Милодий III-V асрларда Рим империяси ва Ғарбий Рим империясининг қулаши - История - Рефераты

Милодий III-V асрларда Рим империяси ва Ғарбий Рим империясининг қулаши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Милодий III - V асрларда Рим империяси ва Ғарбий Рим империясининг қулаши Режа: 1. Милодий III асрда Рим императорлариннг ички ва ташқи сиёсати 2. Рим империясининг иқтисодий аҳволи ва ижтимоий курашлар 3. Диаклетан ва унинг ислоҳатлари 4. Константиннинг императорлик даври 5. Милодий IV-V асрларда Рим империясининг ижтимоий- иқтисдий ва сиёсий аҳволи

Милодий III асрда Рим императорлариннг ички ва ташқи сиёсати Рим иқтисоди II аср охирларидан бошлаб жиддий қийинчиликларга учраган. Барча қарам аҳоли қатламларини эксплуатация қилишнинг кучайиши , қулдорларнинг суистеъмоллари уларнинг ўз манфаатларнинг ўз меҳнатлари натижасидан манфаатдорлигини йўққа чиқарган . Юқумли касалликлар кенг тарқалиб қуллар ва меҳнаткашлар кўплаб қирилиб кетган . Шаҳар ҳунармандлари устахоналарини ёпганлар , иш қидириб юришган . Мармар ва руда қазиш камайган . Умуман савдо алоқалари пасайган. Рим пул муомаласида асл металл камайган. Бойлар олтин ва кумушни бекитишган. Нарх-наво ошиб кетган. Рим империяси ғарбий ройонлари ва Италиянинг ўзида деҳқончилик таназулга учрай бошлагнан. Рим эканомикасида рўй берган жиддий ўзгаришлар чуқур ижтимоий инқироз билан боғлиқдир. қулдорлик тартибларининг бузилиши ўша инқирознинг ифодасидир. Унумдор меҳнатда банд бўлган қуллар сони камайган, улар ерга бириктирилиб, қалонларга айлантирилган. Асирлар қулларга эмас, калонларга айлантирила бошланган. Ўз меҳнатидан хийла манфаатдор бўлган хизматчи сифатида калонлардан фойдаланиш қишлоқ хўжалигида анча вақтгача фойдали бўлган. Аммо калонлар экспулатация қилиш кучайган: атрабатка кунлари 6 кундан 12 кунга етказилган. Қулларга мустақил хўжалик юритиш имконини бериш кўчайган. қулларга оила қуриш, қуллар оиласи у сотилганга бўлинмаслик ҳуқуқлари берилган. Бойиб кетган қуллар ўз эркинликларини сотиб олиш мумкин бўлган. Озод қилинган қуллар шаҳар аҳолисининг анча қисмини ташкил этган, улар касб-ҳунар савдо-сотиқ билан шуғуллана бошлаганлар. Лекин ҳали қулдорлик Рим иқтисодида анча ўрин тутган. Қулларни эркин кишиларга яқинлаштиришга интилиш Рим империясининг кейинги давридаги ижтимоий ҳаётининг муҳим хусусиятидир. Озод бўлган қуллар, калонлар жамоати эркин деҳқонлардан иборрат зироатчилар қатлами III асрда ташкил топган. Шаҳар ташқарисидаги ерлар, қабила ерлари хусусий

қўлларга ўтган ёки давлат мулкига айлантирилган, жамоатчи деҳқонлар эса калонлар билан қолганлар. Эрамизнинг III асрида Рим ҳукмрон табақалари бир-бири билан курашаётган икки гуруҳдан иборат бўлган. Катта ер эгалари катта табақа бўлиб, улар колонларни эксплуатация қилишга (ерларни колонларга бўлиб бериб) асосланган хўжалик юритишган. Ўрта ва майда ер эгалари эса қулларни ишлатиб хўжалик юритишган. Катта ер эгалари кўпинча шаҳар атрофидаги ерларни эгаллаб олганлар. Шаҳарда кескин ижтимоий тафавутлар юз берган. Нарх-наво ошиб, чайқовчиликни бойлар оширган. Шаҳарнинг ўрта ва майда мулкдорлари бўлганлар. Улар ўз именинларига кетиб қолганлар. Қишлоқдаги амлок ерларига келиб, у ерларни хўжалик, сиёсий ва диний марказларга айлантирганлар. Устахоналар , ҳаммом, меҳмонхона, дўконлар, ибодатхона, истеҳкомлар қурганлар. Шаҳарлар ҳувиллаб, ўзларини иқтисодий ва сиёсий аҳамиятини йўқота бошлаган. Қулдорлик хўжалиги тараққий қилган Италияда, Испания, Галлиянинг қулдорлик областларида ижтимоий-иқтисодий инқирз қаттиқ сезилган. Рим империясининг асосий марказларида қишлоқ хўжалигининг камайиши, чекка ўлкаларда хажалик ҳаётининг жонланишига олиб келган. Италияда токчилик пасайган, Галлия, Британия ва Иллрияда токчилик ривож топган. III асрда Рейпда машинасозлик ва савдо-сотиқ ривожланган. Африкада инқироз аломатлари бир мунча кеч пайдо бўлган. Дунай бўйида қулчилик яхши ривожланганлиги сабабли инқироз қаттиқ бўлмаган. Шарқда ижтимоий инқироз анча чўзилиб кетган. Савдо алоқалари аввалгидек давом этган, лекин синфий кураш кескинлашган. Рим жамиятидаги социал зиддиятлар солдат ва сенат императорлари деб аталганларининг курашида ўз ифодасини топган. Солдат императорлари ҳарбийлар манфаатларини, сенат императорлари эса катта ер эгалари манфаатлари ифода этган. 193-235 йилларда ҳукмронлик қилган Севрлар сулоласи эркин деҳқонлар кўпчиликни ташкил этган ва кам романлашган Рейн бўйи. Фракия ва Дунай бўйи областларидан жангчилар тўплаб, армияни кенгайтирган. Командирлик

лавозимлари ўша вилоятдан бўлган кишилар қўлида бўлган Северлар вилоятлардаги аҳолининг анча қисмига Рим фуқоролиги ҳуқуқларини бериб, ўрта ва майда ер эгалари бўлган қулдорга таяниб, император ҳокимятини мустаҳкамлаган, сенат ва сенаторларнинг ҳеч қандай сиёсий аҳамияти қолмаган. Йирик ер эгаси бўлмиш задагонлар қувғин қилиниб, ер, мол-мулки мусодара қилинган. Лекин бу социал зиддиятларни кучайтирган. Йирик ер эгалари, армиянинг юқори лавозимли раҳбарларига ёқадиган сиёсат юритишга императорлар мажбур бўлиб қолган. Натижада император ўлдирилиши юз бериб турган. Северлар сулоласининг сўнгги намояндаси Александр Север тоифалар тафавунини тиклаган. Унинг бу тадбири легионерларга ёғлаган, бир ривоятга кўра уни ветеранлар ўлдирган, бошқа бир ривоятга кўра лашкарбоши Максиминнинг янги олинган аксарлари ўлдирган.алексадр Север ўлдирилгач, ҳарбийлар Фаракиялик Максиминни императорлар деб эълон қилган. Сенат ва вилоятдаги катта ер эгалари Максимин сиёсатимга қаршилик кўрсатган. Фуқоролар урушида император ҳалок бўлиб, унинг боши Римга келтирганда сенат миннатдорчилик ибодатини ўтказган. III асрнинг 30-йилларидаги сиёсий инқироз мамлакатдаги ҳукмрон синфлар гуруҳига зиддиятларига таъсир этган. 235 йилдан 284 йилгача 19 та император ва 30 дан ошиқ узурпатор келиб кетган. Ижтимоий-сиёсий инқироз Рим армиясининг жанговорлик қобилиятини пасайтирган Шарқда форс қўшинлари Сурия, Месопатамия ва Кичик Осиёни муттасил талаб турган. Арманистондан Рим ажралган, Антиохияни форслар босиб олинган. От устида гердайиб ўтирган форс подшоси Шопур олдида Рим императори тиз чўкиб раҳм-шафқат сураётгани тасвирланган сурат Рим давлати заифлашганидан гувоҳлик беради. Бербер қабилалари Мавритания ва Нумудиянинг бир қисмини босиб олган. III асрнинг иккинчи ярмида герман ва дунай қабилалари бирлашиб варвар халқлари вужудга келади. Қуйи Дунайдаги қабилалар Иезия ва Фракия орқали Македония бостириб кирган.Сарнат алан ва славян қабилалари Болқон, Кичк осиё, Қора денгиз соҳилларига бостириб, у ерларни хароб қилиб турган. Бу воқеалар ўша давр

кишиларига фалокат бўлиб туюлган. Рим давлати ўзи сақлаш учун сепарат давлат тузиб варварлар хужумини қайтариб туриш йўлини қўллаган Императорлар бутун армиянинг кўп қисмини империяни ғарб ва шимолга тўплаган. Шарқий областларнинг форслар томонидан танлашига йўл қўйиб берган. Шарқ ажрала бошлаган. III аср бошларида Миср ва Шарқдаги Рим мулкларининг кўп қисми кирган Палмира давлати ажралиб чиққан. 259 йилда Галлия, Британия ва Испания ҳудудида галлия империяси ташкил топган. Шундай қилиб Рим ўрта денгиз давлати парчалана бошлаган. Рим давлатининг сиёсий инқирози халқ оммаси ҳаракатлари билан янада чуқурлашган. Нумудия ва Мавританияда ҳалқ амалдорларни ўлдириб, легионерларни ҳайдаб юборган. Галлиядаги багаудлар қўзғолони ўз раҳбарлари Аманд ва Элпанни император деб эълон қилганлар. Халқ оммаси ҳаракатининг кучайиши, ташқи душманлар хавфи ҳукмрон табақаларнинг ўзаро муросага келишига мажбур этган. Император Аврелиан ва Проблар Рим давлатини мустаҳкамлашга уринганлар. Аврелиан Римни ғоят катта қалъа деворлари билан ўраб олган. Аврелиан Памирани, Галияни ўзига итоат этдирган. Аврелиан «Енгилмас қуёш» днган умумдавлат дини жорий этган, ҳамманинг шу худога сиғинишини талаб қилган. Ҳатто Христианларни ҳам таъқиб этган. Аврелиан ҳам, Проб ҳам ўлдирилганлар. 284 йилда жангчилар император гвардияси командири Диаклетианнни тахтга ўтқазишган. Долмациялик озод қилинган қулнинг ўғли ва туғма ақл эгаси ғдиалектиан 305-йилгача давлатни ҳакимдошлари билан идора қилган. Ҳар бир ҳокимдорининг ўз вилояти, қарор гоҳи бўлган, улар императорлар деб аталган. Уларнинг ва ўзининг обрўсини оширишга уриниб Август, Цезарь деб лақаб қўйган ворислик тартиби ўрнатган. Бу билан у давлат бирлигини сақлашга уринган. Саройда дабдабали тантаналар расм қилиб, император ҳокимяти обрўсисини оширишга уринган. Император билан саломлашишнинг алоҳида тартиби унинг алвон либоси этагини ўпиб, даминус- «хўжайин» деб мурожаат қилиш тартиби жорий қилинган Диалектианнинг бу тартиби тарихида «доминат» деб аталади. Доминатнинг

сиёси негизини мустабид ҳокимят ва буюрократик идора аппарати ташкил этган. Император саройи бу аппаратнинг маркази бўлган. Умум давлат ва император мулки фарқ қилмаган. Олий амалдорлар «комиталар» император йўлдошлари деб аталган. Ҳар бир олий амалдорнинг ўз идораси ва ходимлари бор эди. Кичикнинг каттани хурмат қилиши ва мутелигига қаттиқ амал қилинган. Сенат ўзининг сиёсий аҳамиятини йўқотган, лекин сенатлар энг хурматли т оифа бўлиб қолаверган. Катта заминдорлар Диаклетианни «олтин давр отаси» деб аташаган. У империя ички борлигини мустаҳкамлашгга муҳамкамлаш учун бир қанча ислоҳатлар ўтказган. Маъмурий янги бўлинишга кўра Италия ўзининг мавқеини йўқотган. Империя 12 та диоцезга бўлинган ва диоцезлар эса 114 та вилоятга бўлинган. Жон солиғи бирга янги замин-ер солиғи жорий этилган. Ер, ишчи, кучи ва ҳайвонлар сонига қараб солиқ миқдори белгиланган. Молиявий ислоҳат нарх-навонинг очишини тўхтата олмаган. Лиаклетиан христианликни тасдиқлаган, лекин христианлар сони ортиб бораверган. Диаклетиан ислоҳатлари Рим жамиятидаги ижтимоий-сиёсий кризисни бартараф эта олмаган. Ҳукуматга қарши оппозиция кучайиб кетганлиги учун Диаклетиан 305 йилда ҳокимятдан воз кечишга мажбур бўлган. Бир мунча тахт талашишлардан кейин тахтга цезарлардан бирининг ўғли Константин чиққан (306-337 йй.). У шарқий вилоятлардаги задагонларга таяниб иш тутган. 131 йилда ўз мухолифини тор-мор қилгач, иккинчи йили диний эътиқодлар эркинлиги эълон қилиб, христиан динига эркинлик берган ва уни ўзи ҳам қабул қилган. Император ҳокимяти ва расмий черковга қарши кайфиятдаги кишилар ҳаракати ерисчилик (бидъатчилик) деб аталади. Христиан расмий черкови расмий мафкурасининг ташкил топишида Никея кенгаши 325 йил катта роль йўнаган. Христиан черковининг маъмурият тартиби ва эътиқодининг Никея символи (христиан дини таълимоти асосий принципларининг қисқача баёни) ўша кенгашда қабул қилинган. Рим. Антиохия, Александрия епископлари патриахлар деб

эълон ғилинган. Рим ва Александрия епископларига «Папа» деган фахрли унвон берилган. Христианлик империядаги ижтимоий-сиёсий ва мафкуравий зулмини сақлаш йўлини тутган. Лекин Христианлик маълум прогрессив аҳамиятга эга, у маънавий тенглик эълон қилиб қулдорлик тузумига путур етказган. Христианлик гарчи кенг тарқалган бўлса-да, қадимги маданият Римнинг сиёсий ҳаётига ккучли таъсир кўрсатган. қадимги расм-удумлар ва байрамлар узоқ вақтгача Римнинг маиший ҳаётида сақаланиб келган. Христиан черковлари қадимги ибодат хоналардан нусха олиб қурилган. Ибодатларга якка ашула, ҳар ашулалари ва музика жўр бўлган. Черков байрамлари мажусийларнинг худоларни иззат қиладиган курсиларида ўтказилган. 354 йилдан бошлаб Митра тузилган 25 декабр Исо туғилган кун деб нишонланадиган бўлган. Умуман олганда Константиннинг диний сиёсати эски италий аристократиясининг ҳам, шарқий вилоятлардаги христиан задагонларининг ҳам манфаатларини ифодаланган. Константин Византиядаги грек колонияси ўрнида янги пойтахт (330 йилда) таъсис ғилган. Бу пойтахт шарқдаги савло-сотиқ билан боғлиқ бўлган заминдор задагонларининг сиёсий ва иқтисодий билан боғлиқ бўлган заминдор задагоннинг сиёсий ва иқтисодий маркази бўлган. Шаҳар 10 йил давомида қад кўтарган. Император саройи, кўшклар, кутубхона ва катта ипподром қурилган. Доминантнинг бюрократик аппаратини тузиш иши Константин идора қилган даврда охирига етказилган. Империя тўртта превектура тузилган, унинг ҳар бири диогезга ва вилоятларга бўлинган. Мансабдорнинг иши қаттиқ назорат қилинган. Гражландик ҳокимяти билан ҳарбий ҳокимят ажратиб, зўрлик билан ҳокимятни олиш имконияти йўқ қилинган. 332 йилда колонлар ўз ерига абадий беркитиб қўйилган. Хунармандлар армия ва маъмуриятни ўз маҳсулотлари билан таъминлашга мажбур этилган. Рим ва Константинополни савдограларга ғалла билан таъмин этишга мажбурияти

юкланган. 325-326 йилларда шаҳар аҳолиси курилларга яъни ўзи истиқомат жойларига беркитилган. Диаклетиан ва Константиннинг янги бириктириш тартиби эрамизнинг IV асри биринчи ярмида Рим империяси аҳволини бир қадам яхшилаган холос. Умуман олганда IV асрда Рим империясининг аҳволи оғирлигича қолаверган. Сўнгги Рим империясида катта ер эгалари бўлмиш задагонлар ҳукмдорлик мавқеини эгаллаганлар. Улар давлат ерларини енгил шартлар билан билан сотиб олганлар. Христиан черкови катта ер эгаси бўлиб олган Черковнинг ерлари солиқлардан озод қилинган. Епископлар туриш-юришда ва турмуш тарзида задагонлардан қолишмаган. Рим сенатининг зодагонлари ҳукумат тепасида янги гуруҳлари келишига қаттиқ қаршилик қилишган. Улар мажусийлар ёрдамида аввалги мавқеларини тиклашни орзу қилганлар. Янги зодагонлар билан улар орасида кураш кучайган. Император Юлиан (Константиннинг жияни) Константин тартибидан орқага қайтишга уринган, лекин унинг ижтимоий ва диний сиёсати муваффақият қозона олмаган. Император Валентиан даврида христианлик ғалаба қилган. Рим шаҳри Тибр дарёси этагидан 20 км чамаси юқоридаги чап қирғоғидаги кичик бир манзилда пайдо бўлган. Аҳолиси эрамиздан аввалги У11-У асрларда аралаш ҳалқдан иборат бўлган. Платин тепалиги атрофида лотин Платин ва Капитолий тепаликлари оралиғидаги соҳил томонида Этрусклар, Цилий тепалиги атрофида сабин қабилалари яшаган. У11 асрда бир неча тепалик ва улар орасидаги ҳалқоб пастлик тош девор билан қуриб олинган ва бутун бир шаҳар жамоасига айлантирилган. Капитолий тепалиги шаҳар маркази бўлган. Капитолийнинг этагида Тибр дарёси қирғоғида лашкар тўплаган. Уруш мабуди номи билан Марс майдони деб аталган. Шаҳарнинг шарқий дарвозасидан шимолий ғарбга ғараб тош ташланган узун йўл қурилган. Диний байрам намойишлари ва ғолиб қўшин шу йўлдан ўтган. Бу йўл Муқаддас кўча деб аталган. Аввал бошда уйлар хом ғишитдан қурилиб томлари похол билан ёпилган. Кейинчалик ибодатхоналар, жамоат бинолари ва бойларнинг уйлари пишиқ ғиштдан солиниб деворлари мармар

билан қопланган. Томлари черипица билан ёпилган. Эрамиздан аввалги 111 асрдан бошлаб греклардан намуна олиб ҳашаматли уйлар қурила бошлаган, эрамиздан аввалги 11-1 асрларда кўп қаватли уйлар қурилган. Айрим уйлар ижарага берилган. Кўчалари эгри- бугри, бинолари бир- бирига ёпишиб кетган. Эрамиздан аввалги У1 асрда Римда клоака- ер ости қувури канализация ўтказилган. Эрамиздан аввалги 111 асрда қурилган осма тарновлардан тоғ сувлари оқиб тушиб катта фантанларга қуйилган, аҳоли шу тариқа сув билан таъминланган. Эрамиздан аввалги У11- У1 асрларда Этруск ҳунармандлари Рим ҳунурмандларига металсозлик техникасини ўргатганлар. Римликлар архитектура услубларини Этрусклардан ўрганганлар. Силлиқ устунлардан иборат пешайвон билан қуршаб олинган тўгарак бинолар аслида ибодатхона бинолари нусхаларидир. Задагонлар киядиган кийимларни мебель нусхаларини бир қанча урф- одатларни, диний маросимларни римликлар , этрусклардан ўрганганлар. Лотин алфавити ҳам этрусклар таъсирида таркиб топган. Энг қадимги афсона ва қиссалар ҳам этрусклар билан боғланган. Рим маданияти таркиб топишига Кампанияда яшаган осклар ҳам катта ҳисса қўшган. Уларнинг ўз тили ва ёзуви ҳам бўлган. Умуман римликларга, италияликларга, грекларга катта таъсир этганлар. Римликлар Жанубий Италияни ўзига бўйсиндиргач, Римга жуда кўп греклар пайдо бўлган. Греклар Рим жамияти ҳукмрон табақаларини эллинизм дунёси тили грек тилини ўрганишларига , грек адабиёти, фан ва фалсафани ўрганишларига ёрдам берганлар. Римда грекларнинг олимпия худоларини ҳурматлай бошлаганлар. Грек ибодатхоналари архитектураси ва ҳайкалтарошлиги жорий қилинган. Энг қадимги италий қабилалари диний тасаввурлари аждодлари руҳи ва мағлубиятларига сиғинишдан иборат бўлган. Аждодларнинг суратлари бўлганлар ва пенатлар Рим задагонларининг уйларида, меҳмонхоналарида, қурбонгоҳларда турган. Умуман Рим рўзғор ҳомийси маъбуда Вестани улуғлашга катта эътибор берилган. Унга атаб қурилган ибодатхона Рим форумида бўлган қизлар ўша ибодатхонада яшаган, эрга тегишга ҳаки

бўлмаган. У ердаги ўтни ўчирмай сақлашган, ўтни ўчириш сабабсичи қатл қилинган. Римда осмон худоларига сиғинганлар. Бош худо Юпитер, мабуда Юнона, донишмандлик мабудаси Минерва, уруш худоси ва Рим ҳомийси Маредир. Кароматгўйликка кенг ишонган. Римликлар худолар билан маслаҳатлашмай бирон бир иш қилмаган. Римнинг энг қадимги ибодатхонаси Юпитер Капитолийский Эрамиздан аввалги У1 аср охирларида қурилган.Римда Аполонга ва бошқа грек худоларига сиғиниш кенг авж олган. Эрамиздан аввалги 11 асрдан бошлаб Римликлар Кичик Осиёга юриш даврида ўша ердаги худоларнинг улуғ Онаси Кибелага эрамиздан аввалги 1 асрда Эронликлар худо Митрага ҳам сиғина бошлаган. Римда ёзув подшолар замонининг охирида пайдо бўлган.Римликлар этрусклар алфавитини олиб, уни лотин тилига бир оз мослаб чиққанлар. Эрамиздан аввалги 111 аср ўрталаридан бошлаб адабий асрлар,тарихий проза ва илмий трактатлар пайдо бўлган. Римликлар греклар каби физика, математика соҳаларида назарий тадқиқот ишларини ривожлантирмай фақат амалий томондан фойдаланганлар. Римда савдо арифметикасидан, қурилиш, гидротехника ва агрономиядан қўланмалар ишлаб чиқарган. Қадимда сув соатлари пайдо бўлган. Календарни аниқроқ қилиб ишлаб чиқарган. Илмий тафаккур катта –катта ва Вардон асарларида ёрқин акс этган. Римда тарихий адабиёт эрамиздан аввалги 111 асрда пайдо бўлган. Компаниялик Невий Пуни уруши тарихини шеър билан ёзган. Квинт Энний Рим тарихини энг қадимги давридан бошлаб шеър билан ёзган. Рим тарихини биринчи марта проза билан грек тилида Флавий Пиктор ёзган. (эр.авв. 11 асрда). Бу асарларнинг парчаларигина сақланиб қолган. Гай Юлий Цезар ва Гай Саллюстий Крист асарларида Рим тарихи камол топган. Цецерон Рим публицистикасининг энг ёрқин намояндасидир. Унинг судларда, сенатда сўзлаган нутқлари, «Давлат тўғрисида» , «Вазифалар тўғрисида» каби трактатлари ва кўплаб хатлари адабий мерос бўлиб қолган. Цицерон асарлари тили классик ёки олтин лотин прозасининг энг гўзал намунасидир.

Материалисти- философ Лукрецей Кар «Нарсаларининг табиати тўғрисида» деган ажойиб достонида олам, табиат яратилиши ҳақида ўз қарашларини ёритган. У оламда мавжуд ҳамма нарсанинг асосини материя деб билиб ҳамма нарса материядан ўсиб чиқади ва у билан яшайди деган. «Коинотнинг ҳеч қайси томондан чегараси йўқ», «руҳ ва жоннинг табиати жисмонийдир». Рим ва Италияда бадиий адабиёт эрамиздан аввалги 111 асрнинг икинчи ярмида вужудга келган. Эрамиздан аввалги 240 йилда тариентлик асир грек Андроник «Одессия » ва бир қанча грек традияларини лотин тилига таржима қилган. Италия ва Римда ҳалқ ашулалари асосида лирик поэзия пайдо бўлган. Сатира ва комедия шеърий ижодиётнинг энг характерли шакли бўлган, у қишлоқлардаги байрамларда айтиладиган ашула ва шеърлар асосида вужудга келган. Сатира деган ном «аралаш овқат» сўзидан олинган. Дастлаб бу хил шеърларни Энний ва Луцинийлар ёзганлар. Рим комедиялари дастлаб грек комедияларига тақлид қилиб ёзилган. Эрамиздан аввалги 254-284 йилларда яшаган. Плавий грек комедияларига тақлид қилиб Рим жамиятини воқеаларига мослаб комедиялар ёзган. Эрамиздан аввалги 87-53 йилларда яшаган Катулл шеърлари Рим лирикасининг чўққисидир. Римликлар ҳайкалтарошлик ва рассомчиликда этрускларга эргашганлар. Эрамиздан авалги 11 асрдан бошлаб Рим Сицилиядан, Греция ва Кичик Осиёдан келтирилган грек ҳайкалларига, талаб келтирилган грек эллин санъати асарларига тўлиб кетган. Рим усталари грекларга тақлид қила бошлаганлар. Рим ва Италияда ҳаммасидан кўра портрет ҳайкаллар яратиш авж олган. Рим форумига, бошқа майдон ва кўчаларига лашкарбошилар, сиёсий арбобларнинг ҳайкаллари қўйилган. Рим задагонларининг уруғ сағаналарига ўлган задагонларнинг ҳайкалларинри қўйганлар. Бинолар қуриш соҳасида греклардан римликлар илгарилаб кетганлар. Бутун Италия, Ўрта денгиз соҳили мамлакатига жуда обод йўллар кўприклар қурилган. Йўлларнинг ёқаларига ариқлар қазилган. Ҳар минг қадимда Миляда Римга ва энг яқин аҳоли пунктига неча миля қилганини кўрсатувчи

ёзув белгилари қўйилган. Аҳолини тоза сув билан таъминлаш учун осма қувирлар қурилган. Махсус бинолар цирк ва театр бинолари бўлганлиги Рим ва бошқа шаҳарларнинг муҳим ҳислатидир. Бу биноларда байрамларда пьесалар қўйилган, пойга чоптирилган, ниҳоят қонли томошалар- гладиаторлар жанги уюштирилган, ўлимга ҳукм қилинган жиноятчи устига йиртқич ҳайвонлар қўйиб юборилган. Қатор- қатор тош скамейкалар билан ўраб олинган узунчоқ бинолардан иборат цирк ва театрлардан ташқари эрамиздан аввалги 1 асрда амфитеатрлари пайдо бўлган. Уларнинг биноси эллипснамо бўлиб, қум тўшалган саҳнаси ўриндиқлар билан ўралган. Унда томошалар, қонли ўйинлар ўтказганлар. Эрамиздан аввалги 1 асрдан бошлаб Римда жамоат боғлари бунёд қилина бошлаган, бу боғлар атрофида жамоат ҳаммом тўлдирилган ҳовузлари, дам олиш хоналари бўлган. Эрамиздан аввалги 11-1 асрларда Римда ва бошқа шаҳарларда жамоат бинолари – баъзиликлар қурила бошлаган . Унда суд мажлислари, йиғинлар ўтказилган. Сиёсий ва ижтимоий мавзуларда гражданлар суҳбат қурганлар. Римда ва Италияда музика, ашула ва рақс Грециядагидан суст ривожланган . Созандалар Римдан ҳайдаб юбориларди, рақс ва танцаларга задагонлар бу эркин кишиларнинг иши эмас қуллар машғулоти деб нафрат билан қараганлар.

Адабиётлар: 1. Ю.С.Крушколь тахр.ост.Қадимги дунё тарихи. 11-қисм. Т., 1974 й. 2. Нимеровский А.И. История древнего мира и античность. М., 2000 г. 3. Бойназаров Ф.А. Қадимги дунё тарихи. Т., 2004й. 4. А.Алимуҳаммедов. Антик адабиёт тарихи. Т., 1969 й. 5. Хрестоматия по истории Греции. М., 1964.

Похожие

Милодий I-II асрларида Рим империяси

IV—V Асрларда рим империяси қулдорлик тузумининг кризиси

IV – V асрларда Рим империяси. Кулдорлик тузумининг инкирози

Рим империяси худудида вужудга келган варвар киролликлари. Рим империясининг варварлар томонидан истило килиниши

Милоддан аввалги VIII - III асрларда Рим давлати