Милоддан аввалги VIII - III асрларда Рим давлати - История - Рефераты

Милоддан аввалги VIII - III асрларда Рим давлати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133 KB

Милоддан аввалги VIII - III асрларда Рим давлати Режа: 1. Қадимги Рим тарихи манбалари ва тарихшунослиги 2. Қадимги Рим табиати ва аҳолиси 3. Италияда илк қулдорлик жамияти ва давлат тузуми 4. Римда республика тузумининг ўрнатилиши 5. Рим республикасининг ижтимоий иқтисодий ва сиёсий аҳволи 6. Римнинг Италиянинг истило қилиши

Қадимги Рим тарихи манбалари ва тарихшунослиги Рим давлати греклар Италия деб атаган Апеннин оролида вужудга келган. Рим республикаси Аппеннин оролида яшовчи ҳалқлар ва қабилаларни ўз ҳукмига бўйсундириб, эр. авв. II аср ўрталарига келганда Ўрта денгиз давлатлари орасида энг кучлиси бўлиб қолган. Кейинчалик эр. авв. I аср ва эрамизнинг II асрида Рим қулдорлари бутун Шимолий Африкани, Европанинг анча қисмини ва Олд Осиё мамлакатларини ўз ҳукмронлиги остига олган ва қарийиб 500 йил умр сурган ғоят катта давлатга айланган. Рим давлатида қулдорлик тўла тараққий топган. Бироқ даврлар ўтиши билан қулдорлик иқтисодиёти ва у билан бирга қулчилик системасига асосланган ижтимоий муносабатлар ҳам ёшини яшаб бўлган , натижада қудратли Рим давлати заифлашган ва ниҳоят қулаб кетган. Рим тарихини ўрганиш манбалари хилма- хил ва ниҳоятда бойдир. Бу манбаларни асосан ёзма, археологик, қадимги ёзувларни ўрганиш ва нумизматик манбаларга бўлиш мумкин. Қадимги Рим тарихини ёритиб берувчи асарлар ҳам жуда беҳисобдир: Қадимги Рим даврида яратилган тарихий асарлар, ўрта асарлар, янги ва энг янги даврда Қадимги Рим тарихига доир яратилган деб группалаштириш мумкин. Ўрта денгиз соҳилидаги мамлакатларида Рим иморатларининг жуда кўп қолдиқлари сақланган. Қадимги Италиянинг республика замонига мансуб археология ёдгорликлари жуда хилма- хил : қадимги шаҳарлар, манзиллар, мақбаралар, ибодатхоналар, суғориш иншоатлари , деҳқонларнинг меҳнат қуроллари, истеҳкомлар ана шундай ёдгорликлардир. Империя даврининг Помпей ва Тимгад шаҳарлари деярли бутунича, Империя Аноллонийси, Кипрдаги Маламин, Аквин шаҳарлари қолдиқлари бу кунгача сақланган. Қадимги ёзувлар асосан кейинги республика ва империя тарихини ўрганиш учун қимматли манба бўлиб хизмат қилади. Аммо ундан олдинги даврларга оид ёзувлар, Тит Ливей берган маълумотга кўра, эр.авв. 390- йили Галлия ёнғинида йўқ бўлиб кетган. Энг қадимги ёзувлар эр.авв. VIII -VII

асрлардаги этрускларга мансубдир. Эр. Авв. У11-У1 асрлардаги этрускларга алоқаси бўлмаган ёзувлар Пицендан топилган. Эр.авв. VI асрга мансуб илк лотин қадимий ёзувлари- одатда Пренстин туқаси деб аталадиган олтин туқадаги ёзув, Рим майдонидан афсонавий Ромул қабри жойланган ердан топилган «Қора тош» даги ёзув лотин тилининг келиб чиқиши масаласини ўрганиш учун муҳимдир. Эр.авв. III -I аср ёзувлари муҳимдир. Бағишланган ёзувлар хужжатлар ёзувлар қабр тошларидаги ёзувлар сақланиб қолган. Масалан : Эр. Авв. 260 йили консул Дуилийнинг ростр устунидаги ёзувда флотнинг Кародаген флоти устидан қилган ғалабаси баён этилган. Қадимги Рим танга пуллари хўжалик ва сиёсий тарихни , диний тасаввурлар, санъат, архитектура каби ривожланишини ёритишга имкон беради. Қадимги Рим тарихини ёритиб берган дастлабки ёзма манбалар Рим йилномаларидир. Улар Рим тарихини ёритиб бериш мақсадини кўзламаган. Йилномачилар: ўтмишдан замондошларига ўрнак бўладиган намуналарни топиш, задагон табақаларнинг қаҳрамонликларини мақтаб, шу билан республикани мустаҳкамлашга ёрдам бериш мақсадини кўзлаганлар. Йилномалар яратган асарлардан парчалар бизгача кейинги муалифларнинг асарларигина сақланиб қолган. Кўпчилиги йўқолиб кетган. Эр.авв. III - II асрларда тарихчиларни одатда катта йилномалари деб аташ ра c м бўлган. Катта йилномаларнинг энг машҳури Квинт Фабий Пиктордир. У эр.авв. III аср охирларида яшаган. Пиктор «Йилнома»сини грек тилда ёзган , унда иккинчи Пуни урушигача бўлган Италия тарихи ёритилган. Лотин тилидаги биринчи тарихий асарларни эр.авв.234-149 йилларда яшаган Марк Порций Катон ёзган.У машҳур давлат арбоби, тарихчи ва нотиқ бўлган Катоннинг «Бошланғичлар» номи билан ёзган етти китобдан иборат тарихий асарларидан парчалар сақланиб қолган. Катон ҳар бир Италия давлатининг қаердан келиб чиққанлигини таърифлаб берган, у воқеа ва ҳодисаларни йилма- йил тасвирламаган. Шунингдек лашкарбошилар,

давлат арбоблари номини тилга олмаган. Цицерон: Греция ва Рим тарихида Катон билмаган бирон- бир «воқеани топиш қийин» деб ёзган. Кичик йилномачилар деб ном олган. Луций Целий, Антипатр, Семпроний Азеллионларнинг асарлар тарихий қимматга эга, лекин улар хатоларга ҳам йўл қўйганлар. Эр.авв. II асрда Полибий «Умумий тарих»ни ёзган, унда эр.авв. 264-146 йиллардаги воқеалар баён қилинган. Эрамиздан аввалги I аср республиканинг қулаши ва империянинг барпо бўлиш давридир. Бу даврнинг манбалари Марк Туллий Цицерон, Гай Юлий Цезарь, Гай Крисп Саллюстийларнинг асарларидир. Сиёсий арбоб, ажойиб нотиқ, юрист, адиб бўлиши Цицерон асарлари эр.авв. I аср тарихини ўрганишда ғоят зўр қимматга эга.У нутқлар, хатлар, фалсафа ва тарихдан трактатлар қолдирган. Гай Крисп Саллюстий Цезарь тарафдори бўлиб, уни консуллигида бир қанча муҳим лавозимларда ишлаган. Унинг «Цезарча хат», «Катилина фитнаси», «Юғурта уруши» , «Тарих» асарлари бор. Эр. Авв. I асрда (100-44 йй) яшаган ва шу даврнинг энг ёрқин сиёсий арбобларидан бири бўлган Гай Юлий Цезарнинг Галл урушлари ҳақидаги ёзмалар» «Гражданлар уруши ҳақидаги ёзмалар», шунингдек муаллифлари номаълум бўлган «Александрия уруши» , «Африка уруши» , «Испания уруши» каби асарлар Цезарь асарларининг давомидир. Юқорида номлари айтилган китобларда эр.авв. I асрдаги Рим тарихига тегишли сиёсий воқеалар ёритиб берилган. Тим Ливий «Шаҳар бино бўлишидан бошлаб Рим тарихи» асари 142 китобдан иборат бўлиб, 38 таси сақланиб қолган Грек ёзувчилари Диодор Сицилийскийнинг 40 китобдан иборат «Тарихий кутубхона» асарининг Х I - ХХ жилдлари, Дионосий Галикарнасскийнинг «Қадимги Рим ёдгорликлари» номли асари 20 та китобдан 10 таси сақланиб қолган Рим адиби Марк Теренций Варрон (эр.авв. 116-27 йй.)нинг «Қадимги ёдгорликлари» экциклопедик характерга эга.

Иосиф Флавий грек тилида «Яҳудийлар уруши тарихи», «Таржимаи хол», «Яхудийлар археологияси» асарларини яратган, уларда ўз ватани яҳудиянинг эллинистик ва Рим даври тарихини ёритган. Корнелий Тақит (эрамизнинг 54-120 йй.) машҳур тарихчидир. Унинг «Тарихлар», «Йилномалар», «Германия» каби асарлари ниҳоятда қимматли асарлардир. Светоний Танквилла асарлари Танций асарларига қўшимчадир. (асари «Ўн икки Цезарнинг ҳаёт қиссаси») 155-235 йилларда яшаган Дион Кассийнинг «Рим тарихи» асарида қимматли маълумотлар сақлаган. Географлар Страбон, Помпий Мела, Клавдий Птоломейлар асарларида Рим тарихига оид муҳим маълумотлар бор. I асрнинг энциклопедисти- Катта Пленийнинг «Табиий тарих», епископ Евсевийнинг «Черков тарихи», епископ Августнинг «Худо шаҳри тўғриси» да номли китоблари ҳам катта қимматга эгадир. Юқорида айтилганидек Италия, Апеннин ярим оролида жойлашган , бу ярим орол Ўрта денгиз марказича ёриб кирган. Бу ярим оролни Алптоғлари Европа қитъасидан ажратиб турибди. Ярим оролни кўплаб тоғлар бир неча қисмларга бўлиб туради. Ярим орол табиий жиҳатдан уч қисмга бўлинади. 1. Шимолий қисми – Алп билан Аненнин тоғлар оралиғидаги паст текистликдир. Шу пасттекстликда Падус дарёси оқиб ўтиб, Адриатика денгизига қўяди. 2. Марказий қисми- уни шимол, шарқ ва жануби- шарқдан Апиннин тоғлари қуршаб олган. Бу тоғлар марказий қисмни ўз навбатида бир неча водийларга: Арно дарёси водийси, Тибр дарёси водийси, Кампания пасттекслики Вольтурно дарёси водийсига бўлиб туради. 3. Апулия пасттекстлиги учунчи қисмидир. У ярим оролнинг жанубий- шарқий қисмидан иборат. Апеннин ярим оролининг шарқий қирғоғи денгизчиликка ноқулай, бирон бир орол йўқ. Соҳил бўйидаги барча ороллар ярим оролнинг ғарб томонидир. Сицилия, Корсика, Сардина, Кипр, Эльба каби ороллари бор. Апеннин ярим ороли дарёлари серсув, лекин ёзда қуриб қолади. Иқлими ҳар хил қишда ёмғир, хатто қор ҳам ёғади. Денгиз бўйи районларида қишда ҳаво илиқ, аммо ёмғир кўп ёғади. Ярим оролнинг кўп қисими қалин ўрмон

билан қопланган.Дуб, қарағоч, қайин ўсган. Олма, анор азалдан ўсган, сарв, зайтун, пальма, цитрус мевалари кейин олиб келинган. Буғу, тоғ эчкиси, чўчқа, бўри, тулки ва кўплаб паррандалар яшаган. Қазилма бойликлари кам. Алп тоғларидан бир юз олтин, кумуш қазиб олинган Кулранг мармар бор. Эльба оролидан мис, темир қазиб олинган. Денгизларида туница ва йиртқич мурона балиғи кўп бўлган. Аппеннин ярим ороли қадим замонлардан одамлар яшайдиган макон бўлган. Палеолит ва мезолит манзилгоҳлари кўп жойлардан топилган, улар асосан эр.авв. 1У минг йилликка мансубдир. Шимолий Италияда дарё бўйларидан қишлоқ қолдиқлари топилган. Тошдан иморат солиш , сополдан идишлар ясашни темирдан қуроллар ясашни улар финикияликлар ва греклардан ўрганган бўлса керак. Ҳозирги замон олимларининг фикрича Италияда лигурлар, Сицилияда сиканлар ва элимлар, Корсикда кореслар, Сардинияда сардлар яшаган. Эр.авв. 11 минг йиллик охири- 1 минг йиллик бошларида ҳалқларнинг улуғ кўчиши натижасида Иллирия, Дунай ҳавзаси, ҳатто Кички Осиёда яшаган қабилалар кўчиб келиб жойлашганлар. Энг қадимги Италия қабилалари Алп тоғларига ғарбий районларга сиқиб чиқарилган ёки ассимилнация бўлиб кетган. Лигуриядагина улар сақланиб қолган. Италиянинг шимолий- шарқда Иллерияликларга қариндош венетлар қабиласи яшаган. Италиянинг жанубий- шарқида иллерияликларга яқин япич ва тессаплар яшаган. Сицилия оролида қадимги италик қабилалардан энг тараққий этгани- этрусклар қабиласидир. Италий қабилалари тили , ижтимоий тузуми ва маданияти жиҳатидан бир- бирига яқин икки гуруҳга умбро- сабель ва латин- сикул гуруҳига бўлинган. Умро- сабель гуруҳига мансуб қабилалар Тибр дарёси ҳавзасида жойлашган бўлиб, улар пецин, сабинлар, марслар, вольсклар, герниклар, эквлари, френтанлар, самнитлардан иборат бўлган. Улар патриархал уруғдошлик тузумида бўлган. Тибрини қуйи оқимида Лация областида

лотинлар яшаган. Лация ва Кампания областидаги лотин ва осклар деҳқончиликғ. Чорвачилик билан шуғулланган. Қадимги Италия ҳалқлари орасида энг ривож топгани этрусклар бўлган, уларни римликлар «тусклар», «тиррен»лар деб , ўзларини «расенлар» деб атаган. Этруслар эр.авв. У111-У11 асрдан Италиянинг кўп қисмини эгаллаганлар. Улар яшаган шаҳарлар, суғориш иншоантлари қолдиқлари, мақбаралар сақланиб қолган. Тошдан иморат солганлар . Улардан кемасозлик ривож топган , ҳатто қароқчилик ҳам -қилишган. Эр. авв. 11 минг йилликдан бошлаб Сицилия ва Қадимги Италиянинг греклар колонизация қилганлар. Эр.авв. 1У асрда Этруск қабилалари , шаҳарлари иттифоқи тушкунликка юз тутган Падус дарёси водийсида жойлашиб олган галлар Апеннин ярим ороли марказий облатларига хужум қила бошлаган. Италия қабилалари галларча қарши ҳужум қилиш учун бирлашганлар ва уларнинг босқинининг қайтарганлар. Шундан кейин Рим жамоаси ўз таъсири бутун Этрусияга, Компанияга ва Марказий Италиянинг бошқа областларига ёйганлар. Бу областлар Рим-Италий қулдорлигининг конфедератив иттифоқининг асоси ташкил этган. Эр.авв. 111 асрда бу иттифоқ Ўрта денгиз соҳилидаги энг кучли давлат бўлган. Рим шаҳри қачон ва –андай вужудга келиши ҳақида турли ҳил ривоятлар бор. Шулар асосида тарихи ёзилган Рим тарихининг энг қадимий даврини грек автори ёзганлар. Машҳур Рим тарихчиси Тит Ливий эса Римнинг ўша давр тарихини хийла тўла ёзган. Рим олимларнинг фикрича Тибр дарёсининг чап қирғоғидаги тепаликларда эр.авв. Х асрдаёқ қишлоқлар пайдо бўлган. Эр.авв. У111 асрда Рим шаҳрига айланган ердан Тибр дарёсига борадиган катта йўл туз конига борадиган йўл ўтган. Савдогарлар, ҳунармандлар бу ердаги дарё кечиги ёнида пайдо бўлган. Эр.авв. У11 асрда шу ердаги қишлоқлар бир шаҳар

жамоасига бирлашган. Тибр дарёси қирғоғида баланд кўтарилиб турган Капитолий тепалигида қурилган қўрғон янги шаҳар маркази бўлган. Катстолий ва Палатий тепалиги ўртасидаги тексликда янги шаҳар «форум»га айланган. Бу шаҳар аҳолиси учта қабила : тициллар, раминлар, луцерлардан иборат бўлган. Қабилалар- «трибалар» уруқлар, яъни «курия» лар бирлашмасидан ташкил топган. Ҳар бир курияда ўнтадан уруғ, трибада ўнтадан курия бўлган. Уруғ жамоаси юзтадан уруғи бўлган учта трибадан, жами уч юзта уруғдан иборат бўлган. Уруғ жамоаларига кирган гражданлар ўз оталарини билган аҳолининг асосий қисми ҳисобланиб, улар «Патрицийлар» деб аталган. Ҳар бир уруғнинг «ўз номи, ҳар бир уруғ бирлашмаси ўз номи бўлган. Римликларнинг номлари уч қисмдан иборат бўлган.Ҳар бир уруғнинг бошлиғи оқсоқоллар кенгашига – сенатга аъзо бўлиб кирган. Сенат суд вазифасини бажарган. Римда уч юз уруғ бўлгани учун дастлаб уч сенатор бўлган. Сенат ўзига умрбод йўлбошчи («чех»- подшо) сайлаб қўйган. Подшо сенатга раислик қилган,у бутун жамоа номидан худоларга қурбонлик берган ва фуқорлар лашкари – «легион»га бошчилик иқилган. Уруш ва сулҳ тузиш, сенатнинг қарорларини тасдиқлаш каби масалалар курияларнинг вакиллар мажлисига қўйилган. Замонлар ўтиши билан патрицийлар билан бирга эркин аҳолининг бошқа табақаси «плебей»лар пайдо бўлган.(« pleo » - меш тўлдираман» деган феълдан олинган). Плейбейларнинг шаҳар ерига эгалик қилиши ҳуқуқи бўлмаган. Улар савдо ва ҳунармандчилик билан шуғулланган. Алебейлар табақаси қисман Римга кўчиб келган эркин кишилар, қисман озод қилган қуллар , кўчиб келтирилган қўшни шаҳарлар аҳолисидан ташкил топган. Қуллар Рим аҳолииснинг қуйи табақасини ташкил этган. Қарздорларни қулга айлантирилиши энг даҳшатли бўлган. Тарихий маълумотлар эр.авв. У1 аср ўрталарида муҳим ислоҳот юз берган, уни Сервий Туллий подшо амаога оширган. С. Туллий плебейларнинг

ҳалқ мажлиси иштирок этишга йўл очиб берган. У фақат маъмурий округ бўлган тўртта ҳудудий триба ташкил этди. 1 асрга келиб трибалар 35 тага етган. С.туллий ҳарбийлар мажлиси «Центурия комицилари»ни барпо қилди. Ҳарбийлар мулкий беглиларига қараб беш синфга бўлган. (100,000,75000,50000,25000,12500 асс мис пули борлар.) Энг камбағал фуқоролар энг кейинги синфга бирлашган. Улар proles лар ,яъни «бола- чақасидан бошқа ҳеч нимаси йўқ» кишилар, (пролетарлар)деб аталган. Сервий Туллий ислоҳотлари Рим патрицийлари орасидан норозилик туғдирган. Тарквиний Суперб бундан фойдаланиб ўзидан олдинги подшони ағдариб ташлаган ва ўлдирган Суперб жабр- зулмни авж олдирган, қаҳр- ғазабга учраган. Афсонага кўра унинг ўғли қилган жиноятдан ғазабланган Рим ҳалқи уни Римдан эр.авв. 510 йилда ҳайдаб юборган. Сенат қарори билан подшолик тугатилган. Патрицийларни шаҳарни идора қилишни ўз қўлларига олганлар. Бу сайлов қўйиладиган бошқарма «умум иши» ( rts publica ) деб аталган. Эр.авв. У-1У асрларда аристократ патрицийлар республикаси конституциясининг ташкил топиши ва ривожланиш жараёни давом этган. Фақат патрицийлардан сайланган барча магистратлар (мансаб эгалари) сенатга тобе бўлган. Сенат илгари оқсоқоллар кенгаши бўлган бўлса, аста- секин доимий давлат органига айланган. Барча сиёсий ҳокимият патрицийлар қўлига ўтди. Плебейлар подшо давридагидек ҳуқуқсиз бўлиб қолаверди. Бу республика тузуми илк Рим республикаси деб аталади.Бу даврда полис , яъни эркин қулдорлардан иборат гражданлар жамоаси бўлган. Оила ( familia ) Рим жамоасида катта аҳамиятга эга бўлган. Оила бир-бирига қон- қариндошлик алоқасидаги шахслар ва шу оилага хизмат қилувчи қулдорлардан иборат бўлган. Оила бошлиғи мулк эгаси, судья, коҳин вазифасини ҳам адо этган. Давлат оиланинг иски ишларига аралаша олмаган. Рим аҳолиси деҳқончилик , чорвачилик ва ҳунармандчилик билан шуғулланган. Ҳунармандчилик касб- корлари кўпайган, савдонинг ривожланиши тезлашган Рим майдони форумда ҳафтада бир марта бозор

бўлган. Тибр дунёси буйидаги Рим сув йўли билан ташқи дунё билан савдо қила олган. Пул системаси вужудга келган.Аввал чорва моллари кейин мис, бронза пуллар чиқарилган. Кумуш пуллар эр.авв. 111 аср ўрталарида пайдо бўлган. Римда бинокорлик соҳасида кўп ишлар қилинган. Юпитер Капитолийский ибодатхонаси ,Сатурн ибодатхоналари солинган, шаҳарда сув қувурлари ҳам бўлган. Римда плебейлар асаосан савдо-сотиқ ва ҳунармандчилик билан шуғалланиши унинг табақаланишига олиб келди. Улар орасидан бой савдо- ҳунар задагонлари етишиб чиққан. Иккинчи қисми йўқсил плебейлар кўп сонли оммага айлана борган. Урушлар, ҳосилнинг бўлмай қолиши ҳоллари Рим плебейсини ерсизлантирган, патрицийлардан қарздор қилиб қўябошлаган. Қарздорларнинг Тибр дарёсини наригши томонига қул орасида синфий кураш авж олган. Бу кураш иқтисодий жиҳатдан патрицийлар билан плебейлар орасида ер учун кураш сифатида намоён бўлган. Эр . авв. У-1У асрларда плебейлар ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий жиҳатдан патрицийлар билан тенг ҳуқуққа эга бўлиши учун тенг ҳуқуққа эга бўлиши учун узоққа чўзилган кураш олиб борган. Патрицийлар қандай ҳуқуққа эга бўлсалар плебейлар шундай ҳуқуққа эга бўлиш, яъни магистрликка эга бўлиш, сенатда ўрин эгаллашдан иборат бўлган. Улар орасидаги кураш эр.авв. 494 йилда бошланган. Шу йили Эквлар билан уруш вақтида Рим қўшинида хизмат қилишдан бош тортиб, Римдан чиқиб кетганлар ва Муқаддас тоғда лагерь қуриб ўтиришган. Патрицийлар ён бери, уларга ўз мустақил ташкилотини тузиш ҳуқуқини берган. Эр.авв. 493 йилдан бошлаб плебейлардан 2 та ҳалқ трибуни сайланган.Сенат ва магистрантнинг плебейлар манфаатига зид қилувчи қарорларини трибун Veto – вето қўйиб тўхтатиб қўйиши мумкин бўлган. Аста – секин трибунлар сони орган. Эр.авв. 450 йилларга келганда плебейлар амалдаги ҳуқуқларнинг ёзиб қўйилишига эришганлар. Эр.авв. 449 йилда 12 та мис Лавҳага ўйиб ёзилган қонунлар орумга қўйилган. Бу қонунларнинг асл нусхаси сақланиб

қолмаган. Бошқа асарларда бу қонунлар ҳақида маълумотлар бор. Қонунлар ер ва мол-мулк хусусий мулк ҳисобланиб, меросҳурга васият қилиши мумкин бўлган. Қарздорлик асосида қулликка тушиш сақланган. Қонун гражданларнинг ҳуқуқларини қаттиқ ҳимоя қилган. Суд қилмасдан жазолаш таъқиқланган. Ўлим жазога ҳукм қилишни фақат центуриат комициялар чиқарган.Х11 жадвал қонунларидан сўнг плебейларнинг кураши кучая бориб, У-1У аср давомида жуда кўп марта ўзгартирилган, оқибатдан патрицийлар ва плебейлар орасидаги нотенглик боарҳам топиб борган.Масалан, эр.авв 445 йилда улар орасида никоҳга кириш ҳуқуқи, эрамизнинг 444 йилда плебейнинг консуллик лавозимини эгаллаш ҳуқуқи, кейинроқ икки консул сайлаш тартиби жорий этилган. Эр.авв. 326 йилда қарздорларни қул қилиб сотиш таъқиқланган эр.авв. 1У аср охирига келганда плебейлар ҳар қандай лавозим эгаллаш , шу жумладан коҳинлик лавозимини ҳам эгаллаб оладиган бўлишган. Эр.авв. 287- йилда плебейлар ва патрицийлар орасидаги сиёсий- иқтисодий кураш тугаган. Эр.авв. У-111 асрларда Рим давлат тузуми шаклланган жараёни давом этган. Ҳалқ мажлиси-комициялар магистратуралар ва сенат давлат ҳокимият органлари бўлган. Рим гражданларигина ҳалқ мажлисида иштирок этиши, давлат лавозимларига сайланишга, мулкка эгалик қилишга, Рим қўшинида хизмат қилишга ҳақли бўлганлар. Римда уч хил комиция бўлган. Энг қадимги колиция қуръа мажлиси бўлиб, у фақат расимй жиҳатдан ижро қилувчи олий ҳокимиятни , шунингдек баъзи масалаларнигина ҳал қилган (масалан: оила муносабатларига фикр) . Илк Республика даврида комициялар ўзларича сиёсий аҳамиятини йўқотган Ҳалқ мажлисининг бир тури бўлган центурия комицийлари катта ўрин тутган. Центурия колициялари Рим ҳалқининг идорасини ифода қилган: улар олий мансаб эгалари бўлиши консуллар, претор, цензорларни сайлаган жиноий ишларни текширган, уруш ва сулҳ масалаларини ҳал қилган. Рим ҳалқ мажлислари системаси демократик негизда курилмаган. Ижро қилувчи ҳокимият бир йил муддатга ҳалқ сайлаб қўйилган мансабдорлар- магистрлар қўлига бўлган. Улар ҳақ олмай ишлаган.

Рим магистратлари фақат коллегиал тарзда иш кўрган.Қарорлар фақат бир овоздан қабул қилинган. Магистрант ўз шериклари қарорларидан норози бўлса Veto баён қилган. Магистрант дахлсиз шахс бўлган, ваколати тугамагунча жавобгарликка тортилмаган. Магистрлик фавқулодда ва одатий магистрликка бўлган одатдан таш-ари фавқулодда магистратлар- диктатор, триумворлар ва децемвирлар давлатда бир-бир хавф- хатар юз берганда сенат қарори билан сайланган ёки тайинланган. Диктатор бирдан бир ноколлегиал магистатлик бўлган. Ҳарбий ва граждан ҳокимияти олти ой мобайнида диктатор қўлида бўлган, уни судга тортиш мумкин бўлмаган. Диктаторнинг ўз олий нишони бўлган : уни доимо 24 та фахрий соқчи кузатиб турган. Рим республикасининг олий мансабдорлари бўлиши консуллар зар йил центурия колицияларида сайланган. Ҳарбий ва гражданлик ҳокимияти консуллар қўлида бўлган. Консуллар қўшин тўплаган , уларга қўмондонлик қилган. Бир қисм ҳарбий трибунларни тайинлаган. Одатда консуллар иккита бўлиб, иккинчи гражданлик ишига бошчилик қилган. Сенатни ҳалқ мажлисларини чақирган.Уларнинг қарорларини бажарган, мансабдорларни сайлаш ишига раҳбарлик қилган. Преторлар суд ишлари билан шуғулланган, вилоятларни бошқарган, консуллар йўқ пайтда уларнинг ўрнини босган, сенат топшириғи билан легионларга қўмондонлик қилган.Иккита цензор беш йилдабир марта ценз белгилаган : барча фуқороларни рўйхатга олган, ҳар бир граждан билан шахсан суҳбатлашган ва уларни тегишли мулкдорлик даражаси рўхатига киритган ҳамда трибаларга бўлган. Цензорлар ким ошди савдоси билан беш йил муддатга давлат мулклари даромадини тўплаш ва бож тўплаш ҳуқуқини сотган. Рим фуқороларининг аҳлоқи тозалигини ҳам цензорлар назорат килган. Ҳалқ трибунлар ҳар йили триба йиғилишларида сайланган. Ҳар бир трибун сенат ёки мансабдорларнинг қарорларига норозилик билдира олган. Кичик магистратлардан бўлган эдиллар шаҳарда тартиб сақлаган шаҳар соқчиларига бошчилик қилган. Ободонликни кузатган, озиқ-овқат билан таъминлаш, байрамлар ва ҳалқ томошаларини ўтказган. Квесторлар кичик

магистратлардан бўлиб, хазинасилик вазифасини бажарган,Давлат архивини қўриқлаган вилоят ҳокимларига ёрдамчилик қилган. Сенат Рим республикасининг олий давлат органи бўлган. Эр.авв. 1 аср бошларигача 300 кишидан иборат бўлиб, унинг кўпини нобиллар ташкил этган Сенат магистрантлардан диктаторлар, консуллар, преторлар тайинлаган. Сенатни фақат олий магистрат чиқара олган. Сенат ғоят катта ҳуқуқларга эга юўлган. Сенат турли комициялар турли лавозимга сайланган ёки тайинланган шахслар тўғрисидаги қаороларни тасдиқлаган, ташқи сиёсатга, молиявий ишларга раҳбарлик қилган. Диний ишларни кузатган, у Республика ҳарбий ҳаётга бош бўлган.Рим республикаси ўзига хос аристократлар республикаси бўлган. Ҳалқ мажлисларининг оддийлиги, магстратларнинг бепул ишлаши, сенатнинг ниҳоятда катта таъсири Рим Республикасининг муҳим хислатидир. Бунинг сабаби, аввало Рим гражданларидан кўпчилиги доим тарқоқ ва яхши уюшмаганлиги,иккинчидан Рим республикасининг ерлари доим урушлар туфайли кенгайиб борганлигидир. Рим армиясининг ҳарбий системаси эр.авв. У асрда Рим қўшни ҳалқларга қарши узлуксиз уруш олиб борган шароитда таркиб топган. Римнинг бутун лашкари легион деб аталган Кейинроқ икки консулнинг ҳар биттаси ўзига легион тузиб, унга қўмондонлик қилган. Эр.авв. 1У асрда консул қўшини икки легион ажратилган, бутун армияда тўртта легион бўлган. Ҳар бир легион оғир қуроллар билан қуролланган 3000 аскар ва енгил қуролли 1200 аскардан ташкил топган. Легионга иттифоқчиларнинг қўшинлари (5000 пиёда ва 900 суворий) ҳам кирган. Легион таркибига отлиқ суворийлар ҳам киритилган. Улар кўпинча оти бор бой кишилардан иборат бўлган. Легион 30 та манипулага ажратилган. Ўз навбатида манипула 60 ва 30 кишидан иборат икки центурияга ажратилган. Манипулалар ихчам (рота каби) тез ҳаракат қила оладиган қисм бўлган. Легион қатъий тартибда саф тортган. Энг олдинги қаторда енгил қуролли 1200 та ёш жангчи (найзабардорлар) турган. Иккинчи жангвор қаторни оғир қуролли , сал катта

ёшдаги 1200 жангчи ташкил қилган. Улар пригцепслар биринчилар ёки асосийлар деб аталган.ю Улардан нарироқда яна оғир қуролланган аммо хийла тажриба оттирган, чиниққан 600 та триарий саф торган. Жангни одатда ҳар бир центурияга қўшиб берилган камончилар ва найзабардорлар бошлаб берган. Сўнг принцепслар жангга кирган. Хавфли ҳолларда трифийлар жангга кирган. Оғир қуролли жангчиларнинг тахта қалқони бўлган у тери, мато, темир , тасмалар билан қопланган.Жангчилар бошларига дубулға кийган, кўкракларига мис сипар боғлаган. Баъзан совут кийганлар. Оёқларига теридан ўраб қўйган. Шамшир, найза билан қуролланган. Эр.авв. 11 аср охирларидан бошлаб легионларнинг асосий қуроли пилум деб аталувчи қурол , учи ўткир ингичка таёқ бўлган. У душманнинг қалқон ва совутини тешиб ўтган. Элинлардан қуролларининг ўзлаштирганлар : манжаниқ, гелепола, ўқ-ёйни ўзлаштирганлар. Легионлар лагери бир- бирини кесиб ўтган икки чизиқ билан бўлинган тўрт бурчак ҳосил қилган. Бу чизиқлар лагернинг катта кўчалари булиб, кўча бошларига дарвозалар қурилган. Легион қўмондонининг лагери чодири , қурбонгоҳ ва мажлисгоҳ лагернинг қоқ марказида бўлган. Хандак, кўртарма ва қозиқ деворлар билан ўралган ҳамда соқчилар қўриқлаб турадиган яхши ҳимояланган, дам оладиган жой бўлган. Римликларда рағбатлантириш ва жазо чоралари билан қаттиқ интизом ўрнатилган. Консул жангда иш кўрсатган аскарларга мажлисларда мақтаб фахрий найза, олтин ёки кумуш билакузук, бронза совут билан мукофотланган. Рим фуқоросини ўдимдан қутқарган легионер жангчи, эман баргидан ясалган чамбар билан душман девори ёки кемасига биринчи чиққан ёки душман лагерига биринчи қадам қўйган жангчи эса олтин чамбар билан мукофотланган. Энг зўр мукофот ер участкаси билан тақдирлаш бўлган. Жангда шахсий қуролларини йўқотганлар. Ҳатто ўлим жазосига ҳукм қилинган. Жанг вақтида чекинган ёки қўзғолон қилган жангчига « децимация » одати қўлланилган. Чек ташлаб ўн жангчидан бири қатл этилган.

Эр.авв. V- III асрларда Рим сенати Апеннин ярим орлида ҳарбий босқинчилик сиёсатини олиб ьборган. Римнинг босқинчилик урушлари икки юз йилдан зиёдроқ давом этган. Патрицийлар ҳам, майда зироатчилар ва умуман бутун Рим жамияти бу урушлардан манфаатдор бўлган Этрусклар Римнинг шимолида яшаганлар. Уларнинг Клузи, Вейя шаҳарларига қарши кураш олиб борган. Рим қўшинлари айни вақтда Лацийга бостириб кириб,тоғлардаги экв ва вольск қабилаларини тор-мор қилган. Рим этрускларга қарши курашда Тибр дарёсининг ўнг қирғоқларида яшовчи лотинлар билан иттифоқда бўлган, эр.авв. У асрда Рим жамоаси лотин жамоаси федерациясига кирган. Эр.авв.У асрда Ғарбий ва Ўрта Европа ерларида яшовчи жанговор кельт- (гал) қабилалари Альи тоғларидан ошиб ўтганлар. Этрускларни Шимолий Италиядан суриб чиқарган.Эр.авв. 390 йилда Кельтлар ёки Римликлар галлар деб аталувчи бу қабилалар Римга қарши кураш бошлаган. Голлар Марказий Италияни ер билан яксон қилган. Римни ёндириб юборганлар.Капитолийдагии тош қўрғон омон қолган,холос. Галлар Капиталий тепалигини қамал қилган. Тунларнинг бирида галлар капитолийни ишғол қилишга киришганда маъбуда юнон ибодатхонасидаги ғозлар шовқин кўтарган.Капитолий ҳимоячилар етиб келиб галларни улоқтириб ташлаганлар, Бу адолат «Римни ғозлар қутқарган» деган афсонанинг тўқилишига сабаб бўлган. Аммо галларнинг Капитолийни қамал қилгани, Рим тўлов бергандан кейин галларнинг Римдан қайтиб кетгани ҳақиқий воқеадир. Эр.авв. 334 йилда римликлар галлар билан сулҳ тузганлар. (гал- хуроз деган). Галлар ҳужуми даврида Римнинг Лацийдаги ва умуман Шимолий Италияда таъсири камайган. Эр.авв. 1У аср ўрталаридагина Римнинг мавқеи яна тикланган. Жанубий Этрурия ҳам бўйсундирилган. Сўнгра узоққа чўзилган самний урушлари бошланган. Бу қабилалар ўрта Италиянинг бир қисми бўлган, тоғли Салениумда яшаган. Саминийлар чорвачилик, овчилик билан шуғалларган, улар темирга ишлов беришни билганлар. Улар Саркуза

ва Карфагенни ёлланма отряд билан таъминлаб турган. Сомний дружиналар талончилик мақсадида бой компания шаҳарларига ҳужум қилиб турган. Римликлар ҳам компанияводийсини эгаллаш ниятида эди. Натижада Рим ва саманийлар ўртасида уруш бошланган. Уч марта уруш бўлган. Эр.авв. 343- 341 йиллардаги биринчи самнийлар урушида римликлар енганлар. Компания ни Римга бўйсундирган. Самнийлар Римга қарши италий қабилаларидан иттифоқ тузганлар. Эр.авв. 327-304 йилларда иккинчи самний уруши бошланган. Компанияда римлар ғалаба қилгач, Самниумга бостириб кирган. Лекин икки Рим консуом ҳам тоғ дараларида қуршаб олинган. Оғир шартлар билан римликлар таслим бўлганлар, қуролларини топширганлар.Аммо римликлар сўзларидаа турмай яна уруш бошлашган. Римликлар қўли баланд келган. Эр.авв. 304 йилда сулҳ тузилган. Компания Рим ихтиёрига ўтган. Учинчи самнийлар уруши эр.авв. 298-304 йилларда бўлиб, қийинчиликлар билан ўтган. Самнийлар мағлубиятга учраган. Самниумни римликлар ???забт этганлар. Урушлар натижасида эр.авв. 1У аср ўрталарига келиб, бутун ўрта Италия, яъни По дарёсидан тортиб то Лукания чегарасигача бўлган ерлар Рим ҳукмронлигига ўтган. Шу йилларда римликлар шимолий Италияни ҳам ўзига тобе қилган. Эр.авв. 111 аср бошларига келиб Апеннин ярим оролининг жанубида жойлашган, ўзаро урушлар ва жанубдаги маҳаллий қабилаларнинг тазйиқи билан мадори кетган грек шаҳарларигига Римга тобе бўлмай мустақил яшаб келган. Бу шаҳарларнинг баъзи бирларида Рим билан иттифоқ тузишга мойил задагонлар тўдаси пайдо бўлган. Рим грек шаҳарлари ички ишларига аралаша бошлаган.Эр.авв. 111 асрнинг 80-йилларида лукан қабилалари Фурий шаҳрига ҳужум бошлаган. Фурийликлар римликлардан ёрдам сўраган. Римлтклар Фурийга ўз гарнизонларини киритган. Грек шаҳри бундан ғазабланган . Эр.авв. 281 йилда Рим Тариентга уруш бошлаган. Триент Эпир подшоси Пиррдан ёрдам сўраб мурожаат қилган. Пирр Апеннин ярим оролини аввалдан ўзига бўйсундирмоқчиэди. Пирр эр.авв. 280 йилда ўзининг эллинистик ҳарбий техникаси қуролланган фессал отлиқлари , Италиядасира

бўлмаган филлари билан Италиягаи кириб келган.Гераклия ёнидаги жангда Пирр ғалабақилган. У компания ва Самниум орқали Римга етиб келган. Лекин Римга ҳужум қилишга ботина олмай, сулҳ таклиф қилган. Рим сенати Карфаген билан иттифоқ тузишга тайёргарлик кўриб бўлгани учун сулҳни рад этган. Эр.авв. 279 йилда аускул шаҳри ёнида икки кунлик жанг бўлган. Пирр кўп талафат кўриб, ғалаба қилган. Сўнг осон, тез ғалабаларга эришиш учун у қўшини билан Слицилияда кетган. Карфагенни забт этмоқчи бўлган.ь Карфаген армияси Сицилияда мувофақиятли харакат қилган. Эр.авв. 275 йилда пирр яна Италияга қайтган. Римликлар филларни ўтли ўққа тутиб, уларни қочирган. Филлар Пирр аскарларини эзиб кетган. Пирр енгилиб, Италияни ташлаб, Грецияга жўнаган. У эр.авв. 272 йилда Рим Тарентни ишғол қилган. Сўнгра Миссина бўғозига бўлган ерларни Рим ўзига бўйсундирган. Рим Тибр дарёси бўйидаги кичкина бир жамоадан Ўрта денгиздаги қудратли бир давлатга айланган. Рим истило қилган ерларни идора қилиш тартиби аста- секин, эрамиздан аввалги У11-111 асрлар давомида таркиб топган. Рим полисининг имтиёзли ҳолатда бўлганлиги бўйсундирилган Италия қабилалари , ҳалқлари ва шаҳарларининг қарамлик даражаси турли- туманлиги ва уларга берилган ҳуқуқларнинг хилма- хиллиги Рим идора тартибининг ўзига хос хусусиятидир. Рим гражданлари яшаган колониялар ҳуқуқ жиҳатдан кўпроқ имтиёзлардан фойдаланган. Колониялар аҳолиси Рим ҳалқининг бир қисми бўлиб, фуқоролик ҳуқуқларига эга бўлган. Колониялар магистратлар сайлаш ҳуқуқига эга бўлгани учун, уларни магистратлар томонидан идора қилинган колонияларда доимий ҳарбий гарнизонлар турган. Қадим замонлардан бери Рим давлати тартибида бўлиб, мустақил яшаб келган Италия жамоаси, яъни муниципиялар иккинчи гуруҳни ташкил этган. Улар ўз ички идора тартибига эга бўлганлар. Муницилиялар аҳолиси ўз магистратларини шаҳар кенгашига сайлашга , ҳалқ мажлисига –атнашишга , Римлик гражданлар ҳуқуқларидан фойдаланишга ҳақи бўлганлар.

Овоз бериш ҳуқуқига эга бўлмаган жамоалар қарама- қаршиликнинг бундан кейинги пастки босқичига мансуб бўлган. Лотин колониялари автономик ҳуқуқидан фойдаланганлар. Улар уруш пайтида Римга алоҳида иттифоқчи қўшин берган. Римга қаттиқ қаршилик кўрсатган ва шартсиз таслим бўлган қабилаларнинг ерларининг 2|3 қисмигача тортиб олинган. Ҳуқуқлари паст бўлган. Бўйсундирилган Италия ҳалқларининг ерлари давлатга қарши жамоат далаларига айлантирилган. Жамоат далалари одатда Рим гражданлари ўртасида тақсимланган. Тақсим қилинган ерларнинг қуйи патрицийлар ва плибей задагонларнинг қўлига ўтган. Колонистлар давлат ер фондидан чек ер олганлар. Ерларни улар ва омон қолган маҳаллий аҳоли ҳайдаб эккан. Эрамиздан аввалги У11-111 асрлдарда Римнинг Италияда олиб борган урушлари натижасида чет қабила ва чет ерлик қуллар сони кўпайган. Қулликнинг бошқа манбаи қарз эвазига қулликка тушишдан сақланган. Эрамиздан аввалги 111 асрга келиб қулларнинг бутунлай ҳуқуқсизлик ҳолати вужудга келган, уларга буюмдек қаралган. Қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчиликда қуллар меҳнатидан тобора кенгроқ фойдаланила бошланган. Қуллар қурилиш ишларига, флотда этакчиликка жалб қилинган. Давлат ихтиёрига қулларнинг шахсий кишилар қўлларида имтиёзи кўп бўлган, ҳатто ойлик ҳам олган. Эрамиздан аввалги У11-111 асрларда Рим аҳолиси эркин кишилар ва қулларга бўлинган. Эркин кишилар ўз навбаида нобилларга : яъни магистратлик, сенаторликка сайланувчиларсуворийларга, шаҳар вам қишлоқ итилосига яъни майдат деҳқонлар ва шаҳар ҳунармандчилигига бўлинган. Шундай қилиб Рим эрамиздан аввалги 111 аср бошларига келганда деярли бутун Италияни ўзига бўйсундирган ва унинг билан иттифоқчиликда бўлган йирик Рим қулдорлик конфедерациясига бирлашган эди.

Адабиётлар: 1. Ю.С.Крушколь тахр. ост. Қадимги дунё тарихи. 11-қисм. Т., 1974 й. 2. Нимеровский А.И. История древнего мира и античность. М., 2000 г. 3. Бойназаров Ф.А. Қадимги дунё тарихи. Т., 2004й. 4. А.Алимуҳаммедов. Антик адабиёт тарихи. Т., 1969 й. 5. Хрестоматия по истории Греции. М., 1964. 6. История древнего мира в художественно исторических образах. М., 1978. 7. WWW.armand-travel.ru 8. WWW.turoboz.ru 9. WWW.galaktiktravel.com

Похожие

Милоддан аввалги VIII-III ( 8-3 ) асрларда Рим ва Италия

Милоддан аввалги III-асрда Рим ва Карфаген урушлари

III–IV асрларда Рим давлати христианлик инкирози

Милоддан аввалги IV-III (4-3) асрларда Римнинг давлат тузуми

Милоддан аввалги 7-6 асрларда Кадимги Бактрия