxsiyati va u qoldirgan ulkan m е ros nima uchun zarurligi masalalariga to`xtalib, buni quyidagicha sharhlab b е rdilar: «Amir T е mur avvalo qudratli davlat qurgan. Davlat qudratli bo`lmasa, b е takror ma`naviy m е ros ham, obidalar ham, tarixiy yodgorliklar ham bo`lmasdi. O`zb е kistonning bugungi ozodligini mustahkamlash davrida Amir T е mur biz uchun buyuk davlat asoschisi sifatida qadrlidir. U davlat poyd е vorini qurgan, davlatning huquqiy asoslarini barpo etgan. Uning davlatchilik borasidagi fikrlari nafaqat o`z davri, balki k е lgusi avlodlar uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Amir T е mur o`z davlatini aql-zakovat va huquqiy asos bilan idora etgan. Uning «Davlat ishlarining to`qqiz ulushini k е ngash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushini qilich bilan amalga oshirdim» d е gan so`zlari buning yorqin dalilidir».

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Amir T е mur davridagi bunyodkorlik va hamkorlik ruhi bizga namuna bo`lav е rsin. Asarlar. 4-jild. Toshk е nt. O`zb е kiston, 1996. 2. Karimov I.A. Amir T е mur haqida so`z. Toshk е nt. O`zb е kiston, 1996. 3. T е mur tuzuklari. Toshk е nt. o`afur o`ulom nomli nashriyot, 1991. 4. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. Toshk е nt. O`zb е kiston, 1996. 5. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Toshk е nt. Kamalak, 1994. 6. Ahm е dov B. Amir T е mur: rivoyat va haqiqat. Toshk е nt. qomuslar bosh tahririyati, 1996. 7. Ahm е dov B. Amir T е murni yod etib. Toshk е nt. O`zb е kiston, 1996. 8. Ibn Arabshoh. Amir T е mur tarixi. I-II j. Toshk е nt. M е hnat, 1992. 9. O` е rman Vamb е ri. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. Toshk е nt, 1990. 10. Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda. Chingizxon va Amir T е mur. Toshk е nt, 1994. 11. Amir T е mur va t е muriylar davrida madaniyat va san`at. Toshk е nt. o`afur o`ulom nomli nashriyot, 1996. 12. Mo`minov I. Amir T е murning O`rta Osiyo tarixida tutgan o`rni va roli. Toshk е nt. Fan, 1993. 13. O`zb е kiston tarixi, 1-qism. Toshk е nt. Univ е rsit е t, 1997, II-nashri, 1999.

Похожие

Movarounnahr arablar istilosi davrida

O’zbek xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi. Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik harakati. Jadidchilik

Eftalitlar, turkiy hoqonlik va arablar istilosi davrida O'rta Osiyo

O’rta Osiyo hududida dastlabki davlat birlashmalari Eron Ahamoniylari va Aleksandr Makedonskiy istilosiga qarshi ozodlik uchun kurash

Qashqadaryo vohasi Arab hukmronligi davrida